Роман


Жүздеген жылдар бойы бұл соғыс өнердің барлық түрлері үшін — эпопея мен трагедиядан бастап, лирикалық шумақтарға дейін өзекті тақырып болып қала береді.

Алексей ТОЛСТОЙ.

ПРОЛОГ

Иә, Нәшекеңнің көзі жаңа ғана ілінді. Қартайып-ақ қалыпты жарықтық. Өзі де шүйкедей шал еді, одан әрі шөге түскен бе деймін. Бір кездегі бурыл қара сақалы аппақ болыпты. Басы да аппақ. Енді ғана байқап отырмын, бетінің сөлі таусылып, күлдіреп, жұқара түсіпті. Сүйінбай ақынның кәрілік жөніндегі өлеңінің соңғы жолдары ойыма орала кетті:

Сексеннен тоқсан асып келгенімде,

Күнге қурап күйген көндей болдым.

Бірақ «көн» деген сөзді Нәшен қартқа жуытқым келмейді.

Ол маған сол баяғы Нәшекең сияқтанады да тұрады. Соғыс кезіндегі бір ауылды бір өзі сүйреген кәдімгі Нәшекең. Менің ол кездегі түсінігім бойынша қай жер қиын болса, колхоз сол жерге Нәшекеңді салатын. Ол бригадир де, завхоз да болды, қойма да ұстады, қырман да күзетті, теміржол станциясына дән де тартты. Ол кезде қазіргідей машина жоқ. Астық — жазда арбамен, қыста шанамен тартылады. Жаз өйтіп-бүйтіп өтуші еді, ең қиыны қыс болатын.

Жүз елу шақырым жердегі Лепсі станциясына бірнеше шана лаумен жөнелтіледі. Оған жегілетін жекеменшікті буаз биелер. Өйткені, жаз бойы тыным кермеген колхоз аттары қысқа бұрлығып жетеді, алыс жолға жарамайды. Содан барып ауыз жекеменшік биелерге салынады. Әдетте олар күйлі, тың болады. Бірақ сұрап алу оңайға түспейтін еді. Бригадирлер мен есепшілер өлердегі сөзін айтып жүретін. Бала-шаға қарап отырған жалғыз биені кім бере қойғысы келеді. Жол ұзақ, жүк ауыр, ыстықтай отқа қойылса болды, құлын тастады дей бер.

Ал майдан талабы — қалайда астықты станцияға жеткізу. Не істеу керек? Бригадирлер мен есепшілер екі түрлі әдіс қолданатын. Бірі — әлдекім биесін бермеуге айналғанда, «көз жасыңды көл қылып күтіп отырған балаң әскерден аман келсін» деген сөз. Қандай қатты адам болса да, осы сөзбен жібітетін оларды. Екіншісі — «Бұл жолды бастап баратын Нәшекең» деген сөз. Нәшекең барса, биелердің аман-есен, күйі қашпай қайтатынына жұрттың бәрі сенетін. Ол кісі жол бойы әр малдың қас-қабағына қарап, артық қамшы салдырмайды. Жем-шөп жеткілікті болады. Өзі төсенбесе де, далада жылқы баласын жабусыз қалдырмайды. Нәшекең өзі шыққан сапарға екі биесін бірдей ала жүреді. Басқалардың да тартынбауына түрткі бұл. Станцияға дейінгі жол бойы, ел-жұрт ол кісіге таныс. Нәшекеңді бәрі біледі. Сол себепті де «ол кісімен сапарда болу — жеңіл» дейтін жұрт.

Бір сапар қысқы лауда Нәшекеңнің қасына ергенім бар. Ұмытпасам, февраль айының іші. Бес шана жолға шықтық. Сол жылы қар да келістіріп жауған-ды. Әр шанаға екі биеден жегіледі. Бес шананы үш адам айдап бармақпыз. Нәшекең, мен және Теңге деген салт әйел — үшеуміз. Ол кезде менің 13-14 жасар кезім. Әкем жарықтық малжанды кісі еді. Шананың бір жағына біздің торы бие жегілетін болғандықтан, бас-көз боласың деп қосып жіберді. Бригадир «қапты тиеп, түсіргенде қайрат көрсететін ең болмаса келініңіз барсын» деп қолқалаған-ды, оған әкем болмады.

— Әйелдің аты — әйел. Одан малға үйірсек болып өскен баланың өзі артық.

Қойшы, сонымен жолға шықтық. Астық тиеген жерде менен еш септік болмады. Жиырма бес центнер дәнді Нәшекең Теңге екеуі ғана тиеді. Онда да:

— Қарағым, сенің затың — әйел, ауыр жүк көтерме. Менің арқама салып тұрсаң болғаны, — деп Теңгеге де көп ауырлық түсірмеді. Кішкентай ғана шалдың киіктің асығындай шымыр екенін сонда көргенім бар.

Мынау көз алдымда ұйықтап кеткен сол Нәшекең. Суалған ұрты анда-санда томпайып, ернінің арасынан тырс-тырс дем шығады. Менің ұйқым шайдай ашылып кеткен. Уақыт біраз болып қалса да жатқым жоқ. Япыр-ау, байқамаппын ғой. Сол бір күндердің өзі ел басынан өткен үлкен қиындықтың куәсі екен-ау, ә. Нәшекең көптен қарамай кеткен қымбатты кітапты қайта ақтартқандай болды.

Иә, Нәшекеңмен бірге болған жаңағы сапар немен тынды дейсіз ғой.

Антоновқа дайындау пунктінен 5-6 шақырым жердегі «Ағарту» деген колхозға келдік. Осы колхоздың батысқа шыға берісте «Қалмақ қорған» деген қорғаны бар. Сол қорғанның үстінен жол табанға тіп-тіке түседі. Бес центнер жүгі бар шананы мұндай құламадан аттардың алып түсуі қиын. Нәшекең әр шананы біртіндеп түсірмек болды. Алдыңғы екі шана — өзінікі, ортадағы бір шана — менікі, артқы екі шанаға — Теңге ие.

