(повесть)

Бұл сырды айта алмай бірнеше жыл жүрдім.

Оның тілегі де сол еді. «Өзіңізден басқа еш жан білмесін, құпияға беріктігіңізді содан көрейін».

Үйде сервантта тұрған ақ құтыға қарасам, осы сөздер есіме түседі. Ақ құты менің аузымның құлпысы секілді. Сонымен бірге тереңде жатқан бір сырды түрткілей де беретін сияқты.

... Аяқасты жүрек соқпасына шалдығып, курортта жүргем. Дәрігерлер тіпті зәремді ала түсті. «Сіз санаторийден 500 метрден артық ұзамаңыз, күнге қызынбаңыз, қатты кейімеңіз» деді. Ойпыр-ау, сонда не болдым? Он екіде бір гүлім ашылмай жатып жарты шақырымнан артық жүрмесем, күн көзін көрмесем не болғаны. Кейімеу үшін өмір сүрмеу керек те. Өмір бар жерде қуанышсыз, күн бар ма? Бұл — бұл ма, бұдан да жаман ойлар келеді. Балалардың жастығы, барған сайын кемелденіп, келісіп келе жатқан мынау өмір, сол өмірден өз орныңды енді-енді таптым ба деп талпынып күн-түн демей жұмыс істеген шағың. Өмірді қызықты ете түсу үшін емес пе еді оның бәрі. Бұл жүрегі бар болғырдың жеткен жері осы-ақ па. Жаратушы маған келгенде неге сонша сараңдық жасады? Отыздан бір-ақ жас асып мұндай халге душар болғаным қалай?

Курорттағылардың бәрі ауру деседі ғой. Бірақ мына менің жанымнан шұбап өтіп жатқандардың бәрінің екі езуі екі құлағында. Олардың жарты шақырым тұрғай, он, жиырма, отыз шақырымға да кете алатын түрлері бар. Бір ғана ауру — мен, қалғандары әншейін ерігіп жүрген сияқты. Қарқ-қарқ, сақ-сақ күледі. Әне бір екеуі әмпей-жәмпей әуелі, шүйіркелесіп, шүпілдесіп барады. Оларға қараған сайын жүрегім сұғып-сұғып алады. «Олар күледі, сен өлесің, жеткен жерің — осы» дейтіндей. Лоблып аузыма тығылып, тынысым тарылады. Үйде дәл осылай басталып, сан рет жеңіл жәрдем шақыртқаным бар еді. Аяғы укол салумен немесе больницаға апарумен тынатын. Талай шым-шытырық ойлар келіп, талай танды көз ілмей атырдым да. Ұйықтамадым болды, ертесіне жүрек қысылады. Ол кезде әзірейілдің тура өзі келе жатқандай көрінеді. Өзімде де, үйде де зәре-құт қалмай қорқамыз.

Дәрігерлер ғана жайбарақат. «Невроз» дейді де, бірдеңесін түртіп бере салады. Әлденеше рет қатты керісіп те қалдым.

— Сендерге керегі менің өлімім бе? Неге қарамайсыңдар? Жүрек қой бұл, жүрек. Жүректің қысқаны ойыншық па? Жүрегі ауырғанда жәрдемдеспесеңдер, кімге керек жәрдемдерің. Көпе-көрнеу өлтіретін болдыңдар-ау. Балаларым жас, ең болмаса соларды аяңдаршы.

— Сізге қатты кейюге болмайды. Екі-үш рет курортқа барыңыз. Жассыз, жазыласыз, — дейді.

Бұрын мұндай кейігіштігім жоқ еді. Ауру дендеген болу керек. Қалшылдап кетем. Ұстай алмай қалам өзімді. Артынан сазайын тартам өзім де. Уколдан, иә ауруханадан бір-ақ шығам.

«Кейімеу керек» деген сөз әбден құлағыма сіңген. Бірақ ол сөз неғұрлым сіңген сайын, солғұрлым кейігіш боп барамын. Ешкімнің не істегені, не сөйлегені жақпайды. Үйдің іші мен отырғанда кісі өлтіргендей жым-жырт. Аяқтарының ұшымен жүреді. Балалар ойнайын, не сөйлейін десе, әйелім «тиш...ш, папаларың ауырып қалады» деп тыйып тастайды. Бұл сөзден олардың қорқатыны сонша, жүздері боп-боз болып маған қарайды. Бала жыламай, бала ойнамай тұра ма, олардың ойнағанын да, жылағанын да жақтырмаймын. Жыласа, тірідей мені жоқтап отырғандай көрінеді. Бір күні ұлым үйге жалғыз қамыс алып келіпті. Жас кезімізде шешеміз үйге жалғыз қамыс алып кіргізбеуші еді, «жаман ырым, кісісі өлген үйге ғана қамыс алып кіреді» деп. Ұлым тура мені көмуге келгендей керінді. Жүрегім лоблып, қысыла бастағандай болды. Тілімнің астына дәрі салып, төсекке қарай тарттым.

Ұлым:

— Мама, мама, папам қысылып барады, — деп айқай салды.

Зәре-құты қалмай асүйден әйелім жүгіріп шықты. Екі көзі жасаурап кеткен. «А, құдай, а, құдай, сақтай гөр», — деп кемсең-кемсең етеді. Сөйтсем, байқап жүретін балам тілімнің астына дәрі салсам болды, қысылды деп ойлайды екен.

Осылайша, өзімнің де, үйдің де берекесін алып, бар сеніп келген курортымның түрі әлгі. «Қарыс аттап шықпа, қатты кейіме!» — дейді. Қожанасыр болса, «өлді — деген осы» деп құлай кетер ме еді. Мен Қожанасыр болмаған соң ілініп жүрмін әйтеуір. Құр сүлдем.

