Күн шатыр-шұтыр күркіреп, найзағай жарқ еткенде, адам селк ете қалады ғой. Артынан қалың нөсер жауып ауа тазарғанда, тынысың кеңіп, бойыңа бір жігер бітеді. Әлгінде ғана осып өткен көктің от қамшысын ұмытасың да, сыры мол, сыйлары көп табиғат шіркіннің құбылыстарына қиялыңмен сүңгисің де кетесің.

Бауыржан Момышұлымен кездескен сайын мен ылғи да сондай әсерде қалушы ем. Кездесулер аз болған жоқ. Бәрін басынан айтайын.

Елуінші жылдардың бас кезінде бір топ жас жігіт «Лениншіл жас» газетіне қызметке келдік. Редакцияда Баукеңнің бәйбішесі машинистка болып істейді екен. Бәріміз «Жамал апай» деп жапырыла сыйлаймыз. Баукеңнің бәйбішесі болғандықтан ғана емес, өзі салиқалы, сабырлы, айтайын дегенін айтып тастайтын бетті адам. Сонымен бірге жастарға анадай қамқоршы, атадай ақылшы. Машинка басуы — кісі қызығарлық, әрі тез, әрі мейлінше сауатты. Осының бәрі ол кісіге деген құрметті күн сайын көбейтпесе, азайтқан жоқ.

Қолымыз жұмыстан сол босай қалғанда:

— Жәке, Баукең жөнінде әңгіме айтыңызшы, — деп айналасына жинала қаламыз.

— Е... жігіттер-ай, шын Баукең сендер естіп жүргендей емес. Елдің айтуынша, ол — оспадар, ұр да жық тентек адам. Тентектігі бар, әрине. Бірақ оның тереңдігіне кім бойлап жатыр...

Бұдан әрі әңгімені шорт үзетін де, «кәне, қайсыңның материалың дайын, айтыңдар, басып тастайық» дейтін.

Біз оны өзімізше жоритынбыз. Баукең Москва түбіндегі Калинин қаласында Жамал апайдан бөлек тұрады. Бірақ үзбей хат алысатынын әрегідік әңгімеден байқаймыз. Жаңа келген жас журналистер қашан ақшаға жарыған. Қысылып қалған кезімізде:

— Мынау Батыр ағаларыңнан келген ақша еді, мә, кейін шартың келгенде берерсің, — деп талайымызды экономикалық тығырықтан сан алып шығатын да Жамал апай болатын.

Редактордан басқа бірімізде пәтер жоқ, ай сайын жалдап тұратын баспана іздеп, Алматының ол шеті мен бұл шетіне ылғи барлау жасап жүргеніміз. Жалдауға табылған пәтерге әкеміз оны еншіге бергендей қуанамыз.

Республикалық жастар газетінің білдей жауапты хатшысымын. Соған қарамастан, пәтер іздеудің бір қыспағына мен де түсіп қалдым. Екі ай сабылып, әбден шаршадым. Бір күні Жамал апай:

— Қарағым, қысылып жүрген сияқтысың. Бастықпын ғой деп намыстанбасаң, біздің үйге кел. Екі бөлмеде Бақытжан екеуміз ғана. Оның үстіне ағаңның «Бақыт биыл он беске келеді, оны переходной возраст дейді. Бұл шақ — өте қауіпті шақ. Көшенің ықпалына түсіп кетіп жүрмесін. Үйде әңгімелесіп, алданатын ағасы болу жағын неге ойламайсың, жастар газетінде істеп жүрсің ғой» деген тапсырмасы бар.

Баспана шымбайыма батып тұрғанда, «бастықтығымды» ұстатып қайтемін, келісе кеттім. Обалы не, Жамал апай мені үлкен ұлындай, Бақытты кіші ұлындай етіп ұстады. Тіпті мен жөнінде Баукеңе жазып та жіберіпті. Бір кезде ол кісінің хаттарында «үлкен ұлыңа сәлем!» деген жолдар пайда бола бастады. Бұған, әрине, семіріп жүрдім. Мұндай іштарту әрі Баукеңді көруге тіпті ынтықтыра түсті.

Сол Баукең отставкаға шығып, 1956 жылдың көктемінде біржола келді. Жамал апай «шалымды күтемін» деп жұмыстан шықты. Ондай машинистка табу қиын еді. Жауапты хатшы ретінде ауырлық, әсіресе, маған түсті. Амал бар ма, Баукеңдей азаматты қойып, редакцияда істей беріңіз дей аласың ба.

«Шалым» дегенде сол кезде Баукең әлі елуге де толмаған, 46 жаста ғана. Ал Жамал апай болса, ол кісіден алты жас кіші.

«Лениншіл жас» газетінің коллективі Баукеңе тонның ішкі бауындай болды. Қанша айтқанмен, бәйбішесі жұмыс істеген жер ғой. Бір топ жас журналист ол кісіге тіпті үйірсек болдық. Жамал апай айтқандай, Баукең де бізді турашылдығымен, тереңдігімен баурайды. Соғыс жайлы ғана емес, өмір жайлы небір терең-терең сыр қозғайды. Ол кісіден шыққан соң күнделікті күйкі тірлігіңе басқаша қарайсың. Өмірге, айналаңа, қасыңдағы адамдарға деген өлшемің өзгереді. Жүрегінде бір шырақ тұтанып, оның сәулесі кеудеңді кеңейтіп бара жатқандай болады.

