(хикаят)

1

Дүниені бар бояуымен сезіну — адамның аса бақытты кезеңі. Кейінгі кезде сол бояу солғын тартып, мына тіршілік дәмі таңдайына кермек татып бара жатқандай. Жасыл бояуды сезінбейді, жүрегі лоблып құсқысы келеді.

Айбар Арыстанұлы кеңсенің төрт қабырғасына қамалып, тапжылмай отырып, ой ішінен ой тергелі үш сағатқа жуықтады. Жуықта жағалауына малтып шыға алатын емес. Әйнектің арғы жағында жамырасқан жандар. Жеңіл мәшине сынапша сырғып өтеді. Әрәдік дауыстап тілдескен кісі үні, бала күлкісі естіледі. Ерте көктемнің әтір иісі сезіле қоймаған кез. Бүгін күн ерекше терезе әйнегі терлей бастаған. Кәрі үйеңкі құрысын жазған кісідей әрәдік сықырлай теңселген кезде бұтағына қонған суық торғай жерге тас боп сырғып түседі. Бір құшақ шуақ үстелінің үстінде құйынға ұқсап дөңгеленеді.

Қанша отырғаны белгісіз. Күн қызарып екіндіге ойысты. Зәулім үйдің шатырына сіңіп бара жатты. Батар күнді көрсе Айбардың мұңға бататын бала күнгі әдеті. Бойын басқан зіл салмақты сілкіп тастап түрегелді, қара саны ұйып қалыпты, миына мың сан ине шаншылғандай сезілді. Тәлтіректей жүріп есіктің оң қапталына ілген шарайнаға тақады. Қызыл күннің кенересі шағылып, айна беті алау өртше лаулады. Көзіне үйреншікті мойыл қара шашты, жазық маңдай, қыр мұрынды, дөңгелек жүзді, жанары шоқша жанып тұратын сұлу бозбала шалынады ғой, деп ойлаған. Тұла бойы дір ете түсті. Айна бетіндегі алау ерттің ішінен ұйпа-тұйпасы шыққан, ұсқынсыздау жігіт шығып келе жатты. Құдайым-ау, мынау шынымен өзім бе!? Айбар Арыстанұлы ма? Көзінің етегі көгіс тартып, жүзінен нұры тайып, бейне, «Жо-ға!.. Қоя тұрыңдар!.. Көмуге асықпаңдар!..» деп табыттан тұрып кеткен арыған әруақ, құр қауқар, сүлесоқ сұлба секілді ме.

Қыр мұрнының ұшы аппақ, бор жаққандай. Қою қасы ғана сол күйінде. Айнаның бетін алақанымен сипап жіберіп және үңілген. Батып бара жатқан күннің қан-қызыл бояуы бозғыл тартып, сұйыла түсті. Түтеген ақ түтек топырақ, көшкен құмның арасынан шыққан, адасқан, арыған жолаушыға ұқсайтындай. Есіне еріксіз оралды.

Мана әлгіде бөксесі бұлтиып, жанары жайнаған хатшы қыз бұрынғыдай бұратылып, әтір иісі әбден сіңген кеудесін дірілдетіп қарсы алдында көп тұрмады.

— Түріңіз не боп кеткен? — деді.

Сөзі бетіне салқын су шашып жібергендей әсер етті. «Түріме не болыпты соншама» деп ойлаған.

Бұрынғы бет қаратпайтын мінезіне салып, шарт ашуланып, хатшы қызды бөлмесінен қуып шығарып жібергісі келді. Өзін-өзі тежеді. Бойын зілбатпан салмақ басып, еңсесі езіліп осыншама омалғаны өзіне ыңғайсыз сезілді. Креслосын сықыр еткізіп ытырыла көтерілді.

— Не болыпты түріме?

— Білмеймін, Айбар Арыстанұлы, әйтеуір осыдан ай, апта бұрынғы бозбалаға мүлде ұқсамайсыз. Қаймақ қатқан шай әкелейін бе, әлде...

— Қажеті жоқ, бара бер, — деді салқын ғана.

Сұлу бикеш бейне кісіні назарынан ұғатын бармен секілді, бастығы жанарымен мегзеп: «Есікті ішінен жап!.. көз алдымда тыр жалаңаш қазір шешін!..» десе, сол заматында-ақ ләм демей, үндемей орындауға әзір. Бұл жолы бастығының зілдей суық үнінен, әсіресе, ұйпа-тұйпасы шыққан ұсқынсыз түрінен шошынды. Тық-тық басып, бөксесін билете, ұршықша үйіріп шығып жөнелді.

Айбарды белгісіз үрей меңдеді.

«Не болып барамын» деп іштей мүжілді. Түріме не болған?.. Ауырып жүрмін бе, әлде ойнап жүріп от басып алдым ба? Шындығында айнадағы Айбар жиырманың сегізіне шыққан, тепсе темір үзетін, үлкен бизнес орталығының компьютердің құлағында ойнайтын қызметкеріне мүлде ұқсамайды. Жанарының оты азайып, бетінің қызылы тарап, бозғыл тарта бастапты. Үй іргесінде, күн көзі тимей өскен шөп секілді құп-қу, жел үп етсе лып етіп ұшып жоғалардай. Оң қолын білегіне дейін жалаңаштап алақанын аударып-төңкерді, көк тамыры баттиып көрінбей, ет пен терінің арасында жасырына түскендей, әзер шалынады, бармағын басып еді, тамыр соғысы білінбеді.

Көзінің астындағы көгіс шеңберге не жорық деп іштей шошынды.

Маңдай тұсыма ғайыптан әлдеқандай көлеңке түскендей ме, әлде әжім сызығы ма!