Жападан-жалғыз жүргенде небір үрейлі ойлар қамайды-ау, шіркін! Бір сәт осы курортта өліп, денемді табытқа салып, самолетпен алып бара жатқандай көрінеді. Аэрофлотпен есептесуге үй ішімнің хәлі келмей сасады екен деймін. Қол ұшын берер ағайындарды іздеймін. Алысқа барып бәрімізді әуре қылғанша жайын біледі, үйде, ауруханада болмай ма деп кейиді олар. Жалғыз жібергені несі деп әйелімді жазғырады. Әйелім тұрғай, өзіме әрең табылған жоқ па осы путевка. Өмірге емес, өлімге алынған путевкадай көрінеді енді. Үрейлі ойлар осылай қамалап, үміт сәулесіне титтей де саңылау қалдырмайды.

Жылға жуық қадам басқан сайын зілдей жаншыған ауыр ойлар әбден езіп тастаған ба, мең-зең секілдімін. Кеше айнаға қарасам, көзім шүңірейіп, ішіне кетіп бара жатқан сияқты көрінді. Өз тамырымды өзім ұстауға қорқамын. Жүрегім қазір тоқтап қалатын секілді. Күннен-күнге соғысы бәсең бе қалай?

Курорттағы алғашқы бес күн де осындай зілдей ауыр ойларды сыйға тартты. Күнде өлемін, бірақ күнде тірілемін. Сол тірліктің арқасы ғой, бүгін де сүйретіліп күндегі жүретін жеріме шықтым. Кәдімгі арқандаулы бұзаумын. Бұзаудан айырмашылығым, мен ойлаймын. Бірақ ондай ойы құрысын. Өзімді жегідей жеп бара жатқан үрейлі ойлар. Сол ойлардың қажытқаны соншама, ойламайтын бұзау болуға да даярмын. Амал не... Тап осы жерге шықсам, тарпа бас салып қамап алады.

Айнала әдемі мәуелі ағаш, көңіл қытықтайтын жұпар иісті самал, алыстан аппақ болып шағылысып жатқан Эльбурстың анау шыңы, майдың шуақты жұмсақ күні — осының бәрі менің қабылдауымда басқаша. Осының бәрі үрей атаулыны жиып-теріп маған айтақтап тұрған сияқты.

Жүрегім тағы қысылып кеткендей болды. Бұдан бір сағат бұрын алған ваннадан көрдім. Ажалыма алған ваннам ба дедім. Жаны құрғыр тәтті. Анандай жерде басын біркелкі қырыққан көкорайдың арасындағы орындыққа қарай борсаңдап тартып бердім. Отырып жүрген жерім. Көкорайдың алды ашық, жұрт жүріп жатқан жаққа қарайды. Арты бітеу, бір кісі өтерлік бір жерінде ғана кетігі бар. Жанымды бір алып қалса, сол орындық алып қалатындай. Қол созым жердегі санаторийге қараймын. Менің жағдайымды кәріп тұрған әлдебіреу жүгіріп келе қоя ма деймін. Көңілім де соны қалайтындай.

Жоқ, аса қыспады. Қалпыма келгендеймін. Еңсем сәл көтерілгендей болды.

— Сәлеметсіз бе?

Ту сыртымнан сызылған әйел даусы шықты. Амандасу орысша.

— Сәлеміңізді алдық, — деп жалт бұрылдым.

Еркек атым бар емес пе, өзімше бойымды жиып, ауру екенімді білгізбеуге тырысып жатырмын. Танысам бұйырмасын. Бұрын керген адамым емес. Аққұбаның әдемісі. Тал бойында артық біткен бір сылым ет жоқ, таң асырған жарау аттай жұп-жұмыр, жеп-жеңіл, жып-жинақы.

— Танымайсыз, сондықтан таңырқап тұрсыз, әрине.

— Оныңыз рас. Танымасақ, танысармыз. Курортта танысу қиын емес дейді ғой.

— Бәріңнің ойларың солай... — деп күрсінді де, үндемей ұзақ отырып қалды. Жанарынан ойнақылықтан гөрі ойлылықты көрдім. Тереңінде әлдебір мұңның ба немесе ауыр бір жан жарасының ба ізі бардай. Сүйкімді келген бет пішініне сәнімен қойған шашы әдемі үйлесіп тұр. Әлдебіреудің шашы қанша сәндегенімен, дарақылықтың куәсіндей айқайлап тұрмай ма. Мұнікі жинақылықтың, табиғи сұлулықтың дәлеліндей. Мен сымбатына қызығып, бас-аяғын қос жанарыммен тінткілеп кетіппін. Жаратылысында паңдық та бар секілді. Киген киімдері де әлеміш, айқай-ұйқай соңғы моданың жаршысы болып тұрған жоқ, ұстамды қарапайым ғана. Мойнына салған жұқа қара торғын орамалы аққудың тамағына айрықша кигізіп қойған сақина іспетті. Көзін төңкере бір тастады маған. Сыртыма қарап болсаңыз, сырымды ұға алдыңыз ба деген сұрақ бар мұнысында.

— Неше күннен бері тап осы арадан неге шықпайсыз және тек өзіңіз ғана жүретініңіз қалай?

— Сіз мені сыртымнан андып жүрген болдыңыз ғой.

— Иә, аңдығаным рас. Мұңласпыз ба деп аяп келіп ем. — Даусы кермектеніп шықты. Көзін жалт бұрып әкетті. Мойнындағы қара торғын орамалға тағы көзім түсті. Дірілдеп тұр екен. Жайма-шуақ ауаның толқынының өзі-ақ дірілдетіп тұр ма, жоқ әлде осынау бейтаныс адамның ішкі жан-күйі дірілдетіп тұр ма? Қарадан салғаны несі?