Ақырып та сөйлейді, асырып та сөйлейді, бірақ ар жағында зіл тұрмайды, нұр тұрады. Сол нұрды қабылдай алмасаң, ол ашулы да қуатты. Ұққаныңды сезсе, мәз-мейрам жайсаң. Қара қылды қақ жаратын әділдікке қоса, әрекеттегі жалғандыққа, жадағайлыққа төзбейтін айбаттылық та жеткілікті. Жымысқытып, жыбырлатып, шудай сүйреткен немесе орағытып оттап кеткен мың сөзден гөрі дік еткізіп, төбесінен түсіре айтатын бір сөзді қалайды. Және солай сөйлеудің өзі — асқан шеберлік.

Бұған дейінгі естіген Баукең жайлы алып-қашпа сөздеріміздің есірмесі, көбігі көп екен. Көзсіз айтыла салған өтірігі де жетерлік боп шықты.

Жазған шығармаларының афоризмге, философиялық ойларға толы екенін енді ұғына бастадық. Сөзі сынды, ойы сынды адаммен ұзақ отырып, әңгімелесуге әрқашан әзір. Жалықпайды, өзі де жалықтырмайды. Ондай әңгімелерден соң отты көздері нұрланып, жайма-шуақ, жайдары күйге түседі. Сөзі де жұмсарып, өзі де жұмсарып, кеңкілдеп рахаттана күліп алады. Әңгіме бітсе де, ақырын ыңылға басып жаңағы бір ләззатты әрі қарай өздігінен жалғастыра түскендей кейіп байқатады.

Баукеңе сәлем бере келушілер көп болды. Есікте дамыл жоқ, Жамал апайдың қазаны да оттан түспеді. Бірақ осы бір «сапырылыстан» Жәмкең үлкен ләззат алғандай. Мені «Баукеңнің сөзін тыңдап қал» деп ылғи залға қуып жібереді. Батыр ағамыздың өзі де мені ешбір әңгімесінен шетқақпай қалдырған емес. Бірнеше ғажайып кездесулердің куәсі болдым. Есік сылдыр ете түсісімен, мен жүгірем, Баукең маңғаздана орнынан тұрады. 8-гвардия жауынгерлерінің, командирлерінің келісі бөлек. Олар есіктен кіре шекелеріне қолдарын қойып:

— Жолдас гвардия-полковнигі, сізге сәлем бере келген...— деп алдымен әскерше амандасады да, артынан құшақтасады.

Бір күні Мәлік Ғабдуллин келді. Ол да қаруластарының әдетінше қолын шекесіне қоя бергенде, Баукең:

— Әй, Мәлік, осы сіреспе амандасуға тойдық қой, келші, бауырларша бір құшақтасайық, — деп екі қолын қыранша кең жазып жіберді. Екі батыр құшақтарын жаза алмай, бір-біріне жабысқан күйі ұзақ тұрды. Сағыныштың желімі оларды тіпті жіберер емес.

Асүйден шыға келген Жамал апай мынау көрініске тебіренгені сонша, көзіне жас алды. «Қанды көйлек бауырлар ғой. Тірі қалғандары қазақ халқына қандай олжа болған» деп тұрған сияқты.

Мұндай жүздесуден кейін әдетте дастарқан жайылады, столға қонақ көңілін табатын дәмнің бәрі қойылады. Оның ішінде ішімдік те болады.

— Халқымнан айналдым! Тентек ұлыңа сағынышын білдіріп келіп жатыр. Көбін танымаймын да. Бірақ сәлем бере келгеннің маған жаттығы жоқ. Өзім де сағынып қалыппын. Мына бас көтертпей жатқан адамдар легінен бір саңылау тауып, Мұхтар, Қаныш, Сәбит ағаларыма өзім барып сәлем беруім керек. Өздері Алматыда ма екен? Бір күн болса да, мына кемпірім де демалсын, қазан қасынан кетпей зорығып өлетін болды, — деп сөз аяғын қалжыңға бұрды. Бұл Баукеңнің жақсы бір әдеті. Ондай қалжыңына не сүттен ақ ниеті, не ащы әжуа жатады.

Академик Ахмет Жұбановпен бір демалыс күні сәскеден бастап, түннің бір уағына дейін рахаттана әңгімелескені әлі есімде. Екеуі де сағынып көрісіп, шамырқана сөйлесті. Әңгіме тақырыбы алуан түрлі болды. Тарихқа да кетті, бүгінгі ел өмірінің көкейкесті көп жайлары да қозғалды. Өнер, әдебиет болашағы, интеллигенция жайлы — бәр-бәрін екі жүйрік жарыса отырып, жараса отырып ұзақ саралады. Ол кездесуді тереңнен толғаған сыр десе де, жыр десе де болғандай еді. Түннің бір уағында Ахаңды үйіне шығарып салып келіп:

— Шын академик, міне, осы кісі. Бүгін қай күн өзі? Ахаңмен кездескен күнді календарға қызылмен жазып қойшы,— деді.

Сол кездесудің ойда жоқта куәсі болғаныма есіме түскенде, қуанамын да толқимын.

Сол жолғы бір оқыс оқиғаны да айтпай кетуге болмас. Ахаңды шығарып салып, түннің бір уағында Баукең екеуіміз үйге қайтып келе жатқанымызда, мен әлгі жайдың себебін сұрауға дегбірсіздеңдім...

Ахаң алғаш кіргенде стол басында үшеуміз ғана едік. Ол кісі жан-жағына қарап, бірден шешіліп кетпеді. Баукең орнынан тұрды да, мені келесі бөлмеге шақырды.

Әскери киімі, қылышы осы бөлмеде болатын.

— Ки мынаны,— деді маған. Мен аң-таңмын.

— Ки дедім ғой,— деп Баукең айғай салды.

Мен жалма-жан кие бастадым. Кителі, бас киімі менің үстімде.

— Асынғын ананы, — деп қылышты нұсқады.

Қылышты асындым. Кәдімгі мұздай құрсаулы полковник болдым да шықтым. Бірақ ірі денелі Баукеңнің киімдері маған жарасып та тұрмаған болу керек.

