Бірінші бөлім. СҮРГIН

I

Күн бұлыңғыр. Демiн iшiне тартқан қара жүрек қатiгездiң кеспiрi сияқты дертiп, көкпеңбек күйi сыздана шытынаған. Әрi көңiлдi тұтаған сүреңсiздiгiмен қоймай, соңы буырқанған боранға ұласатындай мүттәйiмдiк нышан байқатты. Ал жаратқанның жанары көрiнбегелi қай заман...

Сiреп түскен қар күртiкке айналып, тас түйiн бедiрейген қалпы мизiмейдi. Қара жердiң бетiндегi сойдақталған әжiм тектес ой-шұқырын тегiстеп, құтты бiр жамалы опаланған теледидар жүргiзушiсiндей даланың өңiн жылтыратып жiберген. Әдетте, жасанды жылтырақтың суық болатынындай, қылаусыз «әшекей» болмашы жаяу бұрқасынның өзiне шаңыта безерленедi. Қапияда уысында тұтамдалсаң аяй қомас: жаныңды шырқырата құрсаулап, жетпiс жетi әкеңдi танытатын түрi бар. Тым құрымағанда мардымсыз боса да жылт еткен күн сәулесi бiлiнсешi. Неше күнгi сiлбiлеген сұрқай дүние еңсенi басып, онысыз да әтүйiрi қашқан өмiрдi сұрықсыздандыра бередi.

Осы көрiнiс етектiң жазығына дендеп енген сайын қоюлана түскендей. Ара-тұра қараған, жыңғыл, үшқат сияқты шөлейтке өсетiн бұталы өсiмдiктер ұшыраспаса, қылт еткен көлденең қылау жоқ. Хан да, қара да жүретiн күре жолда қыстың көзi қырауда пенде атаулы iлуде-шалуда кездеседi. Әсте, табиғат қолайын жақсы бiлетiн жүргiншiлер ауа райының қытымырлығынан сескенетiн сыңайлы. Ал, анда-санда қылаң беретiндер шекесiнiң қызғанынан емес, әлдебiр қыжалаттан, нақтысында тағдырдың қыспағымен жанын жалдағандар тәрiздi.

Мiне, осындай қанын iшiне тартқан сұрқай күнде сұрқай машина сұрқай тiрлiктiң арасына сәт сайын тереңдей сүңгiп, мейлiнше құлашын кеңге жазды. Жапан түзде жападан-жалғыз қара жолды жауып қалған қасат қардың үстiнде қалықтап барады. Қай жерде сапары үзiлетiнi бiр құдайға ғана аян…

Жапардың қара тұяғынан хал кетiп, иiнi салбыраған қалпы тауы шағыла сабылғанына екiншi тәулiк. Бiрақ тынымсыз шабуылдағанымен өндiрген дәнемесi жоқ: текке арам терге шомылып, шаруасы бiр орнынан тапжылар емес. Iлгерiге қарай жанын салып қанша өңмеңдегенiмен, iсi бiр оңғарылмай-ақ қойды. Есiн қашырып, жан-жағынан анталай қаумалаған қырсықтың бетiн қайтарар қайласын таппады.

Жанына зауал батты ма, кеудесi көрiктей көтерiлiп ауыр күрсiндi. Қаздай шулаған көкiрегiнен ыстық жалын шарпыған леп атқылады. Өзегi ит тырнап жатқандай удай ашыды. Улы тырнақ жүрегiн аяусыз осып-осып өткендей, өңiнен сәл шiмiрiккендiктiң нышаны бiлiндi. Сол қолымен маңдайына құлаған шашын керi қайырып қойды. Аспан мен жер әппақ боп тұтасып, аяқтың астын жөндеп көрсетпейдi. Соған тапжылмай үңiлемiн деп әбден қадала қараудан жанары талса керек, дүние буалдырланды. Алайда, мұны қайда екенi белгiсiз, сүйретiп әкетiп бара жатқан қара жол әсте де таусылар емес.

Ендi бiрде қабағы тұнжырай тас түйiлiптi. Өңi күреңiте солғынданған, сұсы көрген көз тiксiнетiндей сұп-суық. Сақал-мұрты сояудай боп көк моразданған. Күйi қашып, жүдегенге ұқсайды. Жейдесiнiң жағасын да кiр шалған. Екi ұрты суалып, шаршағандықтан ба, әншейiндегi аясы кең нұрлы жанарлары сығырая жылтырайды. Көзiнiң төңiрегiнен жолақ-жолақ ұсақ әжiмнiң iзi бiлiнедi. Күтiмсiз дудыраған шашы одан бетер түр-әлпетiн әлем-жәлем жасаған.

Шарасыздықтан миы шағылып, шақша басы шараға айналған. Қандай амалдың барын бiлмей, алжыған итше беталбат сенделiп келедi. Жол жеткiзер емес, мұрат екiбастан…

Бұл — ит тiрлiкте осылай әбден шөре-шөреге түскен пышана пенде едi.

Жапардың ерiксiз өзегi қыжылдады. Дөңестеу қабақтары түйiлiп, тайқы маңдайынан тарта екi қасының арасына тiгiнен түскен сызық пайда бола қалды. Кескiнi әлдебiр кеселден болмашы тыжырынғандай кепке ендi. Жауһат шырағының әшейiндегi ұшқынын кiреуке мұңы торлап, ендi қайта сол бiр жылылықты аңғартпайтындай тұманыта тұтады. Атжақтылау бiткен бетiнiң бұлшық еттерi бiлемденiп, тағдырдың көлденең тартқан сыйына зығырданы қайнады. Осынау кеспiрiне орнаған кейiстiк, оның жүзiндегi әжептәуiр сүйкiмдiлiктi үштi-күйлi жоғалтып жiберген едi.

Ақымақтықтан тартқан азабына жанығып келедi.

Жанын қарманып, шылымын iздедi. Кiшкене қызыл қорапты қалтасынан алып, әуелi ноқаттай ғана темекi тұтатқышты басты. Назарын жолдан айырмаған қалпы «оқшантайдан» бiр бұрамын суырып, ернiне қыстырды. Сосын қайтадан баппен қораптың аузын жапты. Осы кезде тырс етiп, тұтатқыш та қызғанын аңғарта ұясынан керi серпiлдi. Сол заматта-ақ бәрiне икем оң қол, әлгiнi тажалдың жалғыз көзiндей қызартып әкеп, танауының астына қарай жақындата бердi.