Қалың ойдан арыла алмай, айналып келіп креслоға сылқ отырды. Сол бүйірдегі компьютердің тетігін тауып, іске қосты. Жаңа бағдарламаны оп-оңай тауып алды. Аздап еліге түсіп, қисынды, қисынсыз сызбалардың ішінен көгін, жасылын бөліп шығарды. Көк шеңбер — бизнес орталығының қаржы салымының үлесі, жасыл шеңбер — таза табыс көзі, сол шеңберді қызыл сызбамен бірқалыпты даму үлесіне салып еселеген сайын жасыл шеңбер кішірейіп, көк шеңбер ұлғая берді. Көк шеңберді үздіксіз ұлғайту — банкротқа әкеліп соғады. Қызыл сызбаны үздіксіз жетілдіріп, кіріс пен шығыстың пайызын бірде алма-кезек ұлғайтып, келесіде кішірейте түсіп біразға дейін қадалды. Самай тамыры лып-лып соғып, көз жанарының оты азайды. Хатшы қыздың әлгідегі: «Түріңіз не боп кеткен?» — деген сөзі санасынан жуылмай, есінен тандырды. Сұқ саусағы дірілдеді. Компьютер тетігін басты.

Кеңседе жападан-жалғыз омалып отырғанда кеш түсіпті, қас қарайып, қызметкерлер тарап кетіпті. Әлгідегі сөзден кейін өкпеледі ме, хатшы қыз зытып жоғалған. Әйнектен сыртқа көз салған. Терезе алдындағы кәрі үйеңкі қарауыта ұлғаяды, не деген мықтылық десеңізші! Тастақ аулаға тамырын терең жіберіп, қаншама қыс пен көктемді, жаз бен күзді бойынан өткеріп тәкаппар тұрысы ғажап. Ойлап отырса — бұл үйеңкі кешегі ызғысқан, атыс-шабысы мол талай төңкерісті өткерді, әр үйдің отын өшіріп, қазанын төңкерген зұлмат заманын да көрді... кешегі алдынан жан баласы өтпейтін Сталин дүрбелеңін, берідегі жуан жұдырығымен ауаны түйгіштеп «кускинь мать!» — деп кіжініп сөйлеген Хрущев, жазылған парақты қолынан сусытып әзер оқыған Брежнев, сосынғы тәуелсіз ел боп ес жию кезеңін бастан кешірді. Несіне жасырады. Ай, қанша мықты болса да көп ұзамас, осымен мына үйеңкінің бықпырты біткен шығар, көп ұзамай өзегін құрт кеулеп, өрт шалып құлататын болар деген өмір жолаушылары — адамдардың көбі тоз-тозы шығып жоғалып жатты. Бүгін бар кісі ертең жоқ. Кәрі үйеңкі болса қақайып әлі тұр. Не деген мықтылық, өмірге құштарлық деп бұл көкең іштей таң қалады баяғы. Осы ағаштың қасында мына біздер құр әншейін жел айдаған қаңбақ, қаңсыған қурай секілдіміз. Бәле қайда — бассаң аяқ астында, андыздаған пәле, вирус, сырқат, өкпек жел, бәрі-бәрі пенделердің аяғын шалып омақастырып келеді, омақастыра бермекші.

Несіне жасырады, бүгін ертеңгісін қызметіне келе жатып орталық емханаға соғып, таныс дәрігеріне көрінген. Таныс дәрігер әуелде нақа жеті атасын көргендей құшақ жая қарсы алғанымен, қан қысымын өлшеп, көз жанарына қадалып қараған соң-ақ, маздаған шоққа су сепкендей бықсып сала берді. Ұзын төсекке жантайта жатқызып, буынын, еркектік шәуетін мұқият қарап шықты, тамақ, қолтық бездерін шошымады ма деп қолғап киген саусағымен басып көрді. Бір мезетте басын көтеріп, үстелінің үстінде әлденені ұзақ жазды, қаламының сиясы сарқылды. Айбар қалтасынан алтын қарындаш алып берді. Бір мезетте дәрігердің үні көмескі естілді. «Қаныңызды тексеруге тапсырамыз!.. Өйтпесе болмайды!.. Бой-басыңызды бес батпан салмақ езіп, жер тартып тұрғандай сезілмейді ме?»

«Кейінгі аптаның жүзінде бойымды жер тартып тұрғандай, еңсем еш көтерілмей-ақ қойғаны».

«Сіздей қаржысы көп келісті жігіттің түнгі шеруі, серілік сапары үзілмейтін болар».

«Жаңа жылдан кейін екі-үш мәрте сұлу бикеш, алғыр бозбала, дос-жарандарым қолқалап қоймаған соң түнгі казиноға, мейрамханаға барып көңіл көтергенімді қалай бүгіп қалайын».

«Белгісіз бикештермен жыныстық қатынасқа түсіп пе едіңіз, тура айтқаныма кешірім сұраймын, әрине».

«Сақтық шараларын ұмытқан жоқ секілді едім, қайдан білейін, желең жүріп жын ұрып қалмаса».

Дәрігер жігіт үнсіз-түнсіз үңіліп тағы да сүйкектетіп көп жазды. Сол екі арада аузы-басын ақ дәкемен тұмшалаған екі медбике келіп, білегін жалаңаштап, көк тамырынан қан алды. Білегін жалаңаштап жатып көк тамырға шаншылған ине ізін көріп, іркіліп қалды. Ыммен мегзеп дәрігерге көрсетті. Дәрігер ләм демеді. Айбардың көңіліне қарады ма, қолын сермелеп, әлгі бикелерге: «Тезірек бітіріңдер, болыңдар!..» — деп дегбірін ала түсті. Аузы-мұрнын тұмшалаған медбикелер ісін тамамдап, ізін сұйылтты. Айбар мең-зең қалпы киіне бастады. Тамағына кептеліп келіп қалған ащы сөзді ірке алмады.

— Сонда қалай? Менен бір нәрсе жасырып тұрсың ба, бауырым? Қауіпті дерт пе мендегі?