Жолдың осы қиындығын күні бұрын ескерсе керек, Нәшекең үлкен кеспелтек ағаш ала шығыпты. Алғашқы шанадағы екі биені шаужайдан ұстап Теңге жаяу жетектеп түспек болды. Нәшекең шананың қайқы басының алдына әлсін-әлсін әлгі кеспелтек ағашты қойып, оның екпінін тежеп келеді. Ақыры, қойшы, әлгі шана табанға аман-есен түсті. Екінші шананы да сөйтіп түсірді. Үшінші шана — менікі. Теңге арттағы екі шананы ұстауға қалды, Нәшекең өзің-ақ түс деген ишарат білдірді. «Бірақ делбеңді шірене тартып ұста», — деді. Өзі қатарлас қарды омбылап, әлгі кеспелтегімен шананы әлсін-әлсін тежеп келеді. Ылдидың ортан белінен аудық-ау дегенде қандай шайтан түрткенін білмеймін, әлде балалығым ұстап кетті ме, делбені қоя бергім келді. Сол кезде қарсы алдымнан бір жел де соғып, делебемді қоздырмасы бар ма! Оның үстіне, біздің үйдің торы биесі желікпесі бар жануар еді, ылдиға қарай төмен жұлып тартып, жұлып тартып болмады. Қауқары жоқ қолымның қары талып қалды. Не болса, ол болсын, делбені қоя бердім. Екі бие ала жөнелді. Тұяқтарынан ұшқан қар бетіме былш-былш тиеді. Көзімді жеңіммен басып алдым. Алғаш ала жөнелгенде-ақ Нәшекең далада қалып қойыпты. Бес центнер жүгі бар шана тік құлама еңістен қойсын ба, бар шабысымен келе жатқан екі биені тірсектен қағып-қағып жіберді. Опай-топайымыз шығып, оңқа-шоңқа болдық. Қалың қарға бетіммен құлағанымды білем. Үстіме шанадағы бір қап құласа, шаруам бітіп еді. Жеңілдігімнен сонадайға ұшып түсіппін. Шананың оқтығы ортасынан қақ бөлінген. Торы биенің артқы аяғы шананың астында қалыпты. Тұра алмай тыпырлап, пыр-пыр етеді. Танауының демінен ұшқан қар бұрқ-бұрқ. Жанындағы бие қалай екені белгісіз, шананың арт жағына шығып кетіпті. Екі құлағы елеңдеп, қалш-қалш етеді.

Жүгіріп Нәшекең де жетті. Өңі құп-қу. Бәріне айыпты өзім екенімді біліп, сүмірейіп мен тұрмын. Мойнымнан кірген қар тамшыға айналып, қойны-қоншыма сұп-суық боп кетіп барады. Біразға дейін оны сезгем де жоқ. Нәшекең шананы қанатынан иығымен көтеріп аударып тастады да, «шу, шу, жануар», — деді. Жаңағы ауыздықпен алысып құтырынып тұрған бием бүйірін қағып қозғалмай жатыр. Зәрем ұшты, мертіккен екен дедім. Біздің үйдің де қарап отырғаны осы бие. Әкем жаз бойы колхоздың егінін қорғап, осы биенің үстінде. Малға — шөп, үйге отын-су жинағанда да ауыртпалықты көтеретін — әкем мен торы бие. Диірменге үн тартқызсақ та жегіп баратынымыз осы. Ол мертіксе не болдық? Осы ой келгенде біреу жүрегіме мұз тастап жібергендей сел к еттім. Көзімнен жас та ыршып кетіпті. Нәшекеңнің қасына жетіп бардым.

— Нәшеке-ай, енді қайттік?

Осыны айтуым мұң екен, ойыма «обалы саған, не жын қуды енді» деген сөздер сап ете қалды. Біреу жағымнан салып бергендей екі бетім ду ете түсті. Бала жүрегім осы сөздерді Нәшекең айтады деп күтіп тұр.

Бірақ Нәшекең үндеген жоқ. Торы биенің шаужайынан алды да, «шу-шу, тұр, жануар, тұр», — деді. Торы бие оқыранып орнынан атып тұрды. Артқы аяғын сәл ғана ауырсынды да, жануар жүріп кетті. Сілкініп-сілкініп жіберді.

— Тәубе де, қарағым, тәубе де! Зәр иманым зәр түбіне кетіп еді. Аяғы емес, белі үзілген шығар деп ем. Енді құлын тастамаса, уақасы жоқ. Өзіңді де құдай мықтап сақтады.

Ол күні «Ағарту» колхозына еру болдық. Нәшекеңнің бір келінінің үйіне қондық. Өзіміздің ауыл небәрі он сегіз шақырым жерде ғана. Таңертең тұрсам, күн шыңылтыр аяз екен. Қораға барсам, түндегі шөп салған жерінде торы бием жоқ. Нәшекең де көрінбейді. Қасындағы малды теуіп, тістеп тұратын мінезі бар еді, сосын бөлек байлады ма екен деп қораның екінші бөлмесіне кірдім. Онда да жоқ. Аң-таңмын. Басқа жылқының бәрі тұр. Малдан торы бие, адамнан Нәшекең жоқ. Әлден уақытта ауылдың жанындағы қоңыр төбенің айналма бұрышынан бір атты көрінді. Күн құрық бойы көтерілген. Даланы басқан аппақ қар күміс түсті дария секілді. Сол дарияның кез-келген тамшысы жылт-жылт етіп күнмен шағылысып тұрғандай. Қысты күнгі осы бір көрініс бір сәт бала көңілімді елітіп жіберіпті. Әлгі аттыны тани кеттім, Нәшекең. Астындағысы — ауылдағы қалған өз биесі. Сонда торы бие қайда? Жер жұтты ма? Нәшекең менің сасқалақтап тұрғанымды сезді білем, ат үстінен сөйлеп келеді.