Көк түтiндi бұрқ еткiзгенде барып, жанары шырадай жанып, бойы байсалданғандай көрiндi. Көк желкесiнен бастап тартып сiрескен жаурынының құрысқаны бiр сәт ыдырағандай сезiлдi. Әйткенмен, бәрiбiр иiрiмiне жаңқаша үйiрген ой ырқынан шығара қоймады. Табандатқан бұл бәледен арылайын десе де, сол сәтiнде-ақ басы жадыланғандай әбiлеттiң соңынан өзi емiне сүмеңдеп бара жатты.

II

…Құдай бiр айналдырса, келекесiне ұшыраған басты шыр айналдырады екен. Сона-а-ау жылдан тiрлiгiнiң кетеуi кетiп, ерi мойнына итiне бередi. Бiр кездерде алдына биiк мақсат қойып, күн iлгерi сызған ұлы арман-жолының нобайы түбiрiмен күл-талқан күйредi. Ештеменi уысында ұстап тұра алмады. Себеп… айта берсе, алуан түрлi. Онсыз да былайғы күйкi күйбеңдегi тауқыметтен қажып, сiңiрiне iлiнген шағында бiрiнен соң бiрi бәлеге арандап, iнiлерi әбден титықтатып бiттi. Әсiресе, араларындағы жалғыз шешелерiнiң халi Жапардың арқасына аяздай батты. Бейнет пен қасiреттен арса-арсасы шығып, маңдайындағы әуелден-ақ қалың әжiмi қырық қабаттанды да, сүтiнен қожыраған шiбiштiң желiнiндей екi ұрты шүршие суалды. Қос жанары шүңiрейе ұясына кiрiп, түр-әлпетi сұрықсыз кеспiрге айналды. Әшейiнде-ақ жел мен күнге тотыққан өңi ендi өрт сөндiргендей мүлде қарақошқылданып, қазанның түпкүйесiндей кепке ендi. Басқаны қайдам, осының бәрi ең бiрiншi мұның жүрегiне шаншудай қадалды.

— Уһ-һ… — Аузынан темекiнiң көк түтiнiмен бiрге, шер мен запыранның жалыны қоса атылды.

*** *** ***

…Баяғыда-а-а… Баяғы болып кеттi ғой, түге, 1985-шi жылы үмiт пен күдiк араласқан дүдәмалдың ортасында қақпақыланып келгенiнде құдай қолдап, аңсаған арманы орындалды: жазатайым оқуға iлiктi. Бiрақ, жұртшылық жыр ғылып айтатын, жазушылар тамылжытып жазатын студенттiк өмiрi елдi тамсантатындай өтпедi. Қалпындағы буазыған мамыражай дүние, мұның оқуға түсуiн аңдып тұрғанындай тегенедегi сүтше шайқалды да, мұқым жұртты абыр-сабыр жасады. Кеңес өкiметiнiң тәлейiнде болып көрмеген реформа, сараптау басталды да жөнелдi. Дәп ұйытқысы iрiген тұсқа килiккен жастық ғұмыр, қолдан жасалынған қилы сынап-байқаудың негiзгi нысанына айналды. Әркiм әртүрлi жаңашылдықты iздей тәжiрибелiк тәсiлдер жүргiзiп, көптеген тағдыр тәлкекке ұшырады. Жоғары бiлiм беру саласында алғашқы қарауылға iлiнген, студенттiк оқу кестесi болды. Содан ба, дәрiс дәйексiзденiп, сапырылысқан ғалам одан сайын құйтұрқысын үдете түстi, үдете түстi. Ән-думанның етек-жеңi жиналып, ашқұрсақтау сүркiл тiрлiк сөлбiрейе төбе көрсеттi. Өларадағы сiлбiлеп жауған жаңбыр тәрiзденiп, тоқтамай қойған қойыртпақ қоюлана бердi, қоюлана бердi. Қысқасы, сол бiр кезеңнiң тыңдар құлақты тұшындырып айтар шақтары тым аз.

Еңбек жолы да қиракездеу басталып, тұрмыстың ауыртпашылығы титығына тиген. Әбден ерқашты етiп, сiлесiн қатырғаны — баспанасының жоқтығы-тұғын. Кеңес өкiметi қирап, әркiм өз қотырын өзi қаситын капиталистiк дәуiрдiң дарбазасына енiп кетсе де, «жұмыс орнынан үй аламын» деген қанға сiңдi қағидадан арылмады. Бiр жазушының кiтабындағы iргеде жүнiн түтiп отырып феодализмнен социализмге бiрақ секiргенiн аңғармай қалған кемпiр, сол жүнiн түткен қалпы социализмнен капитализмге оралғанын да байыптай алмады.

Осы оңы мен солын байыптай алмай қалған кеп тұтастай қара халыққа тән едi. Әйтеуiр, бәрi ертеңгi күнге үмiт артатын тәрiздi. Жапар да болашаққа сендi… Кiмге, неге сенетiнiн де бiлмедi. Құдайдың өзi жарылқай салатындай болып көрiндi. Сондықтан, әлдебiр заманға бейiм пенделерше көпшiлiк дүркiрей соңынан iлескен саудаға да селт етiп, ыңғай танытпады. Ең бiрiншi ол әбiлеттiң бiлегi көтере алмас шоқпар екенiн бiлдi, бiлгеннен кейiн белiне байламады. Байламағаны — ары жiбермедi. Әлдекiмнен, әлденеден қысылды. Мәлiш бұйымын бұлдап, бiреудiң артық қара бақырын да алғысы келмедi. Обал-сауабынан қорықты. Екi кiшкентай күшiгi бауырын қалт-қалт көтерiп, көзiн ендi жыртитып ашқан. Соларға қырсығы тие ме дедi. Содан кейiн бәрiне көнбiс қойторылық қалып аңғарта, осы қоңырқай тiрлiгiне бейiлдiк бiлдiрiп, түпкiлiктi мойынсұнған. Бәлкiм, бiржола солай жүре беретiн бе едi…