— Әзірге айта алмаймыз. Сәрсенбі күні келіңіз, кең отырып сөйлеселік, Айбар Арыстанұлы!

— Маған жабысқан қатерлі вирус па сонда, ашып айтсаңшы, бауырым!

«Қатерлі» деген сөзді қылғынып барып әзер айтты. Ащы дәрі жұтқан секілді. Өңгесі есінде жоқ. Дүние шыркөбелек айналып, аяқ-қолын аспаннан келтіріп бара жатқан секілденді. Жүрек соғысы жиіледі. Орнынан тұрып жүре берді. «Мақұл келейін, сәрсенбіге», — деді. Қазақ ырымшыл халық, сәрсенбі — сәтті күн деп жатады. Айбардың әкесі әлде сапарға шықса, әлде облыс әкімінің алдына барып есеп беремін десе де сәрсенбіні таңдайтын. Бұл заманда бастық айтты — заң. Заңды орындап қана жаға аласың. Сол заңның қатпар, қалтарысына үңіліп, дін аман шығып кетер жол іздеген әрісі облыс, берісі ауданға белгілі, беделді заңгер осы Айбардың әкесі — Арыстан болатын.

Арыстан кейінгі жиырма жыл көлемінде шалғайдағы ауданның прокуроры болып істеді, ерте тұрып, кеш жатты. Ақша орнына көбіне абырой жинады. Кейін егеменді ел болып, тәуелсіздік алғалы бері «өз білгенім осы ғой» деп жалпиып жатып алмай, ата заңды қабылдау кезінде де пікірін жазып жіберді. «Қылмыстық кодекске» қосымшалар, түсініктеме, толықтырулар енгізуге ат салысты. Әсіресе кейінгі бес жыл көлемінде есімі зиялы қауымды елең еткізді. Аудан түгілі облыс көлемінде аса ауыр қылмыс көтерілсе — Арыстан ағамызға жүгінелік, сол кісі тығырықтан шығатын жол табады десті, телефон шалып, осы бір шаруаны қалай қыламыз деп ақыл сұраушылар көбейді. Ел-елден жолаушылап жетіп, алдынан әділет табатын таныс, білістері үзілмеді. «Әділеттің ақ жолы Арыстан ғой», — десті. Сол атышулы заңгер, аудан прокуроры, абыройлы азаматтың маңдайына басқан, алақанына салған жалғыз перзенті осы — Айбар еді.

Жүзіне жел тигізбей, басқан ізін қисық демей, мәпелеп есіріп мектеп табалдырығынан аттаған кезде дүркіретіп үлкен той жасады. Абырой болғанда бір нәрседен беті қайтпаған Айбар алғыр боп өсті, мектепті алтын медальмен бітірді. Мына заман қағынды, дамыған социализмнен қайыра капитализмге топ ете түстік, қалтаң томпақ болмаса кісі қайырылып сәлем бермейді деген оймен әр тарапты болжағыш әке жалғыз ұлын ең сапалы оқу жүйесі — Болашаққа берді. Қалың конкурстан Айбары сүрінбей өтті. Ұлыбритания астанасы Лондонға жолдама алды. Сол жазда қуаныштан тасыған әкесі жиған-тергенін шашып екінші мәрте үлкен той жасады. Облыс әкімінің өзі әдейілеп келіп дастарқан басында ұзақ толғап сөз сөйледі. Сосынғы шетелге сапар, Лондоннан ат шаптырым жердегі Кембридж университетінен дәріс алу, ағылшын тілінің қилы қалтарыс, құпиясына сүңгу — ол өзі «Мың бір түннің» әңгімесіндей әрі ұзақ, әрі қызық хикаят.

2

Айбар сенбі күні ұйқыдан кештеу тұрған.

Астананың ауа райы бұлыңғыр. Орталықтан жұмыс мекемесі несиеге сатып әперген қуыршақтай екі бөлмелі үйінде отыр. Кеше ғана жолдастары көшіріп әкеліп кіргізген. «Көшіргенде» не — қос шабадан киім-кешек, жұмыс орны сатып әперген масаты тысты ұзын диван, шағын үстел, төрт орындық қана бар. Әлгі үстелді ас ішер кезде асханаға көшіреді, жұмыс істеп, қағаз жазатын уақытта төргі, жұмыс бөлмесіне әкеледі. Басы артық зат болмаған соң, жапсарлас екі бөлме хан сарайы секілді, дағарадай болып сезіледі екен.

Олай-бұлай жүгіріп, отырып-тұрып жеңіл жаттығу жасап алды. Алыс шалғайдағы әкем мен шешеме қала орталығынан қуыршақтай келісті екі бөлмелі үй алғанымды телефон шалып, айтсам ғой, қалай қуанар еді. Ата-анасын асытып-тасытып қуанту үшін, өткен айларда «бастығым үй сатып алуға несие босатты», «үй іздеп жатырмыз», «екі бөлмелі кірпіш үй сатып алдық» деп алдын-ала айтпаған еді. Барын ішіне бүгіп, осы күнге сары майдай сақтап келген. Құда қаласа бүгін кешке телефон шалып, бәрін-бәрін жайып салады.

Ауызғы үйдегі телефон шыр етті. Қыз дауысы. Аса жұмсақ, жұғымды үнді естігені осы. «Ие, менмін», — деді күмілжіңкіреп. Әлгі сым ұшындағы қыз сыңқ етіп күлді. «Танымай қалдың ба, Айбар?! Бизнес орталығының бақандай белім бастығы, Астананың орталығынан ойып тұрып екі бөлмелі үй алған бағдарламашы!.. Бастықтың сүйіктісі біздей бейбақты неғылсын!..» деп кәдімгідей бастырмалатып барады. Бұл күмілжи түсіп: «Танымай тұрмын!» — деді.

Әлгі жұмсақ жұғымды үн күрт сынып: «Аяулым боламын, «Ая» дейді құрбыларым... қызметтеспін... көрші бөлмеде отырамын; талай әзіл-қалжыңмен қауқылдасып түскі шай ішпеуші ме едік!..»

