повесть

1

Қатарлап бұйда тартқан қос нардың қыр арқасында солқылдақ найза салып, ортасын жайпуаттап бәдәуи салтымен беті ашық балахана жасаған. Үстінде түйе жүрісінен шайқала түсіп, арыстай денесін созып ақ шалмалы, ақ сақалды, сексенді алқымдап қалған қарт кісі жатыр. Қос нардың алды-арты самсаған қол. Шеру басында қасқа алмауытқа салт мінген қолдай1, жұмыр басын сертке тіккен, түсі суық түнеріңкі қолбасшы Саиф. Соңында аттылы-түйелі шаң жұтып созылған сарбаздары келеді. Арып-ашып жорықтан қайтқан беттері бұл. Әр кезде түйелердің маңқ еткені, сауыт-сайманның сыңғыры, ат тұяғының тықыры... бөгде дыбыс жоқ. Сазарып, сарғайып жатқан сахара бетімен қаһарлы қол күз көлеңкесіндей ақырын жылжып келеді.

Балаханада жатқан қарт осы жорықта дертке шалдықты. Таң бозында сап-сау сергек тұрған. Құқ тауының шатқалдарын таңның сарғыш шымылдығы жапты. Төбесінен сұңқылдап бір үйір құстар өтті. Енді атқа қонған колға бет бұрып, қарт оң жол тілегелі тұрғандай, сол бүйірінен ұшпа ызғырығы қарып өткендей болды. Өткір шаншу қадала кетті. Теңселіп кетіп, анадай жердегі тұмсық тасқа барып отырды. Маңдайын ұстап еді салқын тер табы білінді. Жүрегі алқына соғып тұр екен.

Қара құлдар дүр ете түсіп, емші іздеп, далақтай шауып есі шықты. Қарттың халі сәт сайын қиындай берді.

Өстіп, аласұрып жүргенде тұтқиылдан Жөйіттер шабуыл бастады. Зар-заманнан жер үшін, кек үшін қырқысып келген екі жақ аясқан жоқ. Мұсылмандар қапы қалды, ә дегеннен-ақ тоз-тоз болып бір жерге табан тірей алмай, сырғанап кеткен еді. Осы ұрыс жайлы бәдәуилер не замандар былай деп жыр шертіп жүрген...

«Ит жылы, алтыншы айдың сынығы Құқ тауынан асқанда Ескендірдің жерде қалған тұяғы, қолдай Саиф атқа қонды. Алла жолын оңғармады, қатын мінез кәпірлер ту сыртынан сүңгі салды. Талай жүрек жебе жұтып, талай боздақ боздап қалды. Жөйіттер жылдам, жылпос, шайтанменен шабысқандай болдық біз. Қаһарлы еді қолымыз, неке түнгі қалыңдықтың көйлегіңдей жыртылды. Беу, беу, боздақтар-ай! Ескендірден қалған тұяқ кетілмесін, иә, пірлер!»

Шебі шетінеп, ыдырап бара жатқан қолын көріп әккі Саиф айласын тапты. Өзі де жеті жерден жаралы еді. Әуелі қаша ұрыс салсын деп керней салдырды. Жөйіттерді ілестіріп келіп, қалың құмға кірді. Жау мінген ат тұяғы ыстық құмнан қырқылып тұралап қала берді. Осы сәтте ылғи кейінде ұстап жүретін түйелерге қалған қолды ауыстырып мінгізе қойды. Қайрыла ұрысқан қол жау бетін тойтарып сап, кіл сызба жүйрік желмаямен шөлге сіңіп кете барды,

Мана ұрыс басталған сәтте бас түйемен қарт ғұламаны жөнелтіп жіберген еді...

Міне енді, балахана үстінде түйе жүрісінен шайқала түсіп, көзін жұмып қиналып келеді. Қос нардың бірі аяғын шалыс басып теңселіп кетті. Ол селк етіп көзін ашып алды. Жөңкіліп көшіп жатқан сүр бұлттар, әр жерде жылт ете қалатын аспан жыртығы көрінді. Салмағы ауыр, өкпені қыса келген бұлт болды бұл. Салқын сыз еседі. Әлдеқайдан ұлыған шибөрілердің құлазыңқы үні келеді. «Күзде келіп қалыпты-ау», - деп ойлады қарт ғұлама. «Иә, күздің де келіп қалғаны. Бұл ғұмырымның нешінші күзі еді. Күн қуырып, құйын қаптаған осынау сахараға да, мұсылман елінің ең бір көне көзі - Сирия патшалығына да күздің келгені-ау. Патшасы да жабырқау, көңілсіз, алғаш рет жауынан қатты жеңіліс тауып, еңсесі түсіп желеп-жебер пірлеріне сыйынып келе жатқаны мынау».