Кенет жеткен суыт хабар шымбайына қатты батты. Тұтас бұқарамен бiрдей сiңiрiне iлiнiп, әупiрiмдеп күн кешiп жатқандарында көрген нәубеттерi аздай, зауал бұлардың әулетiне төтеннен жабысты. Соры қайнаған шешесi одан сайын соры қайнап, тәукеншiк тiрлiкте тағдырдың татасын тартқанын түсiндi. Өйткенi, ұлы түрмеге түссе қай ана зарланбасын? Сорлы байқұс «қатарынан төрт қыз таптым, құдай маған ұл бермедi» деп уағында зар илесе, кейiн зауалды тәңiрден тiлеп алған ұлдарынан әбден шегетiнiн сол заматта бiлмедi-ау. Әрi мынау көретiн көресiсiнiң бастапқысы екенiн де екшемедi…

Әке баяғыда-ақ аттанатын жағына аман-есен қоныс аударған. Осындай иыққа салмақ түскенде, үй iшiнен бас көтерiп шығатын ешкiм жоқ. Не жасаса да тек Жапардың өзi ғана. Тепсе темiр үзетiн тете iнiсi бар-ау, бiрақ құдай сана бермеген соң, қайтсiн. Оған — бәрiбiр. Сорлатқанда, одан кейiнгi iнiсi Жүсiп арандаса да жалғыз барып арандамай, төрт адам бiрiгiп қылмыс iстеп қақпанға тұтылған. Ең iшiндегi “марқасқасы” да сол, бiр басына қылмыстық iстiң төрт бабын жамап, темiр тордың төрiнде баптанып жатыр. Тағылған айып: ұрлық, қарақшылық, суық қару ұстаған, ұйымдасқан сыбайластық. Мiне, сөйтiп, ешбiр тегеурiнi мықты мизiте алмас батпанның астында қалған да қойған.

Ендi не жасамақ? Қымбатшылық қысып, зорға iлдәлдалай күнелтiп жүргенiнде қайдан сапар шеге алсын? Алып-ұшып бара қалғанда да қиратып тастар дәнеңесi жоқ. Құр келiп-кеткеннiң не септiгi бар? Тек шерменде шешеңе төбе көрсетiп, көңiлiн демдеп қайтпасаң.

Ақыры жолға қамданды. Оның өзiнде де көршi-көлеңге қарызданып, тиын-тебенiн жинап-жасқап, барып-қайтуға жеткiздi.

Бұл — наурыздың басы-тын.

Көңiл айдыны орталанып, автобустан сүлесоқ күйде түстi. Бiрден алыстан көзге ұрғаны — ауылды әлдебiр беймәлiм де белгiсiз күңгiрттiк жайлаған. Бұрын да оңғаны шамалы едi, ал бүгiнде үйдiң сиқы тiптi қашып жұтаңданған. Жаңбыр мен қардың суы тиiп, әр-әр жерiнен сылақтары құлаған қабырға қотыраш-қотыраш. Ал, сиықсыз ағаштардан iстелген сырсыз қақпаны күн жеп, әбден ақжемденген. Оның үстiне қоршауы бiр түзудiң бойымен тартылмаған, қисық-қисық. Кей тұсы арса-арса, арық сиырдың қабырғасындай ебедейсiз ырсиып-ырсиып тұр. Сонадайдан ретсiздiк мен мұндалап, көзге ұрады. Ол аздай есiктiң алды қоқыс. Қора жақ қыстан тазартылмаған сабан мен қиға толы, онысы мына ауланың әрiмен әндем жараса қалыпты.

Осының бәрi жүдеу сұрқай тiрлiктi одан сайын сүреңсiздендiрiп, өзегiн тырнады. Қараптан қарап жұртта қалғандай көңiлi құлазыды. Сосын, жағдайды өзгертiп жiбергенге қолынан ештеме келмейтiн дәрменсiздiгiн бiлгенде, зығырданы қайнады. Амалсыз жерге шырт түкiрдi.

Қақпаны ашып аулаға ендi. Үйде жан-пенде жоқ. Тек шынжырдағы сары төбет қана иен шаңыраққа ес. Соған сенгендiктен бе, әлде тапа-тал түс болғандықтан ба, есiктi құлыптамай құр әшейiн жаба салыпты. Бәрi ашық-шашық.

Жаңа автобуста келе жатып ауылдың iргесiндегi қоңыр таудың бөктерiне көз жүгiрткен. Әр-әр жерде шашыла жайылып жүрген ұсақ малды байқап едi. Ендi, «солармен бiрге таласа тәтем де бес-алты саулығын өрiске шығарған екен ғой» деп қорытты. Содан соң көп бөгелмей бақшаны көктей өтiп, мал жайылады-ау деген жақты бетке алды.

Өзiнiң жорамалдағанындай болып шықты. Шешесi Нұрғаным өрiсте жүр екен. Сонадайдан көрiп сыртқы пошымынан бiрден таныды. Бұрынғы дағдысынша суық өтпейтiндей қалың киiнiп, салысын шарт буыныпты. Осы үйреншiктi кейпi алыстан жанарына оттай басылды. Бiрақ, оның бұған көзi жетпейтiн сияқты. Әлде, бар назарын малға салып, ары-берi жүрген сөдегей-солпы адамға онша ден қоймай ма, сөлбiрейiп келе жатқан ұлына, әйтеуiр, көңiл аудармады.

Өйтетiнi, бүкiл ауылдың ұсақ-түйегi осы күнгейде тәрiздi. Аяқты мал тоқтамай бiрiне-бiрi қосылып кетсе, үлкен адамға ол да бiр қып-қызыл машақат. Оңайшылықпен бөлiне қоюы қиын. Сондықтан бес саулығын көзiнен таса қылмай әрқайсысын жiтi қадағалап, сол табаны тiлiнiп жүгiретiн әурешiлiктен алдын-ала қорғаншақтанатындай. Осындай малға алаңдаушылықтың үстiнде бейсауат жүрген кiсiге қарамайтыны аян.