— Немене, биеңді жоғалтып тұрсың ба? Сенімді қолға тиді, әкеңнің өз қолында. Торы биені апарып, орнына шабдар биені алып келе жатырмын.

Енді ғана түсіндім, кешегідей құлаған соң ұзақ жолда құлын тастатып алармыз деп қорыққан екен. Айыпты адамдай өз биесін әкеле жатқаны несі? Ол емес қой құлатқан. Нәшекеңнің орнында басқа біреу болса бұлай етпес еді. Ия, жегіп алып жүре береді немесе бригадирдің біраз құлағын сасытып, басқа елді де әуре етеді.

Араға екі қонып, Лепсі станциясына жеттік. Жолда қонған жерде Нәшекең үйге алдымен мені, сосын Теңгені кіргізеді. Өзі ұзақ уақыт жоғалып кетеді. Сөйтсек, биелерді доғарып, жабуын жауып, қашаның аузын бекітіп жүреді екен. Басы-көзі аппақ қырау боп, бір қап аязды ала-мала үйге әлден уақытта Нәшекең кіреді. Аяғындағы саптама етігі жерді басқанда қазір қарс айрылып кетердей сақұр-сұқыр етеді. Шешіп үлгергенше етіктері терлеп қоя береді. Жол-жол болып сыртынан су аға бастайды. Ол кезде біз жылынып алып қызара бөртіп отырамыз. Суықтан жылы үйге кіргенде адамның беті бір түрлі домбығып, білеуленіп кетеді ғой. Теңге екеуміз дәл сондай күйдеміз. Өз бетіміз өзімізге біртүрлі болып отыр.

Теңге — бидай өңді ажарлы әйел. Ақшыл жүзін аяз қарып қоңырайтқан. Нәшекең кіргенде лып етіп орнынан тұрады. «Еркек кіргенде былшиып отырған әйелден сақта!» — деуші еді шешем. Теңге де осы қағиданы мықтап ұстанатын адам болса керек. Оның үстіне, біздің ауылдағы жасы кіші әйелдердің бәрі Нәшекеңе келін, ізет көрсетуі керек. Мен де отыра алмай, тері шалбарымды қаудыратып орнымнан тұрам. Екеуміздің бұл ізетімізді Нәшекең ішінен жек көрмейді.

— Алдарыңнан жарылқасын, бақытты болыңдар! — дейді. Екінші қонғанда бала жүрегіммен ол кісінің аса бір үлкен қырын аңғарғандай болдым. Үндемейтін кісі ме десек, әңгімешіл екен. Үй иесі өзі қатарлы үлкен адам болып шықты. Екеуі түннің бір уағына дейін сөйлесті. Ана кісі тек ыңылдап қостап жатыр, әңгімені айтушы — Нәшекең. Жұмсақ, қоңыр үнімен биязы ғана сөйлейді. Анда-санда «мына балаларды оятып алмайықшы, суық сорып шаршап келеді ғой», — деп қояды. Сөз сыңайы соғыс сарыны, ел жайы секілді. Үйдің иесіне ауылдағы әрбір түтіннің хал-жайын баяндайды. Кімнен хат бар, кімнен хат жоқ, кімнен қаралы қағаз келді, бәрін жатқа соғып жатыр.

— Азаматтар болса екі бетінен қаны тамып, екі қолын суға малып отыратын келіншектер емес пе? Осындай аязда қап көтеріп, алыс жолға ат айдап несі бар.

Менің ұққаным, әңгіме Теңге жайлы болу керек.

— Басқа құдай салған соң, амал бар ма. Күйеуінен көп болды, хат та жоқ. Он саусағынан өнері тамған жігіттің төресі еді. Қандай жұмысқа салсаң да қыңқ демейтін шіркін неме!.

Бұл сөз маған таныс, Нәшекеңнің разы болғанда айтатын сөзі осы «шіркін неме!»

— Ойбай-ау, білем ғой Ахметжанды! Мына жатқан соның қатыны ма?

Көзім бір ашылып, бір жұмылады. Үстімдегі сеңсең ішік балбыратып, ұйқымен қоса уысына алып алған. Әңгімені де тыңдағым кеп барады.

— Мынау — біреудің қаршадай баласы. Ағасы ауданда үлкен қызметте болған еді. Күн түскен соң көрмейсің бе. Бала да болса Теңге екеумізге ес. Томпаңдап аялдай қалған жерде аттарға шөп салып, белін босатып жүргені. Біреудің баласын мына суықта ұшырып алмасам жарар еді деп келем. Әзірге күн ашық қой, әйтеуір. Ел жоқ, жапан далада боран соғып кеткеннен сақтасын. Әсіресе, Мариямның ар жағындағы сұлама жазықтан қорқамын. Жылмиып жатып жын ұрғандай алай-түлей болатыны бар еді.

— Әлгі Күлжәмиланың Дәнекерінен не хабар? Ол байғұстың халі қалай өзі? — деді үй иесі.

— Қалған әңгімені биелерді отқа қойып келген соң айтайық, — деп киімшең жатқан Нәшекең орнынан тұрып далаға шықты. Мен де тәтті ұйқыға кетіппін. Таңертең үй иесі қуырған бидай мен шай берді. Нәшекең Теңгеге жолға алып шыққан бөлке нанның біреуін туратты. Шайға ішімізді сылқа толтырып алдық. Сыртқа шықсақ, таңғы аяз қақап тұр екен. Тағы да жол, тағы да ілгері кеттік.