Залға ертіп келді де:

— Аха, мына балаға қараңызшы, маған ұқсай ма? — деді.

— Ұқсайды екен, — деп Ахаң жымиып күлді.

— Осы үйде екі бала бар. Біреуі — қара бала, ол осы, екіншісі — сары бала, ол далада ойнап жүр.

— Шагом марш, шешін, ты свою миссию выполнил,— деді маған.

Түк түсінсем бұйырмасын, мен басқа бөлмеге шешінуге кеттім. Әскери киімді тастап, өзімнің кәдімгі киіміммен қайта оралдым. Жайма-шуақ, екеуі әңгімеге кіріскен екен.

— Отырғын, сөз тыңда, — деді Баукең. Мен оқыс жайдың себебін сұрадым. Баукең біраз ыңылдап алды да:

— Түсінбеген екенсің ғой, — деді.

Көшеде келе жатқан бойы шылымын сорып-сорып жіберді де, біраз үнсіздіктен кейін:

— Ахаң көп қуғын көрген адам. Қазақта не дейді, «қуа-қуа қызыл түлкінің құйрығы қылаң болған» дей ме? Сені ол кісі бөтен адам-ау деп отырды. Байқадың ба, алғашқыда кібіртіктеп, сөзі сараң болды. Ол кісі шешен адам. Сөздің майын тамызады. Кібіртіктегені — мынауың «салпаң-құлақтарға» жеткізетін біреу емес пе дегені. Бірақ құмарынан шыға сырласқысы келеді. Мен де ол кісімен тілдесуге іңкәр едім. Екі арада сен тұрсың. Сені қуып жіберуім керек пе еді? Сені аяқасты полковник жасаған осы жағдай. Айтпаса да түсінікті. Саған әскери киімімді кидіргенім — «бұл бөтен емес, өзіміздің бала» дегенім. Бұл үйде екі бала бар дедім ғой, естідің бе?

— Естідім.

— Естісең сол. Ахаң сақтық жасады. Мен қысылмаңыз дедім. Екеуміз сөйтіп ұғыстық. Ал енді сен Бауыржан бүй деді, Жұбанов үй деді деп оттап жүрме! Шұқырыңа бірдеңе барған болса, бүгін аз әңгіме айтылған жоқ, понятно! — деп Баукең даусын көтерді.

— Ғажап әңгіме болды,— дедім мен.

— Ғажап, ғажап! Тамсанғаннан басқа не білесіңдер! Сөз тану керек, кісі тану керек.

Баукең өзіндік педагогикасымен сөйтіп тағы бір сабақты беріп тастады.

Ол кісі әдетте жақсы әңгімені жаны ұйып тыңдайтын да, ойсыз оспақтап соғатын адамның сөзін шарт үзіп тастайтын. Жасанды шыдамдылық жасап, жалыққанша отыруға ізнәһәр бармайтын.

— Молчать! Сені тыңдауға «шылы-мылының» уақыты жоқ.

Ондайда айтатын сөзі осы, «шылы-мылы» дегені — Момышұлы дегені. Тап осылай ету Баукеңе ғана жарасып тұратын. Бетің бар, жүзің бар демей, тіліп түсетін «шындық» атты алмас қылыштың тап өзі еді. Зекігені — ұға білген адамға айналайын дегені, ақыра сөйлегені — адаспа, ар алдында, адамшылық алдында адал бол деп ескерткені. Отты көзін қадаса, сенің бойында қоқыс-соқыс жоқ па деп барлағаны. Сұқ қолымен орындықты нұсқаса, «отыр, әңгімеңді айт, сөйлесейік» дегені. Баукеңнің осы болмысының өзінде құдыретті бір күш тұратын, сені үркітпейтін, қайта өзіне тарта түсетін.

Кездескен сайын кешегі Баукең бүгінгі Баукеңе ұқсамайды. Толғар ойы, шертер әңгімесі, көкірегіңе құяр өнегесі бірін-бірі қайталамай, өрби береді, сарайыңды аша түседі. Кешегі сұрапыл соғыс жылдарындағы жауынгер тұлғасы, адам тұлғасы, адамгершілік жайлы жазбағы, жазғысы келетіні көп екен. Соны қағазға түсіріп, артындағы ұрпаққа қалдырып кетуге асыққандай сыңай танытып жүрді. Кейде ой толғаған таңдамалы шығармаларының үстінен шықсаң, кейде ар жағында дауылы көтеріліп, біресе тарылып, біресе қамығып, біресе жарылып, біресе жазылып отырғанының үстінен шығасың. Мұның бәрін үлкен көздері айнадай айқын көрсетіп тұратын.

Сол Баукең мен Жамал апайдың қолында мен шаңырақ көтердім. Туған келіндеріндей жұбайымды өте жылы қарсы алды. Бұл әке-шешеден ерте айрылған мен үшін естен кетпес оқиға болды. Баласы Бақытжан мені «Жан-аға», жолдасымды «жеңеше» деп кетті. Тұңғышымыз туғанда шілдехананы Баукең өз үйінде жасатты. Келініне үлкен шоқ гүл жіберіп, алғашқы нәрестесімен өзі құттықтады.

— Үй болдым деп қол үзіп кетпегейсің. Сен осы үйдің баласысың,— деген сөздері мен үшін жай айтылған шығарып салма сөз секілді көрінбейтін. Ол кісіде ондай әдет жоқ.

Бір күні «Баукең шақырып жатыр» деген соң жұбайымыз екеуміз қол ұстасып асыға жеттік.