Сұрақты сұрақ қуып ала жөнелді. «Курортта танысу қиын емес қой», «мені андып жүрген болдыңыз ғой» деген жаңағы сөздерім тым дарақы айтылған жоқ па осы. Қалжың қайғысызға ғана жарасқан, қайғылыға айтқан қалжың жазықсыз сұққан қанжармен тең. Қарсы алдымдағы курорт желігінің жетегімен келген адам емес, шері жетектеп келген адам секілді. Неше күнгі менің сұрымды көріп, өзіне одақтас тапқандай болды ма екен? Қуаныш қана емес, адамдарды мұң да, шер де жұптастырмай ма? Сондай табысу болып жүрмесін бұл. Жаңағы бір әліме қарамай айтқан тапыраң сөздерім мына адамның жарасын жалаңаштай түскен жоқ па? Қоразданғаным басылып, бойымды салауат, байыпты ой билей бастаған секілді. Соны жүзімнен байқады ма, әлгі әйелдің өкпелі да өзгерейін деді. Не бәйек бола қалудың, не жігітсініп қоқиланған күйімді сақтаудың қисынын таппай іштей сасулымын. Мұндайда аузыңа орайлы сөз де түсе қоймайды емес пе?!

— Таныс болайық, — деп қолымды ұсындым.

— Мая Денисовна!

Сүп-сүйір жұмсақ саусақтарын тез тартып алды. Ұстай салысымен ұмтылып беретін ұрда-жық деп сескенді ме, қайдам.

— Сіз менің сұрағыма жауап бермедіңіз.

— Қандай сұрағыңызға?

— Тап осы арада неге жалғыз жүретініңізді сұрамадым ба?

Не деуім керек? Жүрегімнің сырқат екенін айтып, зарлай жөнелуім керек пе? Одан не пайда, осы адамды көргеннен ұмыт бола бастаған сол жүрегі құрғырды қозғамай-ақ қойсам қайтеді. Ойдың қалың зіліне қайта кіріп кетіп, пәле жалғап алармын. Өзге тақырып іздеп көрсем қайтеді. Өтірік айта алмайтын басым неден бастасам екен?

— Сіз сұрамай-ақ қойсаңыз, мен айтпай-ақ қойсам қайтеді соны, — дедім наздана.

— Айтуға ауыр болса, онда қинамаймын. Өзім де қиналып жүрген жанның бірімін. «Тән жарасын сұрасаң да, жан жарасын сұрама» деген бар ғой.

Тән жарасы, жан жарасы. Жаңағы жауабым жүрегімнің сырқаты ғана емес, одан да үлкен дерт бардай етіп көрсетпесе неғылсын өзімді. Екеуміз қатарласа жылжып жүріп кетіппіз. Ел шұбырып жататын терренкурға түсіп, тауға қарай бет алдық.

Ертеңіне тап сол уақытта тағы жолықтық. Мен келіңіз деп шақырған жоқпын, ол келем деп уәде еткен жоқ, Осылайша, кездесуіміз, міне, үшінші рет. Мен — тыңдаушымын, ол — айтушы. Менің әңгімесіне ықылас қойып, ұйып тыңдағаныма разы секілді. Кездескен сайын шерін ақтарып, жеңілдегісі келген адамның кейпін керем өзінен.

Балалық шағы көп замандастардың өміріне ұқсайды. Соғыс басталғанда 14-15 жастағы ойнақшып жүрген қыз екен. Жау тырнағына алғаш іліккен Украина деревняларының бірінде туып-өсіпті. Немістер лап қойған күні әкеден айырылып, шешесі екеуі қалған.

— Шешем қайратты адам еді. Деревняны басып алған жау көзіне мені түсіргісі келмеді. «Тым әдемі өсіп келесің. Өзім сұқтанам. Неміс сенің жастығыңды қайтсын. Айуан ғой олар» дейтін екі сөзінің бірінде.

Сөйтіп, анам шіркін мені бір ай бойы маяның қуысында асырап сақтады. Өз шаруасына мығым әкем жарықтық жаз жаңа басталса да, қыстық шебін жинап алған-ды. Дабырлатып, шулатып немістер күніне бір соғып кетеді. Алғаш келген күні күшігінен асыраған тік құлақ әдемі итімді үргені үшін атып кетті. Маяның астында үнімді шығармай кешке дейін жыладым. Қаңқ еткен даусы күні бүгінге дейін құлағымда. Ит екеш ит те бір үрсе де жауға қарсылығын білдіріп қалды. Адам атым бар менің жатысым мынау деп іштей өзіме-өзім назаланам. Ызаға булыққаннан ыршып шыққым да келеді. Бірақ шешемді аяймын. Немістер бір күні — сиырымызды, бір күні — торайымызды, бір күні тауық-үйректерімізді әкетті. Шешемді атып кетеді екен деп зәрем жоқ, көрген сайын өз шешем өзіме олжа секілді. Байқаймын, бір күндері түнделетіп орман жаққа баратынды шығарды. Мені «үніңді шығарма, осы жерден қозғалма, құрисың» деп таптап-таптап кетеді. Үйдегі азын-аулақ азық-түлікті таси бастады. Немістен жасырып, бір жерге тығып жүрген шығар деп ойладым. Маяның қуысында жата беру мені де жалықтырды.

Бір күні шешем:

— Жүр, кеттік. Әкеңнің қара орнымен біржола қоштас, — деді. Кішкентайымнан өскен үйдің әр бұрауы, айналаның ор бұтасы ыстық, жылап жүрмін. Түн жамылып кете бардық. Содан кейінгі мекеніміз — орман, партизандар арасы болды. Шешем қару асынып, күреске шықты. Мен партизандардың еркесі болдым. Жылы-жұмсағы менің аузымда. Мылтық сұраймын, жорыққа жібер деймін. Шешем байғұс шыр-шыр етеді. «Сен көрер тамұқты мен-ақ көрейін» дейді. Партизандардың бастығы егде тартқан еңгезердей, түксиген адам. Сақал-мұрт деген жұрттың бәрінде қауғадай боп өсіп кеткен. Бәрі менен жасырып әңгімелеседі. Бала неме, бірдеңені бүлдіріп ала ма дей ме, әйтеуір әзір сенімге не бола қойған жоқпын.