... Міне, сол Нәшекең. Содан бері зымырап қаншама жыл өткен. Ол кездегі он төрт жасар мен де жігіт ағасының жасындамын. Көптен көргім келіп, сағынып жүрген адамымның бірі еді. Ұлғайған шағында біздің үйден дәм бұйырғанын көрмейсің бе жарықтыққа. Алматыдан мені тапқанына өзі де қуанышты секілді. Бірақ қол үзіп, хабарсыз кеткен адамға ұқсамайды. Сұрап-біліп жүреді екен. Зеректігі әлі сол қалпында ма деп қалдым. Қай жерде істегенімді, бала-шағамның нешеу екенін бірге жүргендей біліп отыр.

Үстіндегі киімінің бәрі мұнтаздай. Қисық жағалы ақ көйлегінің түймелерін ағытып жіберді. Кір тақиясының орнына таза тақиясын алып киді. Мен жерге киіз, көрпе төсеттім.

— Несіне әуре еттің, біз де орындыққа отыра білеміз ғой, — деп әзілдеп күлді. Бәрі жарасып тұр. Бәрі орнында. Еш артық әрекетке, артық сөзге жол бермейтін Нәшекең. Өз баласының үйінде жүргендей еркін әрі өзге үйге келіп отырған қонақтай биязы. Еркіндік әрі биязылық. Осы қасиеттері бұрыннан етене таныс маған ғана емес, біздің үйдегі бұл адамды ғұмыры көрмеген басқаларға да ұнап қапты.

Ас үйге кіріп, газдың жанғанын көрді. Оның қайдан, қалай келетінін сұрады. Төртінші этаждан қала көркіне біраз таңырқап қарап тұрды. Мен білетін Нәшекең болса, бәрін ішке тоқып тұр.

— Шүкіршілік, шырағым, шүкіршілік. Әттең, әкең жарықтық көрмеді бұл күнді! Момын шаруа еді, байғұс. Колхоз жұмысы десе, ішкен асын жерге қоятын. Адал ниетіне берген ғой сендерді. Әкең болмаса да, әкеңнің көзін көрген мен болдым үйінде! Бақытты болыңдар, өкіметтен айналайын, жеткізді ғой бәрімізді. Тәубә, тәубә, бұл күнді көрсеткеніңе тәубә!

Менің бір байқағаным, Нәшекең келгеннен тәубәні көп айтты. Осы кісімен оңаша әңгімелесуге өз-өзінен аңсарым ауды. Нәшекеңе төсек салынған бөлмеге келіп, ел жайлы, өткен-кеткенді айтуын қаладым. Ауылды сағыныппын. Жусанның исін де, төскейдегі гүлді де, сонау балалық шақты да осы кісі өзімен бірге ала келгендей. Өзім білетін кемпір-шалдың бәрін сұрап жатырмын, кім бар, кім жоқ. Олардың бүгінгі өскен ұрпағын да білгім келеді. Неге екенін қайдам, Нәшекеңді көргеннен осындай құмарлық пайда болды. Сонау бір жылғы қысқы түндегі бұл кісінің әңгімешілдігі есіме түсті. Қазір одан да шешен сөйлеп жатқан секілді.

Нәшекеңдей адамның зерек көңіл елегінен өткен сол бір кездегі ауыл өмірі менің жүрегіме бүгін бөлекше әсер етті. Ұзақ әңгіменің бір бұрылысында біз де Күлжәмила кемпірдің, оның баласы Дәнекердің тағдырына кеп соқтық.

— Бөрте серкені кердің ғой, ә! — деді Нәшекең сөзін нығырлап.

— Көргенде қандай!

Сәл ғана жарықшағы бар қоңыр үні әлі мана әңгіме бастаған қалпында. Мен тебіреніп тыңдай бердім.

Әлден уақытта:

— Шал адамның сөзі көп болады. Ертең жұмысың бар. Ұйқыңнан қалма, — деді. Нәшекеңнің бұл ұсынысымен келіскендеймін. Бірақ ұйқым шайдай ашылып кетті.

Ол кісі ұйықтап жатқанмен, менің әлі көз іле алмай отырғаным да сол тебіренгендіктен болу керек. Бір дауыл соғып тұр ішімде. Бір ызғар жүректі жаншиды. Әңгіме әлдеқашан аяқталса да, мен оны ішімнен ұзаққа жалғап әкеттім. Өз-өзінен жалғасып кетті. Нәшекең тәтті ұйқы құшағында, мен терең ой уысында отырмын. Ол кісі сүйкімді ғана ұйықтап жатыр.

Менің ішімде дауыл тұрып, өткен күндердің елесі айтылмаған жырдай лықсып кеткен секілді болды.

БІРІНШІ ТАРАУ

— Бөрте серкені көрдің ғой, ә!

— Көргенде қандай!

Осы сөздер ойыма оралды да, алысқа алып кетті. Іштегі сезім дауылының көтерілуіне де сол себеп болды-ау деймін.

Естен қайдан кете қойсын. Он жеті жігітке бір күнде шақыру қағазы келді. Әйтеуір, соғыс жоқ, тыныштық еді. Дегенмен ауыл біртүрлі болып қалды. Мұңлы. Жылап-сықтасқан жұрт. Әскерге кететін жігіттердің өздері ғана көңілді. Бір-бірінің үйіне барып, бірінің әке-шешесін, ағайын-туғанын бірі жұбатып жүр.

— Үш жыл әлі-ақ өте шығады. Сықиып, сары ала болып киініп орталарыңа әлі-ақ ораламыз!

Әскерге шақырылып, аяқ астынан ерке болып қалды олар.

Үлкен де, кіші де, қыз да, келіншек те еркелетеді. Осы еркелетулерінде кешегі бір мазасыз бозбалаларды қимастық бар секілді. Сол мазасыздықтың өзін сағынады-ау енді. Ауыл әжептәуір жүдеп қалатындай. Той-думанның көркі еді бұлар. Күреске де осылар шығатын. Өлеңді де осылар айтатын. Түннің беймаза бір уағында иттерді де осылар шулататын. Пьеса қойып, шаршадық дегеніне қарамастан, жұртты іңір кеште жинап жүретін де осылар еді. Төлеген, Бекежан, Қозы, Қодар, Жантық — бәрі осылардың ортасында болатын. Неге екенін қайдам, осы кезде ауыл осылармен ғана көрікті сияқты еді. Енді бәрі бірдей кетсе, құлақ кескендей болады-ау.