— Қарағым, — деді Баукең келініне қарап. — Мен сенің әкең Ұзақбай Құлымбетовты көрген кісімін. Ол сүйкімді ел ағасы болды. ҚазЦИК-ті басқарды. Бүгінше айтқанда, Қазақ ССР Жоғарғы Советі Президиумының председателі ғой. 1937 жылдың лаңы талай тарландармен қоса, ол кісіні де алдымен жұтты. Мә, мынау тиынға бір макинтош алып ки. Мына кемпір «келінім, келінім» дейді. Саған әлі түк кигізбепті, — деп кеңк-кеңк күлді. — «Әкең өлсе де, әкеңнің көзін көргендер өлмесін» деген қазақ. Қарағым, мұны дұрыс түсінгін. Күйеуің республикалық газеттің білдей жауапты хатшысы. Ақшаларың бар шығар. Дегенмен Бауыржан атамнан деп ки.

Қарасам, жұбайым ағыл-тегіл жылап отыр екен. Ең нәзік жан пернесін басып, ең бір аяулы сезімді қозғап жіберді ол кісі, әрине.

— Иә, ол бір зобалаң жылдар еді, — деп Баукең біраз ыңылдап отырды да:

— Қара бала, сен макинтош тігіліп біткен күні келінге кигізіп, маған әкеп көрсетесің, ұқтың ба? — деді. Бұл енді мұңая бермеңдер, жетеді дегені. Үйге келе жатқанда бойымызды бір сергектік, «жақсы адам жаныңда болса, жарық күндей екен ғой» деген ыстық сезім баурап келе жатқандай.

Баукеңе бір ғана менің жұбайым емес, «Лениншіл жастағы» жігіттердің әйелдері түгел келін болды. Оларды еркелеткені ме, атымен атамай, «пұшық келін», «әнші келін», «сұлу келін», «сылқым келін» деп сөйлейтін.

Біз «Лениншіл жасқа» Баукеңнің «Офицер күнделігі» деген еңбегін орысшадан аударып баса бастадық. Алғашқы жағы менің үлесіме тиген еді. Қазақшасын көріп шықсыншы деген ниетпен бір күні алып келдім. Оқып көрді де, лақтырып жіберді. «Әскери дүниені аудара алмайсыңдар. Жансыз тып жібересіңдер» деді.

— Оныңыз рас, мысалы, «Смирно!», «Шагом марш!» дегенді қалай аласыз? — дедім мен.

Әлгі лақтырылған қағаздың бір бөлегін қарап шықты да, Жамал апай араша түсті.

— Жеке сөздері болмаса, аударма жаман емес, Бауке. Баланы бекер жасытпа!

— Бала, бала! Неғылған бала? Қатыны бар, қызы бар. Білдей жауапты хатшы. Жауапты хатшы жауапсыз аударма жасаса, газет не болады? Мен осында келгелі қазақ газеттеріне үңіліңкіреп жүрмін. Сіңір шайнағандай қиналасың. Ресми материалдар жіп жұтқандай қинайды. Бұл анау жеке басқа табыну кезеңінен қалған пәле. Қате жіберіп алмайын деп қалтылдап, сөз түгендеген ол кезде. Ертең бүкіл тіліміз осындай қасаң болып кетсе қайтеміз. Маған кешірімді, мен әскери адаммын. Ал мына журналистерге ше? Тілді бүлдіретін осылар. Ошибаюсь, маған да кешірімсіз, ана тілі жөнінде ешкімге жеңілдік жасауға болмайды. Тіл тілшілердікі ғана емес, халықтыкі, оны тұнық күйінде ұстауымыз керек.

Іштей түйгенім: Баукеңнен тағы бір сабақ алдым-ау дедім. Сабақ болғанда қандай! Ойы қандай тереңде жатыр!

Жамал апай сол кезде аударманы түгел оқып шығып, шыжық болды.

— Мынау жаман аударма емес, Бауке! Сен өзің орысша ойлайсың да, аудармаға баға бергенде сол өлшеммен келесің. Мынау жақсы аударма.

Жамал апай, жалпы, көркем әдебиетті көп оқитын. Қазақ сөздерінің табиғатын да жақсы танитын. Біз редакцияда сөз қолдануда ол кісіден көп нәрсені сұрап жүретінбіз. Белгілі жазушылардың стилі, тілі жөнінде де өз пікірлері болатын. Олармен араласып та тұратын. Оның басты себебі Жамал апай араб әрпінен баса алатын Алматыдағы санаулы машинисткалардың бірі еді. Ал үлкен жазушылардың көбі өз шығармаларын тек араб әрпімен жазады екен. Жазуға оңай болса керек. Ғабиден Мұстафиннің, Сейітжан Омаровтың телефон соғып, Жәмкеңнен шығармаларын басып беруді өтінгеніне әлденеше куә болғаным бар. Баукең Москва түбінде тұрғанда екеуі хатты кей-кейде арабша жазысып қоятын.

Бәйбішесінің қазақ тілін жақсы білетінін мойындағаны ма, әйтеуір Баукең менің аудармам жөніндегі алғашқы шабуылынан қайтып, сабасына түсейін деді.

— Балаң екеуің мықты болсаң, мә, мынаны аударыңдар, — деп менің алдыма «Спина» деген новелласын лақтырып тастады. Өзі «әңгіме» деп айдар тағыпты. Көлемі шағын. Бірақ бұл Баукең шығармаларының ішіндегі ең бір күрделісі, терең психологиялық дүние. Кейіннен ол таңдамалы шығармаларына «Жон арқа» деген атпен кірді.

Тереңдей түскен таныстық творчестволық байланысқа қарай ойысты. Оған қуанбасам, мен өкінгем жоқ. Өйткені, Баукеңмен әңгімеден соң бүкіл өмір құбылысына өзге көзбен өзге көзбен қарайсың. «Өшпеген от» атты алғашқы көлемді очеркім де тікелей сол кісінің ықпалымен дүниеге келген-ді. Жазуға ой салған да өзі еді. Бір күні сәлем бере бір әйел келіпті.