«Иә, иә, енді есіме түсті, бірер мәрте мейрамханада ұшырасып биге шақырғанмын».

«Телефоныңды кеше жүгіңді көшіріскен Сәрсеннен алғам, не шаруа тындырып жатыр екен деп сөйлесе салғаным ғой».

«Аяулым ештеңе істеп жатқаным жоқ, таңғы шайымды ішпекшімін».

Бекер болды деп іштей қобалжып ернін тістелеген Айбар, телефон тұтқасын құлағынан алмаған күйі, «Аяулым» деп қыз есімін әдемі ырғақ, сазбен айтпауым керек еді. Сайтан алғыр қыз есімін бекер бабына келтіріп айттым. Бар пәле қыздың атын аялап айтудан басталды.

Аяулым: Кездессек қайтеді, күн сенбі бүгін.

Айбар: Білмеймін, ыңғайсыз болмаса.

Аяулым: Менде қарақат тосабы бар, аламын да қазір жетемін, тек тұрағыңды айтып жібер!

Айбар: Сәресіге шақырғаным ұят шығар, әзірлігім жоқ, тоңазытқышты аптаның аяғында алармын деп жоспарлағам.

Аяулым: Түк те қысылма! Бойдақ, еркек қос жігітке қоятын кінә жоқ. Жақсы, көп ұзамай жетемін!

Телефон тұтқасын қойып жатып, Айбардың ойы онға бөлінді. Қызуы көтерілгендей болды. Аздап көңілі қобалжи түсіп, іштей лүпілдеп: «Мына қыз тым еркін екен, кеңседе екі-үш мәрте сыпайы сәлемдесіп, «келе қалыңыз»» деп шақырған соң, түскі шайды қосыла ішкені болмаса, сыр бөліспеген еді, қалай болғаны бұл?» — деп бозбала іштей қобалжулы. Әлде қазіргі бойжеткен бикештердің еркін, ерке мінезі осы ма, әлде сопақша жүзді, қыр мұрынды, үстіңгі ернінің ұшында тарыдай қалы бар, күлген кезде бетінің сүт шұқыры біліне қоятын көрікті қыздың өз ойлағаны бар ма.

Есік қоңырауы шыр етті.

Кіріп келе жатқан Аяулымның күлген кезде сүт шұқыры ойылып, қыр мұрыны әнтек көтеріле түскені. Аршыған жүгері собығындай ақшыл тістерін ақситып күлгені ішіне шоқ түсірді. Дегбірі қалмай қыздың қолындағы қалтаны алып, күрткесін іліп, бәйек болып зыр жүгірді-ай. Жылдам жетіп келе қалғанына қарағанда қыз осы маңнан телефон шалған секілді.

Сұрағысы келді де, өзін-өзі іштей іркіп қалды.

— Кешегі көшіріскен жігіттерден қалған шарап бар, аздап ауыз тиеміз бе, — деді Айбар абайсызда от басып алмайын деген адамша ақырын ғана.

Қыз күлім қағып басын изеді де, ләм демеді.

— Ал, қане, бұл үйде шарап құятын бокал жоқ, әкелерімізге ұқсап кесемен көрелік ендеше.

Аяулымның ерін ұшындағы тарыдай мең соншама сүйкімді көрінгені. Аппақ қардай қаланған тістері ақсиып күлгені ішін өртеді.

— Дәмі жақсы екен, сенің саулығың үшін алып қоялық, — деп Айбар екінші кесені көтерді. Аш қарынға ішкен шарап асқазанын, жүйке тамырын қыздырып ала жөнелді.

Енді байқаса сөйлеп отырған өзі, шарап құйып, бойжеткенді икеміне алып «алып қоялық, шай алайық!..» деп ұсыныс енгізетін өзі. Қыз осы табалдырықтан аттағалы ләм деп тіл қатпапты. Не десе — соған көніп, көздері күлімдеп, бетінің сүт шұқыры білініп, ерін ұшындағы меңі бірде қашықтап, бірде жақындап тартып тұрғанын қарашы. Лездің арасында жанары арбалып қалды.

Құшағына алып шие ернінен үздіксіз үзіле ұзақ сүйді. Әлден уақытта қыз көзін жұмған күйі әлсіз күбірлеп: «Ауырттың», — деді. Қуыршақтай сүйкімді қызды лып еткізіп көтеріп алды. Басы айнала түссін, еркіме оңай көнсін деп ойлады ма, вальс ойнағандай қызды құшағына көмген күйі бірер айналды. Алқын, жұлқын умаждап ұзынша диванға әкелді, сылқ еткізіп сұлата салды.

Періштедей пәк Аяулым ырқыма оп-оңай көне кетеді деп еш ойламапты. Тұла бойын құштарлық оты қыздырып, дүние шыр көбелек айналғандай сезілді.

Тар төсектің үстінде бал еріннің сөлін сорып серейіп жата берер ме еді.

Аяулым үстіндегі киімшең жігітті ысырып тастап, ышқына ұмтылды. «Өртеніп барам!» — деді. Жалма-жан шешіне бастады. Салбырайып тұрған бұған: «Су әкелші!» — деді. Айбар сүріне жығылып ас үйге өткен. Кесе ішіндегі шарапты шайып тастап, шүмектен су ағызды. Жартысын жолай шайқап төгіп, жатар бөлмеге енгенде өз көзіне өзі сенбеді, жүрегі атқақтап аузына сыймай барады. Үлбіреген бәденді сұлу тырдай жалаңаш, аппақ болып сұлап жатыр.

Жігіт еңкейді.

Төңкерілген кеседей дөңгеленген анарын иіскеп еріксіз елтіді.