Сығандар секілді қонысты күнде ауыстырамыз. Бұрын деревняның үстінен өткен бірлі-жарым сығандар көшіне неткен өмір деп күлуші едік. Үйренген соң адам бәріне көнеді екен. Сығандар қайта думандатып, күліп-ойнап көшуші еді, біз тым-тырыс үндемей көшеміз. Күні бүгінге дейін таң қалатыным, бүкіл отряд қозғалғанда жымы білінбейді. Бәрін жұдырықтай жұмылдыратын құдіретті бір күш бар еді. Балалықпен қоштасып, мен де пысып келе жатырмын. Ал шешемнің әйел екенін жұрттың бәрі ұмытып кеткендей. Байқаймын, отряд басы ол кісіге үлкен ілтипатпен қарайды. Содан ба, маған деген ықыласы ерекше. Түсі суық болғанымен, іші жылы. Жанарында мол мейірім бар, сонымен бірге сұсты да. Сұсты етіп жіберген қу соғыс шығар. Ұдайы көшу, ұдайы қозғалыс бәрімізді де шынықтырды. Мылтық оқтау, пулемет ату маған да таң бол май қалды.

Немістердің даусын естісем зәредей қорқатын басым енді оған да үйрендім. Біздің отрядтың олармен шекісіп-шекісіп қалған кездері аз болған жоқ. Шешем қашанда қарулы топпен бірге жүреді.

Небір қауіпті тапсырмаларды орындауға барып тұрды.

— Қызығы осы жерден басталады. Ендігі әңгімені келесі жолға қалдырайық. Сіздің процедураларыңыз бар шығар, — деді Мая Денисовна.

Келесі әңгімені асыға күткендеймін. Бұрын жүректің ауруын ғана ойлап қажыған басым енді Маяның сөздерінің төңірегінде толғанатынды шығардым. Мұның өзі жанды жанышқан ойдан әлдеқайда пайдалы секілді. Көрмегені жоқ екен ғой сорлының деймін ішімнен. Әдемілігіне, әңгімесіне қызыққаныма енді аяушылық қосыла бастады. Жүректің бір шанышқанын қайғы етеміз. Сонау сұрапыл соғыс жылдары мың шанышқанын да елеуге мұрша болды ма? Пендеміз ғой. Қызықты көргенде қиындықты ұмытып болмаса қиындықты көргенде қызық қайтып келмейтіндей күйлерге түсетініміз үшін осылай десе керек. Өмір құбылыстарына салмақтап, саралап қарай бермейміз-ау. Осынау Маяның әңгімесі мені қайраттануға шақыра бастаған секілді. Ауру дегеннің өзі де әлжуаздарды иектейді. Оған да айбат шегіп, қарсы түру керек. Осындай ойлардың келгендігі ме, әлде келісті келіншек сырлы әңгімесімен кеудемді кеңітіп, қысыла беретін жүрекке кеңістік ашты ма, алып жүрген ем дару бола бастады ма, әйтеуір ширай түскендеймін. Еңсемді көтертпейтін зіл қара тас жеңілдеп бара жатқан секілді.

Әне, уәделі жерге Мая Денисовна тағы келе жатыр. Құлындай мүсіні көздің жауын алады. Күлім қағып, өзімсіне сәлем берді.

— Мамаңыз сізді тәртіпке жақсы үйретсе керек. Кешікпейсіз.

— Оныңыз рас. Шешем жарықтық «Асты күткізбе, обалына қаласың, адамды күткізбе, алғысын аласың» деп үйретуші еді. Содан сүйегіме сіңген әдет қой.

— Мына мақалда ғажап философиялық ой бар екен. Астан қадірлі, адамнан ақылды не бар? Екеуін де қадірлей алсаң, сен де жерде қала қоймассың деп тұр емес пе. Анаңыз бар ма?

— Жоқ, ажал ертерек әкетті.

Мая Денисовна бүкіл кеудесімен терең күрсінді.

— Менде де жоқ.

— Қалай, сол партизан болып жүргенде қаза боп кетті ме?

Мынадай адамның анасын өлімге қимағандығым сонша, сұрағымды аптыға, асыға қойдым.

— Қазір білесіз ол жайды. Сонымен, бір күні ұйқыдан оянсам, шешем қасымда жоқ, Апыл-ғұпыл киініп, басқа адамдарды да түгендей бастадым. Он адам орнынан табылмады. Тағы бір жауапты тапсырма болған ғой деймін ішімнен. Анамның кеткен әр сапары көз жетпес үрейлі тұңғиық, аман-есен оралуы шексіз қуаныш еді мен үшін. Түнге қарай кеткендер қайта оралды. Былқ-сылқ еткен біреуді арқалап апты. «Менің ақ шешем ғой» деп баж ете қалдым. Бір партизан аузымды баса қойды.

— Маяжан, мен мұнда, аманмын, — деп шешем мойнымнан құшақтай алды. Асынған мылтығы жыландай суық екен. Сүймеген жерін қоймадым.

— Қорқып кеттің бе? — деді мейірлене. Мен үнсіз жылап, өксігімді баса алмай тұрмын.

— Анау ұшқыш сорлыға жәрдем берейік.

Жалт қарасам, зембілде қу шүберектей болып бір жас жігіт жатыр. Кеудесінде демі бар әйтеуір. Отряд бастығы шешеме оңаша сыбырлады да, ұшқыштың планшетін алды.