Саифпен жорық алдында тілдескені әлі есінде...

— Марқаба, Ескендірдің тұқымы, қан төгуді тоқтатар кез жетті ғой. Жатпен жұлқыса бергенше, ел қақын ойласаң етті!

Қолдай Саиф «Жарықтықтың шыны ма осы», — деген сыңаймен қарады.

— Жат жұртты дініңе кіргіз деп Аллам айтқан! Ұранымыз, рухымыз сол! Эге-е... жарықтық қажы тұрсыз ғой. Қолға ермей-ақ, сарайда қалыңыз.

Heгe екенің кім білсін, патшасы сарайда болуға пұрсат берсе де, кәрі көңіл жорыққа тағы шыққысы келді. Онсыз да ит жылы туғалы түнемесіне ұйқысы қашып, төсегі жамбасына батып жүрген. Жүдеген. Ылғи көңілі құлазып, жаныңа бір нәрсе жетпей тұрғандай болады осы. Мазасыз жебір ойлар басынан бір шықпайды. Кей-кейде күңіреніп тұрып, қапиядан көлеңке іздеп безіп кеткісі келеді. Әйтеуір қамалып отырғаннан жақсы ғой деп ойлаған. «Кәрі сүйек саудырап сыр беріп жүрсе де, тұтқындармен тілдесер, мүмкін олардың ішінде Аплатын елінен келгені де бар болар».

Енді міне, қам көңіл қарт тіпті құлазып жатыр. Сәт сайын дерті меңдеп, тұла бойын түгел жайлап барады. Қалай келген, қандай дерт, өзіне де беймәлім. Тұла бойы бір тоңып, бір ысып тұншығады кеп.

«Құбылаға қарап көз жұмармын осы». Көкке қарап еді, төбесіндегі қаптаған бұлттар күншығыстан келген екен. Өз жұрты, өз өлкесі де сол жақта, бұлттар келген жақта қалған еді-ау. Жанарынан бір тамшы жас ыршып шықты. Кеуіп, тобарсып қалған жүзін бұлттан да бір тамшы тамды. Ішінен ыңылдағандай болып талықсып, көзін қайта жұмды. Әне, туған жердің бейнесі ап-анық болып көз алдыңа келе қалды. Кәрі жүрек езіле соқты білем, маңдайынан салқын тер бұрқ етті.

Жаны қиналып жатыр.

Саиф тізгінін тартып келіп, кідіріп тұрып, түйелерді жанынан өткізді. Шаужайлап барып, нардан асылып пірінің жүзіне үңілді, алғашында, «үзіліп кеткен бе?» деп шошып қалған еді. Маңдай әжімінің жиырылып жазылғаныңа қарап тіршілік белгісін білді. «Ойланып жатыр». Ішінен күбірлеп айтты... «Ойланып жатыр, туған жерін ойлайды, жарықтық».

Туған жерін еске алған сайын естіп қатты киналатыны бар еді. Бұл мінез көкірегіне беріш боп қатқалы қашан. Әсіресе, өмірдің ащы-тұщысын, дүниенің алыс-жақының, пенденің жақсы-жаманын көп көрген кісіге ауыр екен. Қыр астынан кәрілік қылт етіп, уақыт салмағы кеудесін қысқан сайын, жер қойныңа жақындаған сайын, туған жері де соншама ыстық көріне берді. Есіл-дерті «Бір көрсем-ау дидарын»,— деп, аңсайды да тұрады. Сағыныш та дерт секілді, күллі рухын кеміріп-кеміріп жеп қойды. Шет жер, бейтаныс жұрт жаныңа жұбаныш болар емес. Медеуі жоқ, сүйеуі аз бір тіршілік екен. Ыстық сахара жанға салқын тартты. Көзін жұмса болды, тағы да күллісі қаз-қалпында, сол күндер, сол бейнелер бұлдырап-бұлдырап қана елестеп кетеді.

2

Туған жер. Жер болғанда... бетін қарабұйра жусан бүркеген, жап-жазық жұпары аңқыған кәдімгі қыпшақ даласы. Шырқап шығатын жұдырықтай бозторғайы бар. Саңғыраған сұр қышқа оранған қасиетті Отырары бар.