Әскерге кететіндердің ағайын-туғандарының көңіл-күйлері өз алдына, оларға туыстық қатысы жоқтардың да жүрегі бір сәт осылай құлазып кетеді. Шақыру келген үйлердің бәрінде жолаушыларды жөнелтуге әзірлік қызу. Тары түйіліп, жарма жаншылып жатыр. Көршілер өз көңілдерін осы іске қатысу арқылы білдіруде. Бірі — тары қуырса, бірі — келі түюде. Енді бірі қой сойысып, бауырсағын пісірісіп жүр. Шақырылғандардың бір-екеуі болмаса, қалғаны түгел бойдақ. Арттарына алаңдамай-ақ кететін азаматтардың өзі. Колхоз оларға керектіні артығымен босатты. Фермадан бір-бір қой берді. «Осындай ел аман, жұрт тынышта барып, борыштан құтылып келген де жақсы», — дейді жұбатқан жұрт.

Көңіл аулау үшін неше түрлі сөздер айтылуда. Бірақ мұның бірі де Күлжәмила кемпірдің құлағына кірген жоқ. Ол Дәнекерге шақыру келісімен бүкіл ауылды басына көтеріп айқай салып жылап алған. Түскі мал келерде Дәнекердің үй жағы азан-қазан болып кетті.

— Қу жалғыз-ау! Мені өз қолыңмен көміп кетсеңші! Сенің артыңда аңырап қалғанда не береке табам! Ел құсап ең болмаса біреудің тесік моншағын да қолыма кіргізіп кетпедің!

Шешесінің дауыс салғанына Дәнекердің намысы келді. Жұрттың бәрі осы жаққа қарап тұрғандай. Лақтар да байланбай, Күлжәмиланың ешкілері жамырап кетті. Ол еш нәрсені елең қылар емес. Ақырзаман орнап, ол үшін бүгіннен бастап дүние адыра қалатындай. Аяушылық білдіріп ауыл адамдары жиналды. Бірақ оның ешқайсысы ләм деуге Күлжәмилаға бата алмайды. Бұл осы ауылдағы аю кемпір. Ол ашуланғанда бетіне тура келе алмайсың. Қолынан келсе, әркім-ақ шақыру қағазын қазір қайтарып, Дәнекерді алып қалғысы келіп тұр. Бірақ, амал бар ма! Жұрт көбейген кезде Күлжәмила тіпті өршеленіп кетті. Даусы бұрынғыдан да қатты шықты. Мына қиғылығына Дәнекердің ашуы келіп, бірдеңе айтып тастағысы келді. Бірақ оған бармады. Әлде жастайынан қадап тастаған темірдей тәртіп жібермеді ме, әлде онсыз да сорлайын деп тұрған анасын аяды ма, әйтеуір үндемеді. Жұрт та құсасын шығарып, шерін тарқатсын дегендей үнсіз тұр.

— Біреудің ағасы, біреудің жамағайын туғаны бар. Ал бұл сорлы тіпті тұлдыр ғой, — деп күңкілдейді біреулер.

Көп ұзаған жоқ, Күлжәмиланың көз жасы тыйыла қалды. Әлгінде ғана дүниені тұл ғып отырған ана күрт өзгерді. Жұртқа мәлім оның мінезі өзі осы. Оңға да, солға да аяқасты өзгеріп шыға келеді. Жаңа ғана жылап отырған кемпір мырс етіп күліп жіберді.

Оны күлдірген баласының құрдасы Мұқатай. Ол да осы жолы шақырылған. Кемпірдің мінезі бұрыннан өзіне қанық. Шаң-шұңды естіген соң бір бүліктің шыққанын іші сезіп жеткен еді. Келді де, тұрған жұртқа «Смирно!» деп айқай салды. Өзі екі қолын құлаштай сермеп, «айт, два, айт, два», — деп басын қайқайтып, арлы-берлі жүрді де қойды. Жападан-жалғыз аяқты көтеріп тастап әлі жүр. Бір кезде екі қолын қозғалтпай басын бір жағына бұрып сіресіп қалды. Тек аяқтары кезек-кезек серең-серең етеді. Күлжәмила кемпір оның осы кейпін көргенде күліп жіберген. Мұқатайға керегі де сол еді. Аю кемпірдің енді сабасына түсетінін біледі.

Ауызды жиып алғанша болған жоқ, беліндегі белбеуіне қос қолын тірей орнынан тұрды да, қораға жиналып қалған әйелдерге:

— Ей, салдақылар, немене, менің ұзату тойыма келіп тұрсыңдар ма? Ана тарыны алыңдар да, ақтаңдар қазір. Оны түйіп беретін менде келін жоқ! — деді өктем.

Әйелдер әу десіп, бірі киіз төсеп, бірі келі әкеп, үйден бір қап қаралаған тарыны сүйреп шықты. Бір келсапты Дәнекердің өзі ұстады. Біреуін Мұқатайға ұсынып еді, ол:

— Мен сен сияқты қу тіземді құшақтаған бойдақ емеспін. Құдайға шүкір, үйде тары түйетін әйеліміз бар, — деп сытылып шыға берді. Бұл екеуінің қатты қалжыңдасатынын жұрт біледі. Әлде бір пәле шығып кете ме деп аю кемпірдің көзінше әдейі ұшықтырмады. Бірақ ол сөздерді естіп қалған Күлжәмила шыдай алмады:

— Әй, бәлем, сазайыңды берді ме! Көн етіктіні менсінбей, көк етікті табылмай, көлбеңдеп жүрдің де қойдың. Сол керек саған!