— Менің атым — Зүлзира. Темірбек Көкібаевтың жұбайымын ғой, — депті.

Баукең қаза тапқан жауынгерлердің әйелі, бала-шағасы, әке-шешесі жөнінде тебіренбей айта алмайтын, оларды бөлекше бір ыстық сезіммен қабылдайтын. Олармен кездескен күнді, өзіне керек деректі ылғи жазып қоятын.

— Бір ай ғана бірге тұрып, бүкіл адал өмірін адал махаббатына арнаған адамды көрдім. Міне, соғыс біткелі он екі жыл. Сарғайып әлі күтулі. Ол сүйген жарының шешесін де бағып отыр екен, — деді.

Бұл жағдай мені де тебірентпей қоймады. Зүлзирамен жолығып, барлық жағдайды сұрап білдім. Шынында, Темірбек екеуі қосылған соң бір айдан кейін соғыс басталып кетіпті. Темірбек келінімен әлі жүздесіп үлгермеген анасын жас жарына ғана аманат етеді. Соғыстың ауыр кезінде сонау Семей облысына барып, Зүлзира енесін тауып алады. Темірбек кеткенде іште қалған Қорланның өзі сол жылы 16-ға толыпты. Анасын да, баласын да адал махаббатымен аялап отырған асыл жарды көріп, өшпеген оттың сырларына қанықтым. Менімен болған әңгімеде Темірбектің шешесі:

— Баладан жарылқай ма, келіннен жарылқай ма, ол бір құдайдың ісі екен. Зүлзираға мен үшін бағыңды байлама, Темірбек енді жоқ қой деп те айттым, — деді. Күрсініп алды да, сөзін әрі қарай жалғады.

— Ана үміті үзілмейді екен. Соғыс біткелі он екі жыл өтсе де, Темірбегім есіктен әне кіріп, міне кіріп келетін сияқты болады да тұрады. Мүмкін, Зүлзираға да солай шығар. Ойнақтап жүрген Қорлан әкесін суретінен ғана біледі. Осылай өскен қаншама бала бар! Соғыс деген сұрапылдың біздің үйдегі қолтаңбасы осындай, қалқам!

— Соғыстың салған сойқанды өрнегін майданнан ғана емес, тылдан да іздеу керек, — деген Баукеңнің сөзімен қалай ұштасып жатыр мынау пікір. Бұл бір тұтас ерлік, тұтас қиямет қой деген ой келді. Оны өз табиғатымен неге көрсетпеске.

Очеркті жазу үстінде Баукең Қазақ ССР Ғылым академиясына өткізген архивінің ішінен мынадай документтің көшірмесін әкеп берді.

«Өзінің дарындылығы жағынан СССР халықтарының әндерін тамаша орындайтын, халық ертегілерін, көркем шығармалардан үзінділерді ғажайып оқитын Темірбек Көкібаев қатардағы солдат міндетін артистік қабілетімен ұштастыра білді. Оның өзі ғана жақсы әнші болған жоқ, нағыз таланттарды маңайына топтастыра білді. Көп кешікпей оның құрған тобы полктағы (кейіннен дивизиядағы) қызыл әскер ансамбліне айналды. Көркемдік жағын басқарушы Темірбек Көкібаевтың өзі болды.

Темірбек Көкібаев әскери көркемөнерпаздар программасын майданда қалыптасқан жағдайда бұқаралық-үгіт, насихаттық мақсатқа құра білді. Ол майданда туған творчествоны мұқият зерттеуші әрі шебер жеткізуші. Сонымен бірге өлеңдерді, жекелеген әңгімелерді орысшадан қазақшаға, қазақшадан орысшаға аударумен талмай шұғылданады.

Бұл ансамбль алдыңғы шепте 300-ден астам концерт берді. Көкібаевтың тобы корпус, армия және майдан штабтарында өткізілген көркемөнерпаздар байқауында сан мәрте мақтауға ие болды, екі рет Әскери советтің грамоталарымен наградталды. Қалжыңдап болса да солдаттар мен офицерлердің арасында шын ықыласпен оны «8-гвардия дивизиясының өнерге еңбегі сіңген қайраткері» деп атайды».

Бұл мінездемені Баукең соғыс кезінде Алматыға келгенде Темірбек Көкібаевқа республиканың еңбек сіңірген артисі атағын алып беру үшін жазған екен. «Қазақ ССР Халық комиссарлары Советінің жанындағы Өнер істері жөніндегі басқармаға, 24-январь, 1944 жыл» деп белгі соғылыпты.

Соғыс мәңгі өлмейтін өнерді де аямаған. От-жалынның өтінде талантымен жарып шыққан оның бір өкілін ақыры жалмап тынған. Кім біледі, тірі қалса, Темірбектен дарынды композитор, әлде талантты ұйымдастырушы шығар ма еді.

Зүлзира жөнінде маған әңгіме айтқанда Баукең де, мүмкін, осылай ойлаған болар. Жазып біткен соң «Өшпеген отты» өзіне оқып бердім.

— Газетке ұсынғайсың, жаман дүние болмапты, — деді. Арқаланып, тағы да ор нәрсені жазуға аңсарым ауып кетті.

Сол жылы «Өшпеген от» «Лениншіл жас» газетінде жарияланды да, кейіннен орыс тілінде «Огни Алатау» газетінде басылды. Ал 1970 жылы «Дәуір аты — Октябрь» атты очерктер жинағыма «Махаббат құдыреті» деген атпен енді.