Жапар шешесiн ап-анық көрiп келедi. Өңi әбден тотығыпты. Әжiмдерi қатпарланып, жанарының нұры тайған. Кескiнi қамкөңiлдiктен күңгiрт тартқан. Үстi-басы да қораш, көктемнiң қара суығы өтпесiн дегендiктен бе көр-жердегiнiң бәрiн иығына iле берiптi. Бет-әлпетi қаракүреңденiп, жер татиды. Онысы көкiрегiндегi қайнаған қамырығының көбiгiндей кiлкiлдей көзге тосын көрiнедi. Тым жүдеу. Құдды айдалада жападан-жалғыз қаңғыған Мұңлық пен Зарлықтың шешесiнiң кебiне енген.

Арқан бойындай жерге таянғанда ғана мұны аңдап, жыртық көздерi жасаурай сүзiле қарады. Екi ара құрық тастамдай қалғанда анық ұлы екенiн бiлгендiктен бе, жүзiне бiр жылылықтың ұшқыны жүгiрiп өттi. Сосын қорбаңдай қарсы жүрдi. Ұмтылған қалпы соқталдай мұны бас салып, отызды алқымдаса да бетiнен шөпiлдетiп сүйiп жатыр. Иегi кемсеңдеп, ыстық жасы көзiне тимей-тимей кетедi.

— Амансың ба, күнiм? Денi-қарларың сау ма? — Құшағына көмкерген күйi сауалды төпелетiп, үйiп тастады. — Екi жаманың аман ба, Бибiнiң халi қалай? — Мұрыны пырс-пырс етiп, сөзi көмейiнен булыға шығады. Әбден зар мен шер боп кернеген кеудедегi әбiлет, ұлы келгенде еркiнен тыс өзегiн тырнап, иiнiн босатты.

Шешесiнiң мына сұрықсыз кейпiн көрген Жапардың да қуыс кеудесi азынай жөнелдi. Дүниедегi құрсағын жарып шыққан жалғыз анасына болмашы бiр көмегiн тигiзiп, тұрмысын жеңiлдете алмағанына сол сәт қатты күйiндi.

— Жақсы, өздерiңнiң халдерiң қалай? — Сөз аялғысы болғаннан соң, осылай мiңгiрлеуден басқа шарасы қалмады. Әйтпесе, жай-күйiн айтпаса да тiрлiгiнiң әлпетi ап-анық көзге ұрады. Ет бауыры елжiреп, жүрегi қан жылап барады.

— Жаман емес, ел қатарлы… — Жанарының аясына iркiлген жасын жаулығының ұшымен сүртiп, суланып кеткен мұрнын бiр-екi тартып-тартып қойды. — Тек, әлгi, Жүсiптiң жазғанның жазмышына ұшырағаны болмаса… Естiп жатқан шығарсың?

Етi өсiңкiреп, доғалаңдануға айналған жанарын тоқтатып, ұлының жүзiне дiңкесi құрыған қалпы аңыра қарады.

— Естiдiм. —Жапар күнәлi адамдай күңк еттi. Мойны салбырап, басын төмен тұқыртты. — Естiдiм. Бiрақ, келiп қайтуға мұршам жетпедi…

— Бiр алла жар болсын де… — Ендi өзегiн уайым кеулеген ана, бұйығы қоңыр таудың етегiне бейамал қараған күйi күңiрендi. — Өкiметтiң босағасында жатқалы, мiне, бес айдың жүзi боп қалды. Ана темiр құрсауда қайтiп қана қыстап шықты десеңшi... жөндi киiм де алдырмады. — Көкiрегi қарс айырыла күрсiндi. Бұған Жапардың жаны күйзеле шырқырады. Қолынан келетiн қайран жоқ, шарасыз бейшара. Өзiнiң мұнысына кiмдi жазғырарын бiлмей дал.

Салы суға кеткен қалпы төңiрекке көз жүгiрттi. Жан-жағында пышырай шашылып жиырма-отыздан ұсақ мал жүр. Арасында шошайған бала-шаға. Алабажақтанған сары ала қаздың бауырындай бөктер, күннiң көзi ендi бiраз осылай тұрса әр-әр тұста жатқан қары ерiп, дүрк етiп көтерiлiп кетпек түрi бар. Сонда да, тақыр да болса бусанған жерге қой жарықтық жабысып, айырылмайды.

— Көп болды ма малды сыртқа шығарғандарыңызға? — Сұры қашқан әңгiменiң әлпетiн басқа жаққа бұрмаққа тырысып, өзiнше тосыннан тапқан сауалы.

— Соңғы жұмадан берi жайып жүрмiз. Көктiң исi мұрындарына келе ме, сағырланған шөпке онша қарамайды топалаң.

— Күн ұзақ осылай далада жүресiң бе сонда? — Сордың сорбақтасы сорған шешесiне жаны ашығандықтан ет жүрегi езiле аңтарылды.

— Әрi-берi алдаусыратып, күннiң көзi қайтадан кешке қарай ызғарлана бергенде үйге беттетем. Үй демекшi, үйде ешкiм жоқ па екен? — Бұған еңсесiн сала үйiрiле қарады.

— Жоқ.

— Жайнақ жем әкелмекшi-тiн. Ана қыз мектебiне барамын деп едi, сонда кеткен ғой. Оларды түстен кейiн де оқытатын өнер тапты, самалет ұшыратындай. Ал, үлкен қыз саудада, тәйiрi. Қой, жүр, қарның да ашқан шығар?

— Жоқ.

Олар бес-алты саулықты екi-үш қозысымен шүршитiп айдап, ауылды бетке алды.

III

Бiр түнеп, ертеңiнде-ақ қайтадан Алматыға аттанды. Ұзақ жолдың соққанына шаршамады, ой соғып қажыды. Байқауынша бүкiл ауырлық мұның иығына түскелi тұр. Тетелес Сапар өз басын алып зорға жүр. Одан кейiнгiсi қамауда. Ең кiшi бауыры мектепте оқиды. Қол ұшын созатын жан-пенде жоқ.