Күздің суығы әміріне ене бастаған кез. Орман іші, ашық аспан пана болудан қалып барады. Жаралыларға деп жасаған бір үй бар. Шешем ыммен сонда апаруға ыңғай білдірді. Маған да жүр деді.

Біздің бала кезімізде ұшқыштар деген аңыздың аяулы кейіпкерлеріндей еді ғой. Чкалов, Байдуков, Беляковтар олардың даңқын тіпті аспанға көтерді емес пе. Қиялымда алдында сан табынған ұшқыштың бірі, міне, қимылсыз сұлқ жатыр. Ол да кәдімгі адам, аяқ-қолы, басы-көзі бар сияқты. Кірпігі сәл ғана қимылдайды. Бір кезде ерні жыбырлады. Аузына су тамыздым. Көзін аша бастағандай болды.

— Тірі, мама! Ұшқыш тірі! — деп айқайлап жібердім.

— Тірі болса, бүгіннен бастап осы ұшқышты бағу саған тапсырылады, — деді отряд бастығы гүж етіп. — Саған деген алғашқы жауынгерлік тапсырма.

— Жарайды, бағамын, — дедім жұлып алғандай.

Бір күннен соң ұшқышым есін жиды. Таңырқай күлімсіреп қарады маған. Кенет түсі суып:

— Қайдамын мен? — деді үрейлене.

— Партизандарға келдіңіз, — дедім мен.

Менің қолымды бетіне басып көзін жұмды. Сол сәтте екі тамшы жас сынаптай домалап түсті. Неге екенін қайдам, мен дір ете қалдым. Денем бір қызып, бір суынғандай болды. Өмір шіркін сонысымен қымбат қой. Соғыстың нағыз ауыр кезеңі, айнала от-жалын, ажал үрейі бір минут қасыңнан қалмайды. Алба-жұлба, әйел-әйелге, еркек-еркекке ұқсамай кеткен шақ. Соның өзінде жігіт бетіне тиген қолымды алғым келмей, аса бір күшті сезімнің бесігінде бір сәт рахаттанып ұйықтап кеткендей болдым. Әйел затынан екенімді алғаш есіме алған сол минутты сізге айтып жеткізуім қиын. Аналық — ұлылық әйелдік — әлсіздік, осы екі қасиет үшін күйрейсіңдер ғой сендер. Әлсіздіктің де әдемілігі бар. Біз өзімізден құдіреттінің алдында ғана әлсізбіз. Менің бойымды билеген алғашқы әлсіздік сол жаңағы минут еді.

Ұшқыштың күннен-күнге беті бері қарайын деді. Қан жүгірген соң өнді жігіт екенін байқадым. Қасынан шыққым келмейді. Жауынгерлік тапсырма да сондай ғой. Маған қадалады да жатады, бүкіл денесіндегі жанды мүшесі әзірге қос жанары ғана. Алғашқыда сөйлеу де ауыр болды оған. Маған айтайын деген сөзін ұмытып, үзіп алғандай болады. Сөйлесе екен деймін. Үздігіп ұзақ қарап тұрам. Ернін тістенеді де көзін жұмады. Жарасының жанына батқанын сонда ғана барып сезем.

Қайдан тапқанына таңым бар, шешем бір күні толып жатқан дәрі, ақ дәке әкелді. Қан шыққан жері жоқ. Бірақ хәлі өте ауыр. Әлі әздігінен қимылдай алмайды. Кім бұл, неғылған ұшқыш, қайдан келді, қалай шешемдерге тап болды — әзір түгін білмеймін, білгім де келіп жүрген жоқ. Есіл-дертім тезірек сауықса екен деймін. Шешем менімен бірге үш күн қасында болды. Бір кездегі деревнядағы медсестра отрядта медицинаның академигіндей. Басы ауырып, балтыры сыздағандар үшін ең үлкен қорған сол.

— Омыртқа зақымданған. Жұлын аман болса жарар еді. Неткен ерлік. Мұндай сыныққа құлындағы даусы шықпай қалай шыдап жатыр. Шын азамат екен.

Анамның мына сөзі ұшқышқа деген ықыласымды бұрынғыдан да зорайтты. Үш күн бойы дәрі ішкізді, гипске салғандай етіп белін мықтап орады. Құр тақтайдың үстінде жатады. Отряд басының күнде келетініне қарағанда бұл ұшқыштың тегін адам еместігін ішім сезгендей. Менің қолымнан келетіні сусын, тамақ беру, аузы-басын сүрту. Бірде «қарындас, атың кім?» — деп сұрады.

— Мая, — дедім.

— Жақсы ат екен. Мамаң екеуің мұнда қалай келдіңдер?

Бәрін айтып бердім. Тік құлақ итімнің де атылғанын айттым.

Тыжырынып қиналып кетті. Немістерге ыза болды ма, әлде иттің өлімін қайғырған маған ыза болды ма, жоқ жарасы жанына батты ма, әйтеуір қатты реніш білдірді. Шешемнің көп сөйлетіп шаршатып алма дегені есімде, жаудырап айыпты адамдай бетіне қарай қалсам керек. Жымиып күлді. Менің бейкүнә жүзім күлкі шақырса керек.