Әзілхан Нұршайықовтың Баукең жайында «Ақиқат пен аңыз» атты кітабы шыққанда жұбайымның мені сөзбен бір түйреп алғаны бар.

— Сен ғой, Баукеңмен көп араласқан, әңгімесін көп тыңдаған, тіпті баласындай болған адамсың. Мына кітапты елден бұрын сенің жазатын жөнің бар еді ғой, — деді.

— Сен қызғаншақтық жасама. Баукең жайында көп жазылса да, ол адам туралы жазу қиын. Мен шынымды айтсам, жүрексініп келдім. Ал Әзілханды шын жүректен құттықтаймын. Ол үлкен ерлік жасады. Александр Бек Баукеңнің соғыстағы бейнесін жасаса, Әзілхан соғыстан кейінгі, бейбіт уақыттағы бейнесін жасады. Бұл екі кітаптың арасында тұтастық бар. Ол — Бауыржан Момышұлының тұтастығы. Бұл тұлға жөнінде қан көргендердің, қанды көйлек майдандастардың алдымен жазғаны дұрыс. Олардың қабылдауы, түйсіну сезімі біздікінен өткірірек, тереңірек. Баукең жайында жайдақ жазуға болмайды. Уақыт ол кісінің сом тұлғасын әлі ажарлай түседі. Емен ағашты өндеуге де емендей берік шебер керек, - дедім.

Осы сырымды жұбайым Әзілханның үйінде болған бір қонақта айтып қойып, өзінің алғашқы қызғанышын ақтағаны бар.

Баукең жайлы жазу шынында оңай емес. Оның батырып айтатын сөздерін жеткізу үшін өз бойындағыдай батылдық керек.

Алпысыншы жылдардың орта кезі болатын. Алматы жоғары партия мектебінде Момышұлымен айтулы бір кездесу болды. Ондағы әңгіме кейін біраз сөз болып жүрді. Бір күні Баукең мені шақырып алды да:

— Сен өз құлағыңмен тыңда. Дейді-дейдінің өсірмесі де, өтірігі де көп болады. Кейбір ұятсыздар жанынан қосып та жібереді. Керек десең, жазып ал, — деді.

Ол кісімен әңгімеде әдетте менің қолымда блокнот, қалам болады. Ұтқыр сөздерін кейінге қалдырсаң ұмытып қаласың. Олай болмас үшін табан астында қағазға түсіріп ал. Бұл әдет бойымда біржола қалыптасқандай еді.

— Жоқ, бұл ұзақ сөз. Екі жарым сағат сөйледім ғой. Міне, мынау менің тезисім. Машинкаға бастыр да, бір данасын өзіме әкеп бер, — деді. Орысша жазылған екен, әңгіме соғыс төңірегінде болса да, талай мәселені Баукең өзіне тән ой машығымен қозғапты. Тезистеріне жүгінейік.

«Әскери ғылымның анықтауышы бойынша, соғыс екі дәуірге бөлінеді. Біріншісін мануфактуралық дәуір дейді. Сонау алғашқы қоғамда, адамдар өзара жауласқанда, алдымен бір-біріне жұдырық жұмсады, сосын тас лақтырды, сойылдасты, найзамен жаншып, қылышпен шапты, садақпен атысты. Былайша айтқанда, қара дүрсін жолмен соғысты. Соғысты бұлай жүргізу дәуірінің ұлы қолбасшысы Шыңғыс хан...

Қытайлықтар адамзатқа оқ-дәрінің сырын ашты. Біздің ядролық ғасырды қоса есептегенде, соғыс жүргізу үшін бұл жаңалықтың зұлматы сұмдық болды.

Адам баласының тарихындағы ең ұлы математик космос кораблін жасаған жан емес, екі жерде екінің төрт екенін алғаш ашқан адам. Егер ол мұны ашпаса, космос кораблі де болмайтын еді, адам да ғарышқа ұшпайтын еді.

Ғафу етіңіздер, мен әңгімеден сәл ауытқып кетіппін. Соғыс жүргізудің екінші кезеңін машиналық кезең дейді. Бұл кезеңдегі соғыс жүргізудің ұлы қолбасшысы — генералиссимус Иосиф Виссаринович Джугашвили.

Иә, марқұм генералиссимус өз қызметінде толып жатқан кешірілмес қателіктер мен кемшіліктер жіберді. Біздің партия, халық ол қателіктер мен кемшіліктерді дұрыс айыптап отыр. Мұны жоққа шығаруға болмайды, бұл даусыз факті.

Бірақ маркстік-лениндік әділеттікке жүгінер болсақ, біз оның қосқан үлесін, партиямызды құрудағы, елімізде социализмді орнатудағы, қуатты Қызыл Армияны — еліміздің Қарулы Күштерін құрудағы еңбегін жоққа шығарып, қаралауға моральдік қақымыз жоқ. Әрине, Сталин Ленин емес. Ұлы Ленин көреген болды, төзімді болды. Ол төзімділікті достарына ғана емес, қарсыластарына да жасады.

Бірнеше мысал:

1. Владимир Ильич Зиновьевпен бірлесіп бірнеше еңбек жазды.

2. Владимир Ильич Бухариннің кейбір теориялық тұжырымдарына ілтипатпен қарады.

Б.Момышұлының автографы «Сібірді көргендер аз, көрмеген көп» деген өлеңі. 1949 ж.

3. Владимир Ильич Пятаковты қатты айыптады, оны жолдас деп атағысы келмеді.

4. Владимир Ильич Лев Троцкийдін солшылдық қателіктерін қатты айыптады.

5. Владимир Ильич Склянскийдің Кириленконың, Пошуканецтің, Стучканың қателіктерін айыптады.