— Уһ-һ. — Ауыр күрсiндi. Шешесiнiң «ана кiшкентай ұлдарына қарасаң ет бауырың езiледi» деп, iнiсiнiң отбасын айтып, егiлгенi елестеп, қайғыдан қауызына сыймай тебiрендi.

Үйдiң iшi сiңiрiне iлiне жүдеген. Кедейшiлiк. Iшiп отырған тамақтарының өзi — қатықсыз қара көже. «Ана ұл құдай қолдап аман-есен құтылып шықса, бәрi оңшалады ғой» деп тұспалдады. Бiрақ соның темiр тордан құтылуына, өзiнiң қандай қам-қаракет жасауын бiлмей дал. Қайласыз. Бәрiн шешетiн ақша екенiн жақсы ұғынады. Әттең, ол құрғырың уысына түскен бе? Бар болса, елдiң үстiнен күн көрiп отырған заң иелерiнiң құлқынына аяусыз тығар едi. Рас, Жүсiптердiң жасағаны кәдiмгi қылмыс. Бiрақ, бүкiл бәле-жаланы солардың басына үйе салуға болмас. Негiзiнде шелек жалағандар тұтылып, қырсықтың қара тұлыбын бастарына тұмшалаған да алған.

«Жапа шектiк» деген төрт адам, сегiз iрi қара даулап отыр. Төртеуi — жылқы, төртеуi — сиыр. — Бiр сәт iшiнен тынып, лажсыздықтан шешесi көзiмен жер шұқыған. — Алдымен солардың жоғын түгендеп беруiмiз тиiс».

Осының бәрi миына шегедей қадалды. Аяқ астынан сонша малды қайдан таба қоймақ? Амалы таусылғандықтан ақылы айрандай iрiп, шарасыздықтың шатқалына құлады. Жол бойы сона-ау ауылдан Алматыға жеткенше жанын да, санасын да мазалаған осы ой болды.

Иiнiн басқан тұрмыстың ауыртпашылығы емес, тағдырдың кездейсоқ зауал көрсеткенi едi. Келгеннен кейiн де екi-үш күн сең соққан балықтай меңiреуленген халде жүрдi. Осы аралықта «жыртық үйдiң құдайы бар» дегендей, күтпеген жерден сәл еңсесiн жазарлықтай бiр жақсылықтың шетi қылт еттi. Ол — мүлде бұл ойламаған тосын жайт-тұғын. Үлкен бiр акционерлiк қоғамның президентi жалақысы дұрыс, басшылық жұмысқа шақыра қалғаны. Көктен iздегенi аяқ астынан жерден табылғандай ұсыныс болғанымен, бiрден бағасын төмендетiп алмаудың жолын көздедi.

— Мен мұны алып жүре алар ма екем? — дедi алғаш шақыртқанында, әрi шынында да күмәндi көкейдiң күлкiлiн аңдатып. Әйткенмен, санасында «осы жұмысқа аяғымның ұшы iлiнiп кетсе, Жүсiптiң шаруасының бiр жағынан шығысуға да шамам жетiп қалар ма едi» деген жақсы үмiттiң ұшқыны бой көтердi.

— Неге алып жүре алмайсың, әбден оны игерiп кететiнiңе көзiм жеткеннен кейiн ұсыныс жасап отырмын.

Президент ағынан жарылып, бұл ұйғарымның төңiрегiнде бiраз ойланып барып, шешiмге келгенiн жасырмады. Және Жапардың айтқанына келiспейтiндей, жанарын бұдан тайдырмай қадала түстi.

— Әйтеуiр, сiздердi ұятқа қалдырып жүрмейiн… ештеме өндiрмей... — Булығып барып босаңдау жауап қайырды. Онысы, бұл ұсынысқа iштей насаттана қуанғанымен, жауапкершiлiк үдесiнен шыға алмай қалмаймын ба деген дүдәмалы-тын.

— Қорқатын дәнеңе жоқ, шамаң жетпей жатқан жерде көмектесемiз. Өзiңмен-өзiң сыртқары қалып қоймайсың. Сенiң проблемаң — бiздiң проблема, бiздiң басымызды қатырған мәселе — сенiң де басыңды қатыруы тиiс. Өйткенi, бәрiмiз бiр ғана мүддемен жұмыс iстеймiз. Жеке шаруаның, өкiметтiң шаруасынан айырмашылығы да осында.

Жапар мына қамқор уәжге жүрегi елжiрей ойланып-ақ қалды. Ешкiм бұлай жанашырлық танытып, дәл мұндай қиналған уақытында жәрдем қолын созбаған. Әп-сәтте-ақ iшкi әлемi астаң-кестең қотарылды. Алып қашқан әрқилы байламдарының ешқайсысына жiп таға алмай дал. Ақыры:

— Үш күнге мұрсат берiңiз, — дедi лоқ еткiзiп кесiмдi сөзiн айтудан тайынып. «Бүгiнгi ұйғарымым атүстi боларға» жорыды. — Ойланайын, бiр байламға тоқтайын.

«Әлдеқандай болып бәлденгенi несi, «кедейдiң кербезiнен сақта».., әулиесiнбей барсыншы әрi деген жаман ой келiп қала ма көңiлiне» деп, тағы да iштей қыпыжықтады. Жоқ, президенттiң райынан ондай нышанның iзi бiлiнбедi.

— Ойлан. Қабырғаңмен кеңес.

Жайбарақат пiшiнiнен танбай тағы да бұған «ұзын — арқан, кең — тұсау» қалып байқатты.

— Мақұл.

Екеуi жылы қоштасты.

Бiр қызығы бұл жiгiтпен немере бауыры Сүлеймен арқылы былтыр танысқан. Олар өзара әуелден тығыз қарым-қатынаста болса керек. Аты — Зейнел. Тәңiр жазса адам кездеседi екен, одан кейiн де бастары iрiлi-ұсақты жиында екi-үш рет тоқайласты. Жарқын мiнездi, ақ сары жiгiт үнемi жылы ұшырай амандасатын. Бұл да оған iш тартып, әуелден бiлетiн адамдай етене бола түстi. Ендi, мiне, Зейнел мұның үш ұйықтаса түсiне де кiрмейтiн бiр шаруаның басын қылтитып отыр. Оған «ойланайын» деп сыпайылық таныта айтқанымен, ұйғарымын әлдеқашан жасап қойған. «Жарайды» деп қолқ ете қалуға, арланды. Жаны мұрнының ұшына келiп тұрғанда, әрине, бұл таптырмайтын тұс. Жақсыдан — шарапат деген осы. «Әлде, Сүлейменнiң ықпалы тидi ме» деп те ойлады.