Айбар бала кезінде көшкен қойшыларға ілесіп Қызылқұмның шөліне шыққан. Қиыры көз жеткісіз білеуленген құм. Теңіз толқынына ұқсап, бірінен ассаң, келесісі көлденеңдеп, ындыныңды кептіріп, адымыңды тұсайды. Дәрменіңді тауысады. Шөл қысады. Қиянда көрінген мөлдіреген көлге жетем деумен жолаушы бейбақ адымын санап басып ілби түседі. Ілгерілей береді. Шекесінен күн өтеді. Сүмек боп терлейді. Шөлге шығандап шығып, қаталап, үздігіп өліп қала жаздаған сол бір күндер көз алдына қайта елестегені.

Ындыны кепкені — жон арқасынан тер су боп ағыпты.

Шағыл баурайына тырмысқаны — қыз анарын уысына толтырып, қырға шыққандай өңмеңдей ұмтылып, төсіне төсін тигізіп ұзақ умаждағаны.

Құлағына қыздың әлсіз үні жетеді. Бейне шағыл құмның арғы жағынан жаңғырып естілгендей.

«Жапалағым... жаным...»

Бір мезет талықсып жатып көзі ілініп кетіпті. Тар төсекке қалай сыйғаны белгісіз. Шөл іші, сары сағым елестеуін қойып, бейне, жап-жасыл жиекке аяқ іліктіріпті. Сайраған құс, белуардан шөп, тас бұлақ былдырлап ағып жатыр. Алақанымен көсіп алып ұрттағысы келеді, уысындағы су ерніне жетпей төгіліп кетеді. Тастай суға еңкейеді, аузы жетпейді. Осы менің түсім бе, әлде өңім бе деп шашыраған қиялын жинап алып, жанарын ашқан еді. Бөлме іші қараңғы секілді. Терезе пердесін кім тұтқаны, бөлме есігін қалай жапқаны қаперінде жоқ. Аяулым үстіне мініп алып, тізерлей тебініп отыр екен.

Қыз анары үлкейіп көрінеді.

Бұрын-соңғы көрмеген рахат жұмақтың ішіне еніп кеттім бе деп қиялдаған.

Аяулым садақша бүгіліп тыныш жатқан шәукетін тілімен түртіп оятты. От қанжары қатайғанын күтті. Сәлден соң бөксесін лып еткізіп от қанжардың үстіне отырды.

Қыз денесіне сіңіп бара жатқан от қанжардың күші қандай! Сіңе түсті.

От қанжармен құйрық майды кеселеп тураған қасапшыға ұқсады.

«Жапалағым!.. жаным!..»

Бір мезет күйіп-жанып итектеген қыз ышқына дауыстап түрегеліп кетті. От қанжар қынабынан шығып, жалаңаштанды. Ауыртып алдым ба деп ойлады. Неге бұлай аяқталды? Тапқа қойған, қорғасындай балқыған бұла денесі суитын емес. Дір-дір етіп сұлап жатқан.

«Жапалағым! Мында келші, жаным!»

Қыз төсек үстінен төңкеріліп түсіпті. Қос тізерлеп, садақша иіліп, етпетінен сұлай жатыпты. Бөксесі төңкеріліп аппақ мұзтау секілді мұнартады. Айбар түк түсінбей дал. Сүмірейіп басын көтерген.

«Жапалағым! Жаным!» деген әлсіз үн гүрілдеген толқынның арғы жағынан естіледі. Мұншалық белсенді қайықшы болам деп ойлаған жоқ еді. Қайығы төңкеріліп, кенет қарық боп суға кетті. Осы мезет от қанжары әншейін ғана әлжуазға айналды. Тік ішек арқылы жыныстық қатынасынан құмары қанған бойкүйез бойжеткен сылқ құлады. Еденде тыпыр етпей ұзақ жатты. Кірпігі әзер қимылдады.

Бұл не сонда?

Махаббат па, құштарлық па?

Бір көрген қызбен осынша ұятсыз, арсыз жалаңаш құмарлыққа барғаны әлде азабы, әлде тозағы, лездің арасында арбауға түскен торғайдай осынша тыпырлағаным қалай деп диван үстінде Айбар ұзақ жатып ойға шомды. Қалай болған бұл? Осынша әдемі, көрікті қыздың, қазақша айтса — он екіде бір гүлі ашылмаған бойжеткеннің бір кездескен еркекке соншалық оттай ыстық ессіз құмарлықпен құлағаны несі? Өз әрекетін құптау керек пе, әлде даттау керек пе? Кешке кездесуге уәде байласып қойған қалыңдығы Жансаяға не бетімен көрінбекші. Жансая өзге қыздай емес, рентген сәулесі секілді бір қарағаннан-ақ ішіңдегіні тоқып, біліп ала қояды. Одан еш сыр жасыра алмайсың. Мұның үстіне бұрын жыныстық қатынас туралы кітап, журналдан оқып білгені болмаса, соншалық белсенді болып көрмеген бұл бейбақ бір күннің ішінде осыншалық күнәға белшеден батармын деп, сірә, ойлапты ма! Ойламақ түгілі түсіне кірмеген істер емес пе әлгі! Ауыр, азапты сезім, санасын егеуше егеп, түк тыншытпады. Жанын жегідей жеп азапқа салғаны.

Әлден уақытта арық аруақтай, саудыраған қаңқадай болып ербиіп түрегелді, жуынатын бөлмеге енді. Ыстық суды мол ағызып, ұзақ ысқылап жуынды. Түкті орамалмен сүртінді. Есікті сырт ашып әлгідегі ойраны шыққан, майдан даласына айналған бөлмеге енген.

Жан баласы жоқ. Ерін ұшында әдемі меңі бар, қыр мұрынды, ашаң жүзді, селді ерінді бойжеткен киініп кетіп қалыпты. Қоштаспай ізім-ғайып жоғалғаны несі деп іштей таңырқады. Сыртқы есікке тақады. Тұтқасын ұстап ішке қарай тарта ашып, алаңшаға, басқыш үстіне жіті көз салып еді. Ешкім көрінбеді. Есікті тарс жауып, ілгегін салды.