6. Владимир Ильич Сталиннің қателіктерін қатты айыптады. Сонда да оларға төзімділік жасады. Лениннің тұсында олар халық комиссарлары, біздің партиямыздың Орталық Комитетінің мүшелері болды. Ленин олармен Отанымыздың, халқымыздың мүддесі үшін қоян-қолтық жұмыс істеді.

Оның ұсынысымен Сталин партиямыздың Бас секретары болды.

Оның ұсынысымен Калинин республикамыздың президенті болды.

Оның ұсынысымен Троцкий Әскери және теңіз істері жөніндегі халық комиссары болды.

Оның ұсынысымен Кириленко еліміздің бас прокуроры болып тағайындалды.

Оның ұсынысымен Стучка СССР Жоғарғы сотының председателі болып сайланды.

Яғни, Ленин достарымен ғана емес, қарсыластарымен де тіл табыса білді.

Яғни, Ленин адамдарды үйрете, баули білді.

Яғни, Ленин адамдарға сенді және оларды тексере білді.

Бұған қарама-қарсы Сталин төзімсіз, кінәмшіл, күдікшіл, айналасындағы оқиғалар, адамдар жайлы нашар хабарланған болды — оның ең басты трагедиясы осында. Оның қателіктері мен кешіргісіз кемшіліктері осыдан шықты.

Оның қателіктері мен кемшіліктерін жоққа шығару қандай әділетсіздік болса, тарихи тұрғыдан оның сіңірген еңбегін жоққа шығару да сондай әділетсіздік.

Совет Одағының азаматы ретінде мына жай мені қатты алаңдатады: ширек тасыр болды, біз біресе олай, біресе былай толқимыз. Екі толқудың да әділетсіздігі бар. Екі толқу да бізді шатастырады. Өкінішті, амал жоқ, бұл — факті.

Менің толық талдау жасап жатуға уақытым жоқ. Бірақ «А» деп айтқан екенсің, «Б»-ны да айту керек. Сол «Б»-ға көшуге рұқсат етіңіздер.

Ондағы айтпағым мынау: а) Германия, Италия, Жапония арасында жасалған антикоминтердік пакт екінші дүниежүзілік соғыстың алғашқы хабаршысы еді; б) Муссолинидің Абиссинаға тағылық шабуылы екінші дүниежүзілік соғыстың екінші хабаршысы болды; в) Ұлы Британияның премьерминистрі Чемберлен мен Гитлердің арасында болған масқара Мюнхен келісімі жаңа дүниежүзілік соғыстың ең қаһарлы хабаршысы еді. Ағылшын парламентінде сөйлеген сөзінде марқұм Унистон Черчиль оппозициядағы партияның өкілі ретінде Чемберленге Мюнхен келісімі үшін: «Сіз соғыстан да масқара болуды артық санадыңыз. Бұл сіздің ең басты әскери-саяси қателігіңіз. Сіз масқара да боласыз, соғысқа да ұрынасыз». Ол кісінің айтқаны дұрыс болып шықты. Ұлы Британия масқара да болды, соғысқа да ұрынды.

Біздің жағымыздан да кешіргісіз қателіктер жіберілді. Оның себептері: ұлы державалардың — Францияның, Англияның, АҚШ-тың, СССР-дің арасында өзара сенушілік болмады. Мұны Гитлер қатты пайдаланды. Ол ең алдымен Франция мен Англияға шабуыл жасады. Бұл үлкен стратегиялық тұрғыдан жай алдарқату еді. Гитлер қулығын асырды. Өз қарсыластарын ақымақ етіп, ол бір-біріне тиіспеу жөнінде Совет Одағымен шарт жасасты.

Біздің баспасөз мұны тіпті дүрліктіре жазды. ТАСС бірнеше мәрте мәлімдеме жасады. Германия тиіспеу жөнінде шартты мүлтіксіз орындауда деп соқты-ау. Сөйтіп, басшылықтың, халықтың қырағылығын әлсіретті.

Алайда біздің партия, Совет үкіметі ол кездегі халықаралық жағдайға өзінше мән берді. Тарихшыларымыздың қазіргі екіұдай сыңаржақтығымен мен мүлде келіспеймін. Біреуі «тұтқиылдан», «күтпеген жерден» шабуыл жасады деп біздің соғыстағы алғашқы сәтсіздіктерімізді ақтағысы келеді. Тұтқиылдың аты — тұтқиыл. Тарпа бас салудың аты — тарпа бас салу. Оны болжау керек еді. Екіншісі — біздің үкімет пен партияда қырағылық болмады деп айыптайды. Олай емес. Тарихи объективтік мұны жоққа шығарады.

а) Біздің еліміз партияның басшылығымен соғысқа әзірленді. Бұл — даусыз. Соғыс қарсаңында біздің бүкіл экономикалық, саяси және дипломатиялық күшіміз осы әзірлікке қызмет етті.

б) Біздің партия, халқымыз, біздің үкімет соғыс болатынын ешқашан жоққа шығарған жоқ, қайта екінші дүниежүзілік соғыстың болмай қоймайтындығын мойындады. Әрі ең потенциалды жау Герман фашизмі деп есептеді.

в) Оған бұлтарғысыз көптеген дәлелдер бар. Польша науқанынан кейін біздің үкімет Гитлерге қаһарлы ескерту жасады. Оны ресми баспасөзіміз «Батыс Белоруссияға, Батыс Украинаға, Бессарабияға достық қолын созу» деп жазды. Гитлер бізге қарсылық жасай алмады. Бұл оқиғаларды мен көзіммен көріп, өз басымнан кешкен адаммын.