... Әбунасыр Күмбез Сарайға кіргенде бойын ыстық жалын аптап шарпып өткендей болды, шымқай қамқа кілем жақұт жалатқан тіреулер, тарғыл ала киінген кіл қыпшақ қолдай, датқаның, ордасы — жанарын қарып етті. Ең алғаш сәлемін алып, тіл қатқан шаһар датқасы болды.

— Марқаба, марқаба! Төбеңнен күн кетпесін! Төрлет, Әбунасыр. Әкең құсап қолдай бола ма десек, кітап қуып ғұлама атаныпсың. Құба құп. Жеті қат көк, жеті жаһан жер ғылымға тойған ба? Соның құзар-қиясын де тапқан боларсың.

— Әлбетте, әлбетте, тақсыр, — деп тізесіне таман отырған шырақшы шал қостап қойды.

Ылғи өстіп отыратын әдеті оның. Әбунасыр оң қанаттан орын алды. Текпішектеп жасалған тас сөре. Үсті қызыл кілеммен жабылған. Ернеуіне таман ығысып отырды. «Қыпшақтардың әдеті осы», - деп ойлады ішінен. Қаратау қойнын, Сыр қопасын тұтып жүрген жолбарыстың терісі, сирақтары сықырлап өріп келетін саудагерлердің жібегі жетпегендей, сарайын ылғи сараң ұстайды. Қаныңа біткен жаугершілік қасиеті жасана беруге жібермейтін болар-ау, сірә. Болаттай берік жандар ғой бұл.

Датқа әлі сөйлеп отырған.

— Туған жерің сағынып күтіп, сарғайып жатыр. Сары табан болып күншығыстан да, күнбатыстан да саудагерлер ағылып келіп жатады. Не қилы сәуегей, көріпкел, басына бұлт үйірген әулие, қу басын қолтығына қысып, ойын көрсеткен майрампаз келді. Өзің жоқсың ішінде. Ішіміз ұлып ұлымызды аңсадық. Өстіп ел үмітін, ел тілегін іске асырар алпауыт болып келеріңді сезгенбіз. Біз көрмеген Мысыр, Бағдат елін араладың, қанеки, не білдің, не үйрендің, жолыңды күткен жұртыңа айтшы.

Аздап тыныстап алды. Күтуші ұсынған зерен толы қымызды қайтарған жоқ. Бұл ішкісі келгені де емес, жай себеп қылып сөз тосуы еді.

Әбунасырдың іші сезіп отыр, өз жұрты, сол жұртының қара шаңырағы көпті біліп қалған. Бағзы дөрекі, дөкір жаугер жұрт емес. Қонысты, қоңыраулы ел. Жаушы ұстап, төбесіне тақ көтеріп отыр. Көзіне жас үйіріліп, құлағының түбі бүлкілдеп, қатты ұстанып қалды. Жаныңда отырған қайыс белбеулі, қайыс қара жігіт күтуші ұсынған шарапты іліп алып Әбунасырдың қолына бере қойды.

— Жаббар ием, сағындым ел-жұртымды. Әйтпесе, қияндағы қыпшақ даласына мені жол тартып, не тағдыр айдап әкелген жоқ. Кіндік кесіп, кір жуған жерге ештеңе тең келмейді екен.

— Көңілі босап кетті білем.

— Топырақ қой тартқан. Мына дәм бар сосын.

— Ер туған жеріне. Топырағы торқа болғыр Мұхаммед қолдай да не қилы жерді көріп, не қилы елді жаулап жүріп, қайтып келді емес пе өз жұртына. Құлындының даласын да тастап кеткен ең арғысы. «Ыстығы аптап, жусаны күйген тобарсан жерге жата кетіп көз жұмсам», — деуші еді. Арманыңа жетті марқұм.

— Ләббай, сөз ылғи қалай ауды осы? — деді манағы жүзге келген шырақшы шал. Саумал жұтып отырып естімей қалыпты.

— Құба-құп. Басын ұстағаның қай өнер, Әбунасыр?!

Датқаның жұрт қақпайлап әкеткен әңгіме арнасын қайыра

бұрғаны еді.

— Сөзін сатып пұлдаған саудагер, не жұртты таң қалдырған майрампаз, не барды-жоқты болжаған сәуегей емеспін мен. Менің жолым тіпті басқа. Айналадағы дүние сырын ұғу. Сол сырды ел кәдесіне жарату.

Жұрт жұтып отырған шарап-саумалын қоя салып селк етті. Аңтарылып, аңырайып қарасты