— Апа, сен Мұқатай екеуің ылғи бір жақ болып шыға келесің.

Көрерсің, әскерден ай десе аузы, күн десе көзі бар бір мәтрешкені алып келем.

— Ей, мейлі, шайтан болсын, мына үйіңе ие болатын біреуді іздеші, айналайын.

Кемпірдің кеңілі көтерілейін деді. Бұл кезде жұмыс та қызып беріп еді. Дәнекер үш келіншектің ортасында келіні соғып тұр. Көйлегін шешіп тастаған. Балағын тізесіне дейін түріп алыпты. Жалаң аяқ. Шешесі өз баласына сырттай сұқтана қарады. Әлі кішкентай көріп жүрсе, екі жауырыны қақпақтай алпамса жігіт болыпты. Кеуде жағы толыңқы, мықын жағы жіңішке. Балтыры да келсапты түсірген сайын түйенің шудасындай солқ-солқ етеді. Кәдімгі әкесі секілді салқы төс, қалың қабақ. Жанындағы келіншектерге қарағандағы көзінің жылтылы да анасына алыста қалған аса бір аяулы көріністі елестеткендей. Байқайтын, құрбыларының арасында баласы пысық, өткір-ді. Осы ауылдағы кеш-думанды да ұйымдастырып жіберетін. «Жыны» келген күні шаршы топтың арасынан «қайт үйге» деп қуып шығарушы еді-ау. Бекершілік екен ғой онысы, кәдімгі салиқалы жігіт болыпты баласы. Бәрін қазір ғана көріп тұрғандай. Мынау шақыру қағазы баласын бір-ақ күнде есейтіп жібергенін көрдің бе?

Қанша ұрсып, қанша айғай шығарса да Дәнекер анасына сөз қайырып көрген емес. Алдына түсіп, бес жастағы кезіндей томпаңдап жүре беретін. Аяп кетті, ана жүрегі елжіреп кетті. Жалғызына соншама қатал болмаса қайтетін еді.

Шып-шып тершіген жауырынының ортасынан анасы сүйіп кеп алды. Келіншектер ду күлді. Келсаптарын жерге қоя қойды.

— Менің апам бірде — жаз, бірде — қыс.

Дәнекер әрі қысылып, әрі мақтанып айтты бұл сөзді.

— Өйтіп мәймөңкелегенше, менің шешем байлаусыз жынды демейсің бе!

Өзіне-өзі осылай баға берді де, Күлжекең ақталған тарыны алақанына салып көрді.

— Мен қазір талқанын ұшырайын. Сосын жармалаңдар. Жармаланған тары ұзақ жолға шыдамды әрі жеуге де жақсы.

Кемпірдің бұл пейілі баласын да, басқаны да көңілдендіріп тастады. Қой да сойылып, өкпе-бауыр да қуырылып қалыпты.

— Елден айналайын. «Көппен көрген ұлы той» деген. Сендер болмасаңдар, Дәнекердің азығы да дайын болмайды екен ғой. Жалғыз дегенім күпірлік шығар, тегі. Тәубә, тәубә, тәңірім. Кешір, өзіңнің тілі тастай пендеңді. Менде не ес бар. Мана сол азын-аулақ естің өзінен айрылып қалғам жоқ па! Бәріңнің де есінді шығарып жібердім-ау, ә. Араларындағы бір тентек кемпірді кешіріңдер, түге!

Күлжәмила осылайша сөйлеп жүр, сөйлеп жүр. Қарт жүрегін шерлі бір шуақ жайлағандай.

— Көрерсіңдер, ертең жүрерде жыламаймын. Құдай біледі бар ғой, жыламаймын. Жалғызымды жасытып, ақымақ дейсің бе! Мен сендер ойлағандай ақымақ емеспін. Е, бұл не көрмеген Күлжәмила?! Әкесі үркіншілік жылы ақтар өлтіріп кеткенді де көргенмін. Онда бұл бір жасар ғана бала еді. Содан аузыма тістегендей ғып өсірдім ғой. Көрмейсің бе, енді жеттік, енді ел қатарына қосылдық дегенде ...

Үні жарықшақтанып көмейіне әлдене булығып келіп қалды.

— Жоқ, жыламаймын дедім ғой, жыламаймын. Сорлы басым жоқ сұмдықты бастамайыншы. Қане, тамақ ішіп, өздерің әлденіп алыңдаршы. Қоржынға салудан басқасы қайрылып қалды емес пе?

Жұрт бірден тоқтай коймай, келіні әлі түйіп жатыр еді.

— Ей, таста дедім ғой мен сендерге, — деп Күлжекең айқай салды.

Келі түйіп тұрғандар келсаптарын тұрған-тұрған жерлеріне қойып, жуынуға кетті.

Бұл кезде күн ұясына кіріп, ауыл үсті көктұманданып кеткен-ді. Далаға жерошаққа жаққан отынның түтіні, кешкі малдың тұяғымен көтерілген шаң — бәрі қосылып көгілдірленіп тұр. Бірақ қазір-ақ ол сап басылады. Өйткені, түстіктен Бесбақсының желі соқты. Ауыл үстін бірден самал жайлады. Күннің дәл ұясына кіруін аңдып тұратын осы самал — Тасарықтағы еңбектеген бала, еңкейген кәріге таныс самал еді.

Бұл самал жайлы ел аузында аңыз көп. Соның ішінде атауына лайық ең жиі айтылатыны мынау: бір бақсының тұқымы ұйқысы қашып, еліріп ауырғандарды түнде далаға ұйықтатып емдеген екен дейді. Бұл жел күндіз ізнәһәр соқпайды. Күн ұясына кіре екі таудың арасынан шығады да, ертесіне күн шыға біреу әдейі тоқтатқандай басыла қояды. Бұл ауылда жаз баласы еш адам үйде ұйықтамайды. Сыртқа шығып далада жатады. Тіпті сиыр екеш сиырдың өзі де желге танауын беріп таң атқанша сүйсініп жатқаны. Өзге ауылдан бұл ауылдың малының алабөтен семіз болатынын да жұрт осы ауадан деседі. Ол ешуақытта қатты соқпайды. Сыздықтатып жайымен ғана желпіп тұрғаны. Шипалығында шәк жоқ. Қыста аязды да жұмсартып жібереді. Бірақ атағына жаңағы бақсылардың ұрпағы иемденіп, Бесбақсының желі атанып кеткен.