Мен онда 406-полктың штаб бастығының бірінші көмекшісі едім. Өзіміздің жоғарғы командованиеден «немістермен кездескенде оқ атпаңдар» деген нұсқау алдық. Немістерді сонда мен бірінші рет көрдім. Немістің офицері менің қолымды алып тұрып:

— Обер-лейтенант (ата лейтенант), менің фюрерім совет әскерлерімен кезіккенде оқ атпаңдар деп бұйырды. Тегі тиісті дипломатиялық жолдар арқылы келісім болса керек...

Осы операция аяқталғаннан кейін біздің батыс шекарамыз жүздеген километрге ары жылжыды. Совет үкіметінің ұйғарымымен біз жаңа шептерде жаңадан бекіністер салдық. Мен онда артиллерия дивизионының командирі едім.

1941 жылдың 1-январында мен аяқасты Қазақстанға шақырылдым. Республиканың Әскери халық комиссариатында жаңадан алынатындарды әскерге әзірлеу инспекторы болып істедім. Бұған дейін Армияға адамдар әдетте күзде шақырылатын. Мен қаладан қалаға, облыстан облысқа шапқылап қызыл май болдым. Жас жігіттерді әскерге мерзімінен бұрын алып, эшелон-эшелон етіп жөнелтіп жаттық.

Бірде командировкамен Киевке келдім. Айрықша Киев әскери округінің қолбасшысы, генерал-полковник М.П.Кирноностың қабылдауында болдым. Одан соң оперативті басқарманың бастығы, полковник И.Х.Баграмянмен (ол қазір Совет Одағының Маршалы) әңгімелестім. Ол кезде мен бар болғаны аға лейтенантпын, шен жағынан арамыз тым қашық болғандықтан, олармен ашық сөйлесе алмадым. Бірақ екеуінің де аузынан «жағдай өте ширығып тұр» деген сөздер шығып қалды.

Бұдан шығатын қорытынды, біздің шекарадағы әскери округтерге жоғарғы командование «Сақадай-сай болыңдар» деген нұсқау берсе керек.

Киевтен Алматыға қайтқан сапарымда жол бойы әскер тиеген эшелондарды көрдім. Үлкен тораптық станцияда ұзақ тұрып қалған соң, бір майор екеуміз бір шыны сыраны бөліп іштік. Ол шыдай алмай: «Батыс шекарадағы жағдай шиыршық атып тұрған болу керек. Бізді Қиыр Шығыстан генерал И.С.Коневтің армиясынан әкеле жатыр» деп қалды. Келесі бір теміржол станциясында әскери эшелонның капитанымен кездесіп қалдым. Екеуміз тағы сыра іштік. Капитан кешегі майордың сөзін қайталады: «Батыс шекара шиыршық атып тұрған сияқты. Бізді, Кавказдағы генерал Лукиннің армиясын, қол-аяғымызды жерге тигізбей батысқа алып келе жатыр».

Капитан екеуміз қалжыңға көштік. Қоштасарда ол маған:

— Сау болып тұр, ата лейтенант. Егер бізді немістер төпей бастаса, жәрдемдесерсің, — деді.

— Төпештеуге дәті бара қояр ма екен?

— Сен тым аңқаусың-ау деймін, аға лейтенант. Көктегі бұлт тым қоюланып бара жатқан жоқ па? Кімді кімнің төпештерін соғыс көрсетер.

— Жолдас капитан, соғыс болмайды, — деп өзеуредім мен. Ол иығымнан қағып күлімсіреді де:

— Сен ақымақсың, аға лейтенант, — деді.

— Сенің де ақылыңның асып жатқанын көріп тұрғаным жоқ, жолдас капитан, — дедім мен.

Күн ашық болатын. Капитан қолымен аспанды нұсқап:

— Сен көктегі бұлтты көріп тұрсың ба, — деді. Аспанда оймақтай да бұлт жоқ. Украина жерінде еді.

— Сен бұлтты көре алмай тұрсың ба? — деп қайталады капитан.

— Көрсем көзім шықсын.

— Ақымақсың, боқмұрынсың сен, аға лейтенант.

Ол тағы да менің арқамнан қақты. Біраз ойланып тұрды да:

— Бүгін көрмесең, қалың бұлтты ертең көресің. Онда ойнайтын найзағайды алдымен қарсы алуға мен бара жатырмын. Қиын жағдайда қалсам, келіп құтқарарсың, — деп қарқ-қарқ күлді.

— Капитан, сіз сарыуайымшыл екенсіз.

— Жоқ, бауырым, мен — өр мінездінің өзімін. Өр мінезді шығар деп өзіңмен сөйлесіп тұрмын. Егер соғыс бола қалса, біз мықтап шайқасуымыз керек. Майданда мен де өлермін, сен де өлерсің. Бұл соғыс заңы! Түптеп келгенде әйтеуір біреуі өлуі керек қой. Соғыс құрбандықсыз болмайды. Әскери адамдар ретінде біз мұны түсінуге тиіспіз. Бірақ Отан аман қалсын. Біз оның қорғанымыз, аға лейтенант. Біз штат бойынша өлуге тиіспіз. Егер соғыс өрті лаулап берсе, қаһармандықпен сұлу өлгім келеді! Сен менің не айтып тұрғанымды түйсініп тұрсың ба? — ол менің арқамнан тағы қақты.

— Түйсініп тұрмын, капитан. Мен де сізден қалмауға тырысамын.

— Ал, қош, пойыз бізді күтіп тұра бермес. Тірі бол, аман бол, аға лейтенант, аман бол, бауырым! Егер мен өлсем, сен тірі қалуға тиіссің, сен өлсең, мен тірі қалуым керек. Екеуміздің бірдей өлуіміз тым үлкен құрбандық.

Осылай деді де, капитан мені тарпа бас салып сүйді. Сосын кеудемнен итеріп жіберді.

— Кет, кете бер