Кесiмдi үш тәулiк өтiсiмен, өз шешiмiн бiлдiрдi.

— Дұрыс, мұның жақсы. Солай тұспалдағам. — Жайдары қалпы жымиған күйi, креслосының арқалығына шалқайды. — Ал, қызметiң құтты болсын! — Қайта алға ұмсынып, қолын ұсынды.

— Рахмет!

IV

Ертеңiнде таңертең жаңа жұмыс орнына бiрiншi күннен кешiгiп қалмайын деп, аяғын асығыс басып аялдамаға жүдемдете жөнелген. Ту сыртынан «кешiрiңiз» деген тосыннан естiлген үнге ерiксiз мойын бұрды. Соңында сыптығырдай тартылған жап-жас жiгiт имене күмiлжiдi. Әлде нәрсенi айтуға ретiн таба алмай тұрған сықылды.

— Сәлеметсiз бе?..

— Сәлемет… — Жапар да қапелiмде аңтарыла тiл қатты, кейпiнде ап-айқын «не керек?» деген сұраудың iзi жатыр едi.

— Кешiрiңiз… машинаға мiнiңiз. — Бейсауат адам бүгежектей түстi.

Ашықтан-ашық мына шақырудың мәнiсiн түсiне алмаған Жапар айран-асыр қалпы жiгiттiң өңiне барлай қарады. «Не айтып тұр?» деген сауал ерiксiз миына тептi.

— Сiз менi бiреумен шатастырып…

— Жоқ. — Бейтаныс жанның сөзi нық, өңiнен сенiмдiлiктiң iзi бiлiнедi.

— Кiм керек едi? — Тағы да тәптiштей ежiктедi.

— Сiз… — дедi қыпыжықтап жас жiгiт.

— Жайша ма? — Дауысы өзгерiп, кескiнiнен де қайран қалғандық бiлiндi.

— Жұмысқа апарайын деп… — Жұмбақ адам бiр түрлi қызарақтай күбiрледi.

— Жұ-мыс-қа?! — Еңсесiн сала шүйлiктi. Сөзiнiң соңында таңданыстан ерiнiн жия алмай, ауызы ашық қалды.

— Иә. Мен сiздiң шопырыңызбын.

Жапардың бойынан тоқ жүгiрiп өткендей, денесi тыз еттi. Мына сөздi өз құлағы ма естiген әлде түсi ме, соның байыбына жетпей жұмбақ күй кештi. Жалаңаяқ журналистiң бiр-ақ күнде шопырымен машина мiне қалуы, еш көңiлiне қонбады. «Бiреу әдейi адам жұмсап, әзiлдеп тұрған жоқ па екен» деп те ойлады. Сосын, бiраз бөгелiп барып, лажсыз соңынан ердi.

Аулада ұйлығысқан үш-төрт көлiктiң арасындағы шетелдiк әппақ сүйкiмдiсiне келiп тiрелдi. Жапар өзiн әлi алып-қашты ойдың ырқынан арашалап үлгермеген.

Осындай алақұйын күй билеген қалпы артқы есiктi ашып жайғасты. Лыпылдаған жеңiл неме орнынан бiрден атырылып, көл дарияның бетiндегi су жыланша сырғанай жүйтки жөнелдi. Толассыз машиналар аққан көшелердiң бiрiнен кейiн бiрiне өтiп, әп дегенше-ақ офистiң алдына көлденеңдей келiп тоқтады.

Көңiлiнде бой көтерген қобалжу әлде қысылу сезiмi бар, бөгде де бейтаныс кеңсенiң табалдырығынан аттап iшке ендi. Соңғы күндерi ғана жүздерi таныс боп қалған жаңа әрiптестерi жылыұшырай амандасты.

— Сәлеметсiз бе?

— Қызметiңiз құтты болсын!

Тұс-тұстан бiлдiрiлген ықыласты iлтипатқа Жапардың жаны жайылып сала бердi. Ешқайсысы мұны тосырқап сыртқа теппей, алғашқы сәттен-ақ iштерiне қарай тарта түсетiндей.

Мүлде бұған беймәлiм жат саладағы жылы шырай жiгiтке бейсауат орта, жаңа қызметке тез үйренiсетiндей нышан танытты. Әу баста ұжымының психологиясы мен қарым-қатынасы тосын жұмыс орнынан тартыншақтағаны да өзiне аян. Өйткенi, бұл — мұның қызметiн тұңғыш ауыстыруы, өмiрдегi табан тiреген не бары екiншi мекемесi. Бүге-шігесі мәлім кәнiгi орыннан жылжып кету сондай қиын болып көрiнген. Сөйтсе, табиғаты бөлек ортаға соншалық үрке қараудың керегi де жоқ екен.

*** *** ***

Көп ұзамай-ақ бiр белеңнiң шаңын бiр белеңге қосып, тынымсыз шапқылау басталды. Аз оттап көп жусайтын жылқыдай, аз ұйықтап, жортуылы басым тiрлiкке түстi. Ел-елдi аралап, ауыл-ауылды шолып, жинайтындары — инвестициялық жекешелендiру купоны.

Халықтың тұрмысы нашар. Қайда барсаң да балағаттап, ашуына булыға сөйлеген жұрт. Кiмдi сыбап, кiмдi жерден алып, жерге салып жатқаны белгiсiз. Тiлiңдi тектеп ұстамасаң арасындағы ашынғандары ай-шай жоқ жуан жұдырығымен сiлейте соғып, танауыңды дала-дала жасауы әбден кәдiк. Сондықтан аузыңды бағып, заң түгiлi заманынан қорықпайтын елден сақтана сөйлеу әбден орынды.