Отряд астан-кестен көшетін болды. Қар бір жауған. Соңғы күндері айналада атыс көбейіп, немістер әлденені сезгендей біз тұрған маңға шүйліге бастаған-ды. Дереу із тастау керек. Ең қиыны жаралыларды алып жүру. Қолы, аяғы жараланғандар өздері жүруге бекінді. Мен қазір ойласам, таң қаламын. Неткен қайрат. Ну орманның ішімен ақсақтар шоқаң-шоқаң етіп өздері ілесіп жүрді. Бірі қыңқ деген жоқ, қозғала алмайтын ұшқышты ғана көтеріп келеміз. Ол «мені атып кетіңдер, масыл қылмаңдар» деп өтінді. Дембілдің бір басында мен келемін. Жер ми батпақ, ну ағаш, жүк ауыр. Әрбір қадам мұң болып келеді. Ұмытпасам, кешке дейін жүрдік-ау деймін. Отряд бөлініп-бөлініп кешіп келеді. Анда-санда байланысшылар келіп, бағдарды айтып кетеді. Қараңғы түсе иесіз қалған орманшының үйіне келіп, тоқтадық. Үлкен бір қалаға аялдағандай қуандық. Айнала бір шақырымдай жерге тұс-тұстан күзет қойылды. Партизандық өмір үнсіз жүріп жұмыс істеуге үйретеді. Отряд басының әрбір қаққан ымы-ақ жұртты жұмылдырып жатады.

Ұшқыштың қос жанарында тулаған ішкі дүние толқыны торға түскен арыстандай зәрлі де сұсты. Онсыз да шекесі қызып жүрмеген мынау жұртқа масыл болғаны жанын жаншып жатқан секілді. Анам келіп:

— Шаршадың-ау, — деді маған.

Жігіт отты көзімен жалт қарады. Мен анама «жанды жеріне тидің-ау» дегендей үнсіз кейіс білдірдім. Жігіт алдындағы намыс және бар.

— Бейбақ анам, — деді Мая Денисовна кеңілі бұзылып. — Ол мен үшін бәйек, ал мен жігіт алдында аналық мейірімін төккені үшін оны сөгіп тұрмын.

Қойшы, айтып-айтпай немене, сол ұшқышты күткелі кәдімгідей қыз болып қалдым. Еркекше киініп жүрсем де, бойымды жинақы, сымбатты ұстағым келеді. Қозғала алмай жатса да ол соның бәрін сезеді. Менің қыз болғым келетіні оның да жігіттік намысын қайрайды білем. Соғыс қыспағының өзінде албырт жастық екеуміздің қанымызда осылайша шулайды. Мынау қара орман, айнала аузын арандай ашқан л жал, күні бойы титыққа жеткен жүріс — бәрі сондай сәттерде ұмыт та боп кетеді. Өмір шіркін сонысымен күшті, сонысымен мәңгі ғой. Сезім егесі, намыс егесі — өмірге от беріп, ілгері өрлетпей ме. Соғыс егесіндей сұрапыл, апат болып келмейді, өртеп өршімейді, тып-типыл етіп құртпайды. Бұл — ұлы егес, тіршілік егесі, тірліктің тұтқасы, мәңгіліктің кілті, өмір иегеннің өшпес, өлмес белгісі. Екеумізді де сол жігіт пен қыз арасындағы көрінбес сезім егесі баураған.

Отряд барған сайын молая түсті. Жаңа адамдар күніге қосылып жатыр. Бірі — солдат, бірі — тұрағынан безген, қашқан азамат, бірі — сау, бірі — жаралы. Жаңа киінгендердің алғашқы күндері жайсыз-ақ, сенімсіз көзқарас. Олар да өкпелемейді. Соғыс заңы солай. Жау жіберген қансыз ба деген күдікке қай-қайсы болса да ұшырайды. Сыннан, сынақтан өтеді. Байқаймын, отряд басының жұмысы түскен секілді. Оның кәзір көз тігер ноқаты бір жерде емес, осынау ну орманның бірнеше жеріне жайылған сияқты. Анамның да жұмысы басынан асып кетті. Мен оны бұрын да пір тұтушы ем, енді пайғамбар еттім десе де болғандай. Соншама қайраттың қайдан шыға беретініне таңым бар. Жасы болса елудің үстінде. Мен сүт кенжесімін. Әрине, бұл қазіргі көзқарас тұрғысынан ғой. Ол кезде бұлай ойласам, қазір кемеңгер болмаймын ба.

Мая Денисовна маған қарап жымиып күлді. Бір бетінің ұшындағы шұқыры оны тіпті сүйкімді етіп жіберді. Мен Маяның анасының жас кезін көз алдыма елестеткім келді. Дәл осы Маядай болған шығар деп ойладым.

- Сіз кімге тартқансыз, мамаңызға ма, әлде папаңызға ма?

- Суретім мамама ұқсайды. Оны неге сұрадыңыз?

Сұрағым келген соң сұрадым.

Жауабыма аса түсінбей қалды-ау деймін. Біраз үнсіз қалды.

- Иә, содан кейін?

— Қай жерге тоқтадым?

— Отряд көбейе бастады.

...Иә, отряд күннен-күнге далиып бара жатты. Мен отрядты қайтейін. Баққаным — әлгі ұшқыш, отрядтағы жалғыз ұшқыш. Бір айға қарағанда тұруға жарап, одан соң тез түзеліп кетті. Адамның мамандығына қарай мінезі де қалыптасатын болу керек. «Шіркін, майдан шебіне барсам, бөлімшемді тапсам» деп ашық күреске аңсары ауады да тұрады.

Мен одан «сіз қалай бізге келдіңіз» деп сұраған жоқпын, ол өздігінен айтқан жоқ. Екеуміз де партизан заңын сақтадық, олар майдан жайлы көп бажайлап сырласпайды. Әрекеттің ғана адамдары. Бір-екі рет бірге құпия байланысқа барғанда шешем «сақтығы жетіспей ме, қызбалау ма қалай» деп келді, ұшқыштар нар тәуекелдің адамдары ғой. Ал партизанға батылдықпен бірге аса сақтық та қажет.

— Иә, сол тәуекел ақыры түбімізге жетті. Менің емес, анамның.