Дәнекердің үйінде қуырдаққа жаңа ғана бас қойғандарды да бұл самал аймалап, қытықтай бастады. Жас еттің исінен есі кетіп шыдай алмай, екі езуін кезек-кезек жалаған көк төбет жатты есік алдында. Оның бұлаңдаған құйрығына үрке қарап, үйілген отын түбінде бір топ ешкі тұрды.

Ертесіне күн ала шабыр бұлтты болды. Кешегі аптап ыстық бүгін сәл басылғандай. Ауыл адамдарының көңіл-күйі де осы бұлттай. Парлап ат жегілген үш арба орталық қора жақта бірінен бірі тізіліп дайын тұр. Колхоз председателі Ахметқожа бар жақсы атты жеккізгенге ұқсайды. Алдыңғы арбаның бір жағында есік пен төрдей қоңыр айғыр тұр. Бұл айғырдың арбаға жегілгенін көре бермеуші еді. Екінші арбаның бір жағында қызыл айғыр. Ол қоңыр айғырдай салалы, сүйекті емес, жұп-жұмыр шымыр мал. Бірақ шана мен арбаға салғанда оның жүрісіне шақ келетін жылқы жоқ. Сол себепті де колхоз председателі қыс бойы өзі жегіп жүретін.

Ахметқожаның екі айғырдың екеуін де жеккізгені кей адамды таңғалдырды. Қоңыр айғырды тіпті үйірден алғызыпты. Әсіресе, жылқышы күйіп-пісіп жүр.

— Басқа жылқы құрып қалғандай... Бұл не зәуім? Тойға кетіп бара ма! «Басы ауырмағанның құдаймен ісі жоқ» деген осы...

Жылқышының сөзін біреу тыңдап, біреу тыңдаған жоқ. Бірақ ол әлі күңкілдеп жүр.

— 80 шақырым жердегі аудан орталығына барып келгенше несі қалады бұл жануардың? Ішіп алған жастар жол-жөнекей жанын шығарып айдамай ма! Апыр-ау, осыны түсінбеген басқарма қайтіп ел басқарып жүр-ей!

Нәшекең ары өтіп, бері өтіп жылқышының сөзін жібермей тыңдады. Рдуандардың қазығын қарап, дөңгелектерді қайта-қайта көрді. Арбалардың әр жерін шұқылай береді. Ахметқожа арбаларды, ат-сайманды әзірлеуді осы кісіге әдейі тапсырған-ды. Нәшекең араласқан шаруаға алаң болмау керектігін басқарма жақсы білетін еді. Жаңа өзі жүретіндердің үйіне кіріп шығуға колхоз активтерін ертіп кеткен-ді. Ауыл адамдарын қарасаң, бүгін айттап жүрген секілді. Ана жерде де, мына жерде де шоғыр-шоғыр кісі. Әсіресе, әскерге кететіндердің үйінің маңы қайнаған адам.

Мұның ешқайсысында шаруасы жоқ жылқышы қоңыр айғырды бергісі келмей, арбаларды әлі айналшықтап жүр.

— Қамыт-сайманын сыпырып тастап алып кетсем, мені шауып ала ма? Колхоз-колхоз деп кеңірдектерін кергенде алдына жан салмайды. Оның жалғыз айғырын арбаға салып тұрғандары мынау.

Нәшекең манадан үндемей жүр еді. Енді шыдамады:

— Ей, Тілеміс, үндемейін деп едім, болмадың. Ертең сенің де балаң әскерге шақырылады. Мына өндірлердің аудан орталығынан бір жарқыратып өткенінің өзі не! Екі салса бір баспас шабандарыңды беріп, елдің алдында жер қылайын деп пе ең балаларды. Тоқтат қыңқылыңды! Бір ащы тері алынғаннан түгі де кетпейді.

— Болды. Сіз айтсаңыз бітті, Нәшеке. Айғыры құрысын. Қойдым. Балалардан садаға.

— Садаға деме. Айғыр да керек. Балалардың көңілі де керек.

Ахметқожа ақымақ емес. Әдейі істеп отыр.

— Жылағым кеп көңілім бұзылып тұрғанын қарашы. Тілеміс әңгімені басқа жаққа бұрып жіберді. Әр үйдің төңірегіндегі шоғыр-шоғыр адамдарға қарап, қолымен маңдайын қалқалап алыпты.

Нәшекең мырс етіп күлді де, айналып жүріп кетті.

Беталысы Күлжәмила кемпірдің үйі. Бұл кезде күн сәске түске таянып, жолаушылардың алды орталықтағы арбаларға қарай беттеген еді. Кей үйден сұңқылдаған дауыс та шығып жатыр. Әйел атаулының көзі білеудей.

Нәшекең таянғанда Күлжәмила кемпірдің үйінің маңы да адамға толып кетті. Бүлікті шығарса осы кемпір шығарар деп, бір жағынан, өзінің де көңілі қобалжып, екінші жағынан, бекіндіруге айтар сөзін де әзірлеп келе жатқан-ды. Колхоз председателі де қасындағы адамдарымен осы үйге таяп қалған екен. Әр үйден бір татып, бұл топтың арасында қызып қалғандар да барға ұқсайды. Әсіресе, тәмпіш мұрын бухгалтер Ешмұхан күлер сөзге де, күлмес сөзге де жырқылдап, екі езуі екі құлағында келе жатыр. Ахметқожа Күлжәмила кемпір жөнінде сырттай еститін. Бірақ тіке сөйлесіп көрген адамы емес. Ол да Нәшекең секілді бүлік шығара ма деп күдіктеніп келе жатқан-ды. Нәшекеңді көріп қуанып кетті. Өзінің иығынан ауыр жүк түскендей болды.