Мiне, қоғамың тұтасымен осылай ыру-тыру. Үлкен екен-ау, кiшi екен-ау деп, бiр-бiрiн сыйлаудан қалған. Ежiрей шал қит етсе қақ маңдайыңнан таяғымен салып кетуден тайынбайды. Көк өрiм балалар сапсиған сақалынан алып, қарияны сабаудан да тартынбайды. Бәрiнiң қаны сұйылып, иманы қасымға айналған. Сол бет пiшiнi iргiл тартқан жұрттың iшiнде жоқтан бар болып, аяғын басарға жер таппай жүргендерi де ұшырасады. Бардан жоқ болып, кiрерге көр таппай жүргендерi де жетерлiк.

— Купон ба?..

Сығыр көз кержақ сары әлдекiмнiң шiкiрәсындай сыздана сұрады. Болар-болмас тұқылы қалған попиросын дәмiл-дәмiл сорып, бұларға келемеждей қарайды. Үстiндегi қолтығы жыртық күн жеген көне көк жейдесi мен өкшесi сыртқа қашқан тәпiшкесiн ерен көретiн түрi жоқ. Әрi онысының езуi ыржиып, ашылып кетiптi. Ар жағынан Шойынқұлақтiкiне ұқсас тым жойыт, күс-күс башпайлары бадырая «мен мұндалайды».

Арада болмашы үнсiздiк орнады. Әлден уақыттан кейiн:

— Талдықорғанда бiр кiнәшқаны 100 доллардан алып жатыр дегендi естiдiм, сол рас па? — дедi иегiн қағып кержақ.

Мына қисынсыз әңгiмеге Жапар ерiксiз езу тартты.

— Жоқ, ол елдiң қашыртпа сөздерi ғой. — Мейлiнше байыптылық танытуға тырысып, лезде күлкiсiн тия қойды.

— Жоғ-а-а, осы ауылдан да барып книжкаларын сондай ақшаға өткiзiп келгендер бар! — деп, әлгi кержақтың жанында тұрған отыздың төңiрегiндегi екi шойман қара жiгiт қосамжарласа даурығысты.

Кеңсенiң алды болатын. Әрлi-берлi өткендер мына бейсауат жандарды таңсық көрiп, әрi не әңгiме-дүкен екенiн бiлгiлерi кеп, құлақтарын тiге төңiректерiне iркiле бастады.

Сөзге қайтадан жасы жер ортасына iлiнген әлгi кержақ араласты.

— Сендер сияқты сыпсыңбай саудагерлердiң талайын көрдiк. — Танауын шүйiрiп, әлдеқандай болып шыға келдi. Өзiнiң ұсқынының соншалық адам аярлықтай екенi, езуi ырсиған аяқ киiмi мен көн боп қатқан шалбары жырына да кiрмейдi. Осы сықпытынан қылаудай именетiн түрi жоқ. — Бiздiң купонымызды алдап алып, қалаға апарып қып-қызыл ақшаға сатпақшысыңдар ғой.

— Ағасы, — Жапар мәселенiң мәнiсiн түсiндiруге тырысты, — бiреудiң купоны бiреуге жүрмейдi. Онда сiздiң аты-жөнiңiз жазылған, жеке нөмiрiңiз бар, қалай оны әлдекiмдер пайдаланбақ?

— Қарағым, олай заң-зәкүнiңдi соқпа! Талдықорғанда тура көкбазардың алдында сатып алып жатыр дейдi. — Зейнет жасындағы келесi бiр бөгде қария Жапардың жолын кестi. — Бүгiнгi биттiң еркегi мен ұрғашысын тап басып айыратын сұғанақ сұмдар, ондағы аты-жөнiң мен нөмiрiңдi пiшту де демейдi. Қалай қолайына жағады, солай бұрып ала қояды. Оған — көздерi ашық, сауаттары жетiп тұр.

— Иә, тiптi Россиядан келiп алып жатыр дейдi.

Әлдекiм дүрмектiң арасынан өзеуредi.

Сөзге қонақ бермейтiн мына жiнiккен топтың кескiн-келбетiнен, қанша ұғындырса да ештеме өнбейтiнiн жақсы түсiндi. Сондықтан, экономикалық сауатсыз қараңғы жұртқа сөзi мен уақытын қаза қылуға зауқы соқпады.

Сөйттi де мойнына су кеткен жаман жарбайдай ерiксiз иiнi салбырап, әлгi езулеген топты кейiнге тастап көлiгiне беттедi. Былай ұзағаннан кейiн, қараптан-қарап отырып зығырданы қайнады. Ешкiмге де емес, тек өзiнiң мына сөлпеңбай жүрiсiне шамы қозды. Қазiргi қам-қарекетi бөгде түгiлi өзiне, сiңiрiне iлiнiп зорға отырған халықтан жылу жинап жүргендей көрiндi. Ұсқынсыз, жиiркенiштi елестедi.

Былайынша қарап тұрса заңға қайшы келетiн тiрлiк жасаған жайы жоқ. Саудагерше айласын асырып, соқыр тиынын — қара бақыр, қара бақырын — күмiс еткен де ештемесi жоқ. Бiрақ, жылан шаққан қойды шабақтағандай, әркiм-ақ аңдатпай бiздей тiлiн бұған сұғып-сұғып алады. Әйтеуiр, еш күнәсi болмаса да көптiң қарғысын арқалаған бiр бейбақ.

Қарапайым жұрт бүгiнгi саясаттың байыбын қайдан бiлсiн, жүз купонын кенеттен келiп қолына қарға саңғығандай көредi. Ендi осы болар-болмас дүниесiнен қарап отырып, тағы да айырылып қалмайын деп ойлайды. Сондықтан әбден ерқашты күйге түсiп, алдына қойған қос уыс жемдi қызғанған шардақтай, қытығына тиетiн сөз естiсе алыстан-ақ құлағын жымыра бередi. Тiрлiктiң шыршуынан аузы күйген оларға жөн сөз айтқан адам да, жалғанды қисындырып соғатындар да — жақауратып, несiбесiн қағып кететiн алаяқтар сияқты көрiнедi де тұрады. Әбден жер қауып, бiреудiң сөзiне нанудан қалған. Өйткенi, көлденең көк атты тұрмақ, құрсақтас ағайындылар да бiр-бiрiн алдап жатқан уақ. Әйтеуiр, ешкiм ұғып жарытпас, сондай бәтуасыз заман. Сонау мамыражай шақ, бiр ауыз сөз кепiлдiкке жүретiн беймарал күндер атымен ғапыл болған.