Мая демін ішіне тартып күрсініп алды. Мен дегбірсізденіп, не де болса оқиғаны ақыр аяғына дейін білгім келді.

— Әдеттегідей мен штабта қалып, ұшқыш бастаған бір топ көрші деревняға аттанды. Мамам да сол топпен қоса кеткен. Алдын ала жасалған барлау шала болған соң нар тәуекел деп оқ атыпты. Неміс күткендегіден көп болып, бұларды екіге жарады. Бірінен-бірі адасып қалады. Не керек, үш адамсыз оралды: біреуі — менің анам. Ертесіне деревняға тағы барлау жіберілді. Түнгі дүмпуден қорқып, жау деревняны тастап кетіп отырыпты. Өйткені ол кезде партизан қозғалысы жер-жерден қаулап көтеріліп, тылда қалған немістер олардан зәредей қорқа бастаған. Деревняда бір де фашист жоқ дегенді естіп, өзгелермен бірге анамды іздеп мен де келдім. Түні бойғы жылаудан әбден әлсіреп қажып қалыппын. Отряд басы мен ұшқыш бір сұмдықты сезгендей түксиген қабақтарын ашпайды.

Менің кеудемде үміт оты әлі де жылт-жылт етеді. Анам қорқып кеттің бе» деп алдымнан жүгіріп шығатындай.

Несін айтасыз, шын сұмдықтың үстінен шықтық. Деревняның тап ортасында үшеуін де асып қойыпты. Анамды есім ауып құлап түсіппін. Оққа ұшып өлгенді оған дейін талай керіп жүрдік қой. Асылған адамды көргенім тұңғыш рет. Айтары жоқ сұмдық көрініс. Онда да салбырап тұрған менің анам болар ма.

Көзімді ашсам, басымды сүйеп ұшқыш отыр. Дардағыларды көрге түсіріпті. Жылауға көзімнен жас шықпайды. Түні бойы жылап тауысқанмын ба, әлде сондай сәттер бола ма, кектеніп, тісімді қайрай бердім. Жұрт менен тағы да бажылдап жылауды түтсе керек. Жоқ, мен бедірейген күйі еліктерді салған шананың артынан еріп жүре бердім. Сол деревняның шетіне бұрынғы зират қасына әкеп қойдық.

— Міне, достым, мен анадан осылай айырылдым.

Мая Денисовна көзі оттанып, маған қадала қарады. Менің ішімде де бір әлем-тапырақ дауыл соғып, Маяның соңғы сөзін естіртпеді. Эльбрустың қарлы шыңына қараған бойы қасымда адамның бар-жоғын елеместен жүре беріппін.

— Сізге ауыр әңгіме айтып алдым-ау деймін.

Ұйқыдан оянғандай селт ете қалғанда барып қасымда келіншек келе жатқаны есіме түсті.

Жаңағы сезім күні бойы мұхит толқынындай біресе Патырып, біресе шығарып, жанымды әбден жанышты. Небір ойлар көбік шашып тулап, дауыл боп соқты ішімде. Өзімнің туған анам да есіме түсіп, соғыс кезіндегі оның қимыл-әрекет, аналық асыл қасиеттерін көз алдымнан қайта өткіздім. Бала кездегі әр жерін қарап, бетін жаба салған кітапты есейген көңілмен қайта оқыдым, үңіле, үрейлене, үміттене қайта ақтардым беттерін.

Шіркін, ана атаулы бір-біріне қандай ұқсас, сонымен бірге өз алдына қайталанбас қандай бөлек.

Әлі есімде, менің анам үлкен ұлын аттандыруға 70 шақырым жерден артынып-тартынып аудан орталығына келген-ді. Біздің мектеп военкоматтың қасында, оның ауласы — жинау пункті. Күндіз-түні лек-легімен майданға жұртты жөнелтіп жатыр. Үлкен ауланың тұс-тұсынан қарғадай қаптап, қарап тұрған ата-ана, бала-шаға. Тым болмаса боздағының, жарының, әкесінің төбесін көріп қалуға ынтық. Соңғы үміттері, соңғы көрсетер құрметтері сол ғана сияқты. Көздерінде — жас, көңілдерінде — мұң, үндемей жылайды, үндемей шыдайды. Военкомның сары ала жағалы қызметкерлері дікілдеп келіп аула үстінен қуып түсіріп кетеді. Жұрт оған да көнген. Бұларды да дікілдетіп тұрған соғыс қой. Құмырсқадай қайта қаптайды, қайта ысырылады. Бір кезде үлкен қақпадан әдемі аттар жегілген арбалар әкелінеді. Олар да майдан үшін әдейі әзірленген. Сол арбаларға әскерге баратындарды әбден отырғызып болған соң, қоштасуға рұқсат етіледі. Әрең тұрған жұрт тас қамалды әкеткен тасқындай лап қояды. Күні бойғы шыдам осы жерде таусылып, көзге де, көңілге де ерік беріледі. Аула іші күңіреніп кетеді. Класты тастап-тастап біздер де, оқушылар мен мұғалімдер де шығамыз. Бәріміз де жылаймыз.

Арбаның алды қозғалып береді.

— Болды енді, қалыңдар, қалыңдар, — деген өктем үннен ешкім қаймықпайды. Жұрт та шұбырып береді. Сол шұбырынды село сыртында бірнеше километрге дейін созылып барып таусылады. Жүрегін үзіп ата-ана, асыл жар, бала-шаға қалады.

Осы жолмен біз де қырық екінші жылға қараған қыста асқар тұтып жүрген ағамызды әскерге шығарып салғанбыз. Шешем жарықтық ұлын ұзатып келіп, қамығып қайтқанмен, бәрімізді қайратқа шақырған.

— Көппен көрген ұлы той, қырық жыл қырғын болса да ажалды өледі. Бақыттарың болса келеді, бақытсыз болсаңдар қалады сол жақта.