— Пәле, апам мықты екен ғой. Көзінде бір тамшы жас жоқ. Шіркін, бұрынғының адамдары-ай! Шымыр ғой, шымыр. Жылау деген не, ол? Айдауға кетіп бара жатқан жоқ. Әскерге, борышын өтеуге барады. Қазақ десек өзімізге тиеді. Кейде тіпті жоқ жерде қабырғамыздың тым қайысатыны бар.

Басқарманы көріп, әлдекімдер көзінің жасын тыйған болды.

Кемпірлер Дәнекерді кезек-кезек құшағына алып, қолдан-қолға тигізбей сүйіп жатыр екен. Келген колхоз белсенділерін көріп, Дәнекер олардың құшағынан сытылып шықты да, төр жақты нұсқады. Дастарқан үстінде жеусіз сол күйінде қалған екі табақ ет. Майы шылқыған бауырсақ үйіліп ол жатыр. Келгендер жайғасып отырғанша, үйдегі қатын-қалаштың біразы ығысып далаға шықты. Дәнекер жаутаңдап шешесіне қарады. Кісілерге арақ құйғысы келіп тұр. Бірақ батпайды.

Анасының арақ десе төбе шашы тік тұратыны өзіне белгілі. Бұл кезде колхоз бухгалтері Ешмұхан етке де, бауырсаққа да тәбеті шаппай, қылиланған көзіне күлкі үйірген боп жан-жағына қарады. Жұтқыншағы жыбырлап-ақ тұр.

— Үлпершегім менің, ағаларыңа заманының асын бере ғой. Осы үйді өртеп кетем десең де сенің қолыңнан тартармын ба бүгін? — деді Күлжәмила баласының ыңғайын сезіп.

— Әп бәсе, шіркін, бұрынғының адамдары-ай...

Қызу болса да басқарманың ыңғайына қарай жығылудан бухгалтер жаңыла қоймапты. Осылай деді де, санын бір салып дастарқанға қарай емпеңдей түсті.

Ахметқожа келген беттен Күлжәмила кемпірден көз алмай отырған. Тойға баратындай үлкен шүберегін басына осқырта тартып апты. Кимешегінің жақ тұсындағы, омырауын ала түскен кестесі жарты қарыс. Үстіне көк сәтен шапан киіпті де, белін қоңыр шүберек орамалмен тас қып буып алыпты. Жүрісі тіп-тік. Бойында туа жаралған паңдық, тәуелсіздік бардай. Кәдімгі ақсүйектің тұқымынан шыққан адам секілді осы отырғанның бәріне шекесінен қарайды. Сонымен бірге, әркімнің ішіндегіні жазбай оқи аламын деген кісіше отырғандарға оқты көзімен қадалып қояды. Баласына жаңағы сөзді айтқанда керіліп жатқан кең даладай жомарт көрінді. Аналық адал ықыласы кәрі жүзіне мол нұр әкелді. Ешмұханның сөзін естігенде көзінен сәл мысқыл күлкі көрініс берді. Айбат шегіп тіксіне қалып еді, бірақ ол кейіп тез тарап кетті. Ахметқожа «кел де мінезің бар, кер де мінезің бар кемпір екенсің-ау» деп түйді ішінен.

— Апа, сиырың бар ма? Дәнекер мал жинап бере алды ма өзі?

— Сиырдың бағуы қиын, қарағым. Он ешкі бар. Құдай берекесін берсе, жалғыз кемпірге сол да жетеді ғой. Ел аман болсын, азамат аман болсын.

— Оларыңыз колхоз кінегесіне тіркеліп пе еді? —деді Ешмұхан.

Ахметқожа ала көзімен атып қалғанда, бухгалтер қипың-қипың етіп, бүрілді де қалды.

— Сенің кінегеңсіз-ақ баға аламын. Әлдеқалай алдыңа барғанда сол жазуыңды бұлдап, ақшиып отырғың келеді ғой, ә! Адыра қал!

Жұрт ду күлді.

— Өзіңе де керегі сол еді. Жоқ жерде кінегеңді қыстырып нең бар, — деп жатыр қасындағылар. Елмен бірге Ешмұханның өзі де мәз болып күледі. Жұрт бұған күліп отырса, ол неге күліп отырғанын өзі де білмейді. Ахметқожа қойған астан, құйған арақтан ауыз тигеннен кейін үйдегілерге енді далаға шығу керектігін айтты.

— Жігіттерді кешіктіріп алмайық. Военком деген кінәмшіл келеді. Арба жегулі дайын тұр. Уақыт біраз болып қалды. Енді жөнелтейік азаматтарды, — деп орнынан тұрды. Отырғандардың бәрі де қопарыла қозғалды.

Екі жігіт екі басы шыпылдап толған Дәнекердің қоржынын ала жөнелмек болып еді, ауыр екен, кідіріп қалды. Қоржын көздің жауын алады, ісмер бір қолдан шыққан. Алғашқы ұсталайын деп тұрғаны да осы шығар.

Бұл ауылда сырмаққа, текеметке, шиге ою салуда Күлжәмиладан шебер ешкім жоқ. Киіз басу кезінде тентек кемпір қолдан-қолға тимейді. Әр үйдің тәтті шәйі мен дәмді еті осының аузында. Мына қоржынды баласына жақсы ниетпен бар ықыласын салып тоқыған секілді. Ахметқожаның көзі қоржынға бірден түсті. Екі шетін ала жүргізген сары жолақ ерекше сән беріп тұр. Төрт бұрышын айналдырып, қошқар мүйіз жүргізіп