Сағатына қарап еді, шошып кетті. Жансаямен уәде байласқан мерзімге жарты-ақ сағат қалыпты: Рентген сәулесі секілді айрықша білгір, өткір, сойыл жанарлы Жансаясы, нақсүйері мұны сынай-міней жолын күтіп қарап тұрғандай елестегені. Момақаны, монтиған мүскін жаны, бозторғайдай үркек сезімталы, бейкүнә періштесі болған оқиғаны біліп қана қойса неғылғаны. О, тоба! Сақтай гөр өзің, қызмет деп, жаңа бағдарлама деп, қажырын қайрап, жігерін жалдап, өмірден өз орнын табуға ұмтылып өкпесі өшкен бейнетқорыңды!.. Бейнетімді желге ұшыра көрмеші, жаратқан ие!

Айбар жылдам киініп, айнаға қарауға мұршасы болмай, дегбірі қашып, үйден көшеге бір-ақ атылды.

3

Қалыңдығы күтетін жерге жарты сағаттай кешігіп жетті. Бетіне жан баласын қаратпайтын тәкаппар сұлу Жансая бұрын уәделескен мезгілден он минут кешіксе — күтпей, кетіп қалатын. Апта бойы өкпелеп әуреге салатын. Таң қалғаны, үлкен жарнама жиегінде қаракөл елтірісінен тіккен мойыл қара тонға орана түсіп тапжылмай күтіпті. Арсалаңдап жетіп келген Айбарға тұнжырап ұзақ қарады. Жігіттің жүзінен оты шықты. Аяғының басына түкірді. «Кешір, Жансая, кеше кеш жатып, үй шаруасына айналып жүріп қалыппын, неге екенін білмеймін, басым мең-зең...» — деп әр сөздің басын бір құрап қыз алдында құрақ ұшты-ай. Жансая ләм деген жоқ, тұнжыраған күйі тон жағасына иегін сіңіріп тұра берді. Айбар тұз жалағандай сезінді өзін. Қыздың жіңішке, қылдай қасы, алақан аумағындай ғана аппақ жүзі жыныс тоғай арасындағы, бейне, ну шалғын арасынан ойылып шыға келген мөлдір көлге ұқсайтын терең жанары қараған сайын жан таптырмай жібереді. Жігітті әуел баста өзіне тартқан, ғашық еткен осынау тұнба көл — тұнжыраған жанары еді.

Осыншалық терең жанарды ешқашан, ешкімнен ұшыратпаған еді.

Адамның, әсіресе қыз баланың көзінде осыншалық сыр, мұң, сөз, бояу болады деп ойламаған.

Алғаш рет тұнба көлге ұқсаған осынау жанарға қарай-қарай, үңіле-үңіле... «ішіне бір сүңгіп шықсам-ау» деп армандаған.

Тұңғыш рет сол тұнжыраған тұңғиық жанардың жиегіне ернін тигізіп, сүйіп алған мезетте өзіне-өзі ие бола алмай талып қала жаздаған.

— Сен мәңгілік менікісің! — деген. Сол сөз, сол әсер арада қанша уақыт өтсе де санасынан еш кетер емес. Қыз көзіне қараудан тоймайды. Тұнжыраған мойыл қара жанардың жиегіне шоқ боп жанған ернін тигізсе болды — талып қала жаздайды. Не құдіретінің барын өзі де білмейді.

Бұл жолы да қыздың көз жанарынан сүйіп алғысы келіп ұмтыла берген. Жансая шегініп кетті.

Айбардың жан әлемі жел үрлегендей еді. Айдалада жападан-жалғыз қалғандай сезінді.

Қала жарнамасының оты жанып, маңайы шикіл, күлгін түске бояп құбыла жымыңдады.

— Үйге жүр, — деді Жансая күбір етіп, — әкем, анам «көреміз, батамызды береміз» деп шақырып жатыр. Айтқандарына аптадан асқан, олай-бұлай түрлі сылтау айтып, болмайдыға салып, бұлқынып көріп едім, тегі жанымды тығырыққа тіреп, безектетіп жіберді. «Бүгін қайтсең де ертіп кел» деді.

Мына сөз Айбарға төбеден тас түскендей әсер етті. Қазақ салтына қалай болған сонда? Алыстағы ауданға телефон шалып, заңның түбін тескен, қылмыстық кодекстің түсініктемесін жазамын деп не қилы силлогизмді езіп ішкен заңгер әкеге мән-жайды түсіндіріп, осылай да осылай, анамды алып Астанаға келіп қайтсаңыздар!.. Үй алып жатырмын, тағы бір маңызды жаңалығым бар!., деп алдарына жайып салмақшы еді. Ақылдасып алмақ болатын. Сосын барып жайлап, аяңдап, жөн-жосық осылай, құда болу ниетіміз бар дегізіп қалыңдығының үйіне жіберіп алмақшы еді.