Көкейiнде осыны екшегеннен кейiн әңгiме бiлмейтiн мақаупес балаға ұқсаған халыққа қайран сөзiн қор ғылып, уақытын текке шығындап бейсауат сенделгендей ұғынды. Дегенмен, көпшiлiк жиында жұртшылықтың санасына жететiндей қарапайым тiлмен купонның не үшiн керектiгiн түсiндiрiп бақты. Тым құрымағанда «жылдар өткенде ол алтынға» айналады деп, сандығының түбiне тығып қоймасын деген ниетпен мейлiнше егжей-тегжейлi сөйледi. Тiптi, қалаған жекешелендiру қорына табыстауларын сұрады.

Осындай сабылыспен тынбай ел аралап, шаруаға көп айналды. Уақыт болса өтiп барады. Жүсiп сол тапжылмай темiр тордың арғы жағында жатқан күйiнде жатыр. Шешесi зар илеп, екi көзiн сауып ол отыр. Ендi бiр мұршасы келгенде шаруаның басын қайырып тастап, Текелiге тартпақ ойы бар. Аудандық сотқа кiрiп, заң орнының тамырын басып байқап көрмек. Мәселенiң бәрiн ойдағыдай реттейтiн бәтуаға келсе, майдан қыл суырғандай етiп қызметтерiнiң бағасының қанша тұратынын бiлуi керек. Содан кейiн ғана барып әлдеқандай байлам жасауға болар.

Текелiге бармас бұрын әуелi ауылға ат басын бұрып, үйге соқты. Қақпадан iшке аттағанында есiктiң алдындағы кілеттен қарындасының басы қылтиды. Шамасы, бейсауат машинаның дыбысын естiп, сыртқа қараса керек.

Ол мұны көре салып, аяғына тәпiшкесiн апыл-ғұпыл iлдi де тұра жүгiрдi. Келген бетте мойнына асыла кеттi. Ағасы бетiнен сүйдi.

— Халдерiң қалай?

— Жақсы. — Гүлзат көздерi жәутең қағып, ыржиып күледi. Бiрақ, сонда да жанарының тұңғиығында кiлегейленген мұңның шарбысы мен өңiнен бiртүрлi қобалжудың iзi бiлiнедi.

— Үйде кiмдер бар?

— Шынар екеумiз ғана. — Шынар деп тұрғаны жиен қарындасы, ең үлкен әпкесiнiң қызы.

— Апаң қайда?! — Таңданыстан дауысы қаттырақ шықты.

— Текелiде.

Секемал жiгiттiң iшi қылп еттi. Бұл сандалып жүргенiнде сот талқысы өтiп, өзiнiң еш септiгi тимей қала ма деп қауiптендi.

— Жайнақ қайда?

— Ол Қопаға кеткен.

Малдағы нағашыларының үйiнде жүргенiн iшi сездi, сезсе де:

— Әшейін бе? — деп, нақтылай түстi.

— Сол, малдарын айдасып, жайлауға шығарысып салуға. — Гүлзат ендi үлкен кiсiнiң кейпiне енiп, сөзiн салмақтай сөйледi.

Жапар жүрегi дауаламаса да Жүсiптiң жайын бiлмек боп:

— Ал, апаң жайша кеттi ме? — деп сұрады тәптiштей.

— Ана Қопадан әкеген малдарды Текелiдегi кiсiлерге апарып беруге. — Қарындасының өңi сұлқ сынып, жаңағы насат шарпыған кейпi лездiң арасында үштi-күйлi жоғалыпты. Бұл нағашыларының жәрдем қолын созғанын іштей ұғынды.

— Қашаннан берi үйде өздерiңсiңдер?

— Кешеден.

— Сабағың қалай?

— Жаман емес.

— Апаң немен кеттi?

— Көкем үлкен машина әкеген, соған малдарды тиеп… — Көкем деп тұрғаны — Сапар.

— Қашан қайтатынын айтқан жоқ па?

— Бүгiн келiп қалуы керек. Анау кiсiлердiң кiнә тақпай, ризашылығын бiлдiрген қағазын аламын деген. Содан соң қорғаушыға жолықпақшы.

Мына әңгiменiң сықпытынан оқиғаның барысын сырттай топшылауға болатындай едi. Жапар бiр сәт бөгелiңкiредi, сосын барып өз жайын мағлұмдады.

— Мен де Текелiге жүрiп бара жатқан бетiм, жолай халдерiңдi бiлейiн дегенмiн.

— Көке, шай iшiп кетiңiз!

Соны айтты да, апыл-құпыл қайтадан дастархан жасауға жүгiрдi.

Жапар сәл де болса арқасының құрысқан-тырысқанын жазайын деп, кең төсекке қисайған. Бiрден бойы байсал тартып, денесi тұтастай шымыр-шымыр етiп балбырай жөнелдi. Кiлеттiң қоңыр салқын бөлмесi жол соғып, ұшынған жанға нағыз шипа орын едi.

Көзi iлiне қалыпты. Гүлзат оятқанда барып, өзiнiң қайда жатқанын әзер топшылады. Тұла бойы серейiп салға айналғанын сезiндi және қол-аяғынан шойындай батпандықты аңғарды. Күштеп басын көтерiп, төсектiң үстiнде бiраз сiлейiп отырды. Сосын, бетi-қолын жуып, ұйқысын ашайын деп тысқа шықты. Шопыр есiктiң алдындағы көлеңкеге жайғасыпты.

— Қазiр шай iшiп алайық, содан соң Талдықорғанға жөнеймiз, — дедi оған алдағы жоспардан құлағдар етiп.

— Жарайды.

V

«Ниссан-Блюберд» әп дегенше-ақ Талдықорғанға таянып келiп қалды. Қазiр оңтүстiк шығысқа қар