Кеңкілдей берген келініне:

— Жоқ сұмдықты бастама, тірідей жоқтама! — деп зекіп тастаған. — Жазға дейін мына балаларды оқыт. Жазда ауылға көшіріп алам, бір жерде болайық, — деген.

Балтаның сабындай қыстың қысқа күні болатын. Ертемен анам елге аттанды. Ауыл салт аттыға күндік жер. Түстен кейін оқимын. Сабаққа кеткем. Келсем, мектеп ауласының іші ығы-жығы, тағы да әскер жүргелі жатыр, тағы да күңіреніс, бала жүректі бауырдай езген зіл-батпан ауырлық.

Кешке керосин шаммен оқимыз. Аудан орталығының өзінде ол кезде электр жарығы жоқ. Екі жерден аспа шам қойылады, соның өзінде алакөлеңке. Неміс тілінің сабағы еді. Жауап беруге орнымнан тұра бердім. Ар жағын білмеймін. Бұл кешкі сағат 7-8-дің кезі.

Көзімді ашсам, айналам күндегі жатып жүрген жеріме ұқсамайды. Ылғи ақ төсек. Қасымда ақ халатты жас келіншек отыр.

— Мен қайдамын?

— Сен ауруханадасың. Кеше түнде ессіз-түссіз күйіңде әкелген.

Таң сібірлеп жаңа атып келе жатқан сияқты.

— Қарғам, құлыным! — деген бір ащы үннен селк ете қалдық. Қасымдағы аурулар да оянып кетті. Сестра далаға тұра жүгірді. Сол екі ортада терезе алдындағы ағашқа атын байлап жатқан адамды көрдім. Басындағы қалың шәлісі, сырт пішіні аумаған шешем. Аурухананы басына көшіріп, менің атымды атап айқай салды. Үсті-басы аппақ қырау, ағашқа байланған өзіміздің құла бие, ол да ақ жабуға орап қойғандай, пыр-пыр етіп пысқырынып тұр, қос танаудан шыққан демі паровоздың буындай бұрқ-бұрқ етеді.

— Тірімісің, күнім, құлыным!

Есікке көлденең тұра қалған сестраны қаға-маға, даладағы бар аязды ала-мала жолдағының бәрін көзіне ілмей анам кіріп келе жатты. Қарсы алдында айдаһар тұрса да сескенетін түрі жоқ. Анамның мұнша сұсты ширыққан шағын көрген емеспін.

Қалқиып отырған мені құшақтай келіп төсегіме құлады. Аурулар анамның ащы үнін тағы күтіп, үрпиіскендей. Жоқ, ол мені иіскеп үнсіз бір-екі рет солқ-солқ етті де, «уһ» деп төсек қасындағы сестра қойған орындыққа отыра кетті. Белін шешіп, айналасына қарады.

— Кеше ғана үлкен ұлымды майданға жөнелтіп, бүгін кіші ұлым әл үстінде жатыр дегенді естіп жеткен бетім еді, қарақтарым. Алаң-елеңдегі ащы даусым ұйқыларыңнан оятса, кешіріңдер. Сендердің де аналарың бар шығар. Кеше мен бүгінгі менің көргенімді құдай ешкімнің басына бермесін. Жол бойы жылап, ауылға енді жеттім бе дегенде алдымнан осы суық хабар шықты. Ат ауыстырып мінуге ғана шамам келді. Белімді мықтап будым да, түнделетіп бері қарай салдым.

Шешемді бәрі аяй бастаған сияқты.

— Мойнына бұршағын салып, ауылда әкесі отыр. Маңырап мал, асусыз қазан қалды. Қараң қалсын бәрі, қарғаларым аман болсын! Тәубә, тәубә, мұныңа да шүкір. Бір айналдырғанды шыр айналдырды дегендей мен мынаны тірі шығар демеп ем.

Саусағымен мен жақты нұсқап, анам мейірлене қарады. Қатқан қырау жылы үйге кірген соң аяз сорған бетінен де, қалың сеңсең ішігінің қара мақпал тысынан да жоса-жоса жол салып еріп ақты. Ә дегенде айналасындағыларды аузына қаратып алатын қасиетін бұрын да білетінмін. Мына сырқаттарды да өзіне баурап алды. Мана сұстана қарағандардың көбі әрі аяушылық білдіріп, әрі осынау бір адуын болса да ақылға да кенде емес ананың күтпеген күйін бөліскендей сыңай танытты. Айқай салып кірсе де, аяулы боп шыққалы отыр.

Күні осы уақытқа дейін мен анамның 70 шақырым жерге ақ қар, көк мұзда салт атпен екі күннің ішінде үш келген қайратына таң қалам. Кемпір тұрғай, жігіттің жігіті олай ете алар ма. Шіркін, ана жүрегі не істетпейді!

Күні осы уақытқа дейін таң қалатын жайларым көп. Соғыс кезінде өзінің екі баласы, үлкен ұлының бес баласы, қайнысының үш баласы — небәрі баладан ғана он жан шешемнің аузына қарады. Оның сыртында шалы, екі келіні және бар. Әлі есімде, осындай жағдайдың өзінде бізді оқудан қалдырмаймын деп жан ұшырды. Ауылдағы мектеп төрт-ақ кластық. Бесінші кластан бастап сыртқа сабыламыз. Онжылдық мектеп бар жердегі бір оқушының жылдық пәтер ақысы — бір центнер үн, бір қой, бір арба отын. Соғысқа дейін солай еді, соғыс кезінде де сол күйінде қалды. Мектеп бар жердегі кейбір үйлер осымен күн көруге көшті. Алғашқы екі жылы сондай пәтер ақымен анам үш баланы қатар оқытты.