Қалыңдығы оңай жердің қызы емес. «Болашақ» бағдарламасымен Ұлыбританияда бірге оқыды демесе, Қырдың қызғалдағындай болып дәп осы қалада өскен, орысша тәрбиеленген, білдей министрдің орынбасарының қызы. Отбасындағы үш қыздың ең кішісі, кенжесі. Үлкен әпкесі Мәскеуде оқып жүріп, Алманиядан келген неміс жігітімен танысып, көңіл қосып, ата-анасынан рұқсат сұрамай, оқу бітіре салып, «шүу, қарақұйрық» деп Кельн деген қалаға тайып тұрыпты. Сонда жүріп қызметке тұрыпты, перзент сүйіпті. Өкпесі қара қазандай болып теріс қарап кеткен әке-шешесі арада төрт жыл өткесін барып, немеремізді көріп қайталық десіп, бір аптаға Алманияға ат ізін салып қайтқан. Екінші әпкесі осында Еуразия университетінің тарих факультетінде оқып жүріп, бұл да сол әпкесінің жолын қуып, ата-енесіне айтпай, кәріс жігітімен көңіл қосыпты. Әлгі жігіт Оңтүстік Кореяға Қазақстаннан зат апарып сатады дей ме, әлде Оңтүстік Кореядан зат әкеліп сатады дей ме, анық-қанығын түптеп білмейді, әйтеуір сау сиырдың жапасы емес, қалтасы томпақ кәсіп иесі көрінеді. Көк қағазды шытырлатып жүріп қазақ қызын икеміне көндіріпті. «Кәріс жігітке тұрмысқа шығамын» дегенді естіген күні министрдің орынбасары жұмысқа шықпай, қан қысымы көтеріліп, дәрігер шақыртып жатып қалыпты. Апта емделіп оңалыпты. Әйтсе де күйеу баласы қарапайым, іскер, пысық, тыңғылықты мінез иесі екен, йә-шайға қарамастан, қалыңдығының үйіне сып етіп еніп, «әке-шеше» деп құлдыраңдай жүгіріп, кілемін қағып, сынған үстелін бүтіндеп, базардан көкөніс әкеліп... қолды-аяққа тұрмай жүгіргенде бар ғой... пәлен деуге мұршасы келмей, қатал әке, мейірбан шеше жағасын ұстап, тәубаға келіпті. «Мейлі енді, өздерің бақытты болсаңдар бопты», — деп батасын беріп, қала шетінен ұядай үш бөлмелі үй сатып әперіпті.

Баз бірде, қажып сөйлегенде былай дейді екен министрдің орынбасары:

«Ойхой, дүние-ай, алақанға салып әлпештеп өсірген қыздарымыздың бірі — неміс, бірі -кәріс жігітіне кетті, құда-жекжат болып, құйрық-бауыр жесіп, сырласып, тізелесіп отыратын жібі түзу бір қазақ бұйырмады-ау маған!» — деп күрсінгенде көкірегінен көк жалын шығады дейтұғын. Кім біледі, өтірік пе, шын ба, әйтеуір Жансаямен сөйлесіп жүргенде осы бір сөздерді құлағы шалып қалғандай еді.

— Үйге баралық, — деді Жансая күбір етіп.

Ойы онға бөлінген Айбар қапелімде не дерін білмей, састы.

— Биыл көктем ерте шығатын секілді, — деді.

Жансая тұнжыр жанарын жалт еткізді. Көше бойындағы жарнама мың сан құбылып өшіп-жанып түрленді. Сағат тілі кешкі жеті жарымды көрсетті. Қойын-қонышты кеулеп ызғырық жел көтерілді.

— Қайдан білейін... Әкемді елден шақыртып, алдымен сол кісіні жіберген жөн бе еді.

— Қайтсең де ертіп кел деді!

Жансаяның үні қатқыл шықты. Амал жоқ, көнді. Жолай гүл сататын дүкенге бұрылып алқызыл, алсары раушан гүлін араластырып десте оратып алды. Тіркесіп, ұшқасып қайра көшеге шықты. Қар қылаулай бастапты. «Такси ұстаймыз ба енді!» — деп Айбар қорбаң қағып қол көтере бергені сол, Жансая сыңқ күліп: «Қажеті жоқ, — деді, — үйіміздің іргесінде тұрмыз». Бұрыннан бері жарнама түбінде қшырасып, тілдесіп, тіркесіп жүргендегі зәулім үйдің өзі — министрдің орынбасарының отбасы орын тепкен мекен-жай болып шықты. Іштей қысылды.

Не дерін білмей, солбырайған қалпы, қыз соңынан ілесіп, сыртқы есіктен енді, лифтіге отырды, зәулім үйдің бесінші қабатындағы алаңға келіп түсті. Жансая қоңырау шалды. Ұршықтай үйірілген қызметші қыз есік ашты. Қолындағы гүлді қай жерге қоярын білмей, сүмек боп терлеп, күйбеңдеп, аяқ киімін шешіп жатқан мезет—кейуана көрінді. Анасы Жансаяның өзі ме деп қаласың. Ашық, анық дауыспен амандық-саулық сұрасты.

Төргі бөлмеге өткізді. Айбар сасып жүріп, қолындағы гүлін әлі ешкімге ұсынбапты. Кең есіктен ішке аттап, аспалы шамы жарқырап, көз жауын алған жиһазға толы бөлмеге енгенде барып, қолындағы гүлін оңдап, жоғары көтере түсіп, қыздың шешесіне ұсынды. Кейуана соншама тәкаппар ма, әлде аңғал кісі ме, гүлді ортадағы үстел үстіне сұлата салды. Үй халаты сусылдап келіп төсек шетіне тізе бүкті. «Әкеңді министр шұғыл шақыртып әкетті, — деді, — қысылмай жоғары шық, балам, мында отыр, кездесіп, сөйлесіп жүргенің қандай жігіт, көрейін, тілдесейін, ертіп кел деген өзім едім».

Ұршықтай үйірілген қызметші қыз күлім қаға жүріп үлкен дастарқанға шай жабдығын жасады.

Жансая шешінуге өз бөлмесіне кетті білем, жуықта шыға қоймады. Кейуана мен Айбар қонақ бөлмеде екеуден-екеу қалды. Қонақ бөлмесін тыныштық кернеді. Кесе, шәйнектің сылдыры бұзады. Жансаяның шешесі толық денесін жеңіл қозғап үстел үстіндегі тәттілерді жігіт алдына қарай ысырды, «шай іш, қысылма!» — деді. Біраз уақыт өткен соң барып үнсіздікті Айбар бұзды.

— Саушылығыңыз қалай?

Екі кесені ыстық-ыстық сораптаған кейуана кеудесін шалқақ ұстап тілге келді.

«Саушылық құдайдан, балам. Үш қыз тәрбиеледім, немере көрдім, шүкіршілік бәріне. Елдің алды болғанымыз жоқ, көштің соңында да қалмадық. Баяғыда бір елдің сөзін ұстаған, кетпеніне береке дарыған диқан әкем айтып отырушы еді: жүрегінде шүкіршілігі бар адам қартаймайды, әрі бұзылмайды деп. Бардың малын қызғанбай, жоқшылық келгенде жерге қарамай, адал еңбегіне, тамшылаған маңдай теріне қол артып тоқсанның жетеуіне келіп бақи жалғанға аттанды. Қиналсам, жаза бассам жарықтық түсіме енеді. Қабағын қалың жауып: «Қызым-ау, бұл неғылғаның!» — дейді. Көшелі әңгімеге түсіп кеткеніме кешір әрине. Бүгінгі жастар я болады, я болмайды деген тоқ-тоқ келте сөзбен өмір сүреді. Біздің ұзын сөзімізді құлағына іле бермейді. Жансая қызым бір төбе, өзге перзенттерім бір төбе. Тұйық, жабулы қазандай біртоға болып өсті. «Болашақ» бағдарламасы бойынша бір жылдай бірге оқыпсың, сөйлесіпсің, шалғайда жүріп ауылдан барған сәлем-сауқатты бөлісіп жепсің. Өзге ата-аналарға ұқсап көп мыжып: «Қызымды қолыңа қондырсаң — қадіріне жетер ме едің? Не бөліп берер едің?» — деп көлденең пікір айтып, сөзді созбаймын. Әкесі бірбеткей морт кісі, әуелгі тілдесуге қатынаспағанын іштей құп көріп отырмын. Бетің бар, жүзің бар демей, ойындағысын айтып салып қарап отыратын бейбақ. Басшылары сол мінезін бетіне салық қылатын көрінеді. Жә, бірді айтып, бірге кетемін. «Көзімнің ағы мен қарасындай қара торғайым еді, өмірлік боламын, алақаныма салып өтемін» деп ант-су іш деп те қинамаймын. Шын сүйетін болсаң — қадіріне жетерсің, ұшып-қонып жүрген көбелекке ұқсасаң — көптің бірі болып быж-тыж болмашы тіршілік өткерерсің. Жалғыз-ақ сауал қоямын. Соған жауап берші, балам», — деді кейуана суып қалған шайын қызметші қызға ұсынып жатып.

Мына сөзді естіген Айбардың іші мұздағандай сезілді.

— Бақыт дегенді қалай ұғасың? — деді әлден уақытта.

Айбар қылғындырып тұрған галстугін босатты.

— Ағылшынша, орысшаға төселіп, күніге сол тілмен сөйлескенге қалып алып қалғанбыз, қазақшам жетпей жатса — кешірерсіз, апа, — деді, — бақыт деген үлкен сөз ғой. Әркімге әрқалай келеді. Біреу күнделікті қарны тойып жүрсе — бақыттымын деп ойлайды, келесі әдемі жарым, жылы баспанам, екі-үш ұрпағым болса — жетеді, бақыт деген сол деп ұғады; біреудің бақыты — тойып секірсе, дос-жаранның алдында мақтанып жүрсе; келесі кісі — алдына үлкен бір істі меже ғып қойып, соған жетсем деп өмір бойына өліп-өшеді, күресіп еткені бақыт, біреуге күйіп-жанған жар төсегі қуаныш, біреуге уайымсыз, қайғысыз өткізген күндері дәтке қуат. Мың кісінің бақыты да мың түрлі. Өз басыма келер болсам, жалпы аңғырт адаммын, бәрін ішіме түйіп жинаймын. Көп ойланып, көп тоқығанды тәуір көремін. Жасымда кітапханадан шықпай, балаларға ілеспей, өзіммен-өзім болып отырғанымды көріп әкем «философ» дейді екен. Философ болып трактат жазғаным жоқ, кітап шығарған емеспін, осы күнге дейін елге барсам ауылдастарымның аузындағы сөзі — философ. Жарқылдап жүруім кем. Жұрт күлген нәрсеге күле қоймаймын, өзгелер елп етіп ермек еткен қызыққа еліге қоймаймын. Өзімше теріс жайылған тентекпін. Кей-кейде, қолым босаған кезде жатып ойлаймын: осы мен мамандықты дұрыс таңдамадым ба деп, ойымды кестелеп қағазға түсіріп отырсам ғой деп қиялдаймын. Бағдарламашы деген не тәйірі! Компьютердің қырық қатпар құпиясына еніп алып, жоқ пәле сызбаларды салыстырып, елеп-екшеп, бір санды өзгертсе — сол сызба сан құбыларын алдын-ала сезіп, мүлгіп, мөлиіп отыру маңдайыма жазған ба деп мұңаямын. Осы мұң, өз-өзіме, бұл ісіме қанағат қылмау — түбі мені бір жерде омақастырар-ау деп іштей қауіп қыламын.

«Түсінікті, — деді кейуана, — шай алып отыр. Қызымның мінезі де тұйық еді, екі тұйық қосылып, ақпайтын, арнасын таппайтын өмір көлшігіне айналып тынбасаңдар неғылсын!»

«Жаманға жорымаңыз, апа, жаспыз, білгір маманбыз, жолымыз болады-ақ деп ойлаймын».

— «Қаныңның тобы қалай?»

— «І-ші топ».

— «Апырмай, осыншалық ыстық қанмен бүгінге дейін бір нәрсені бүлдірмей, от қойып жібермей, я үйленбей қалай шыдап жүргенсің? Жә, жетер!.. Көңіліңе алма, бірді айтып бірге кетемін. Үлкейген кісі күдікшіл келеді. Жансая, жаным, қайда жүрсің? Қонағың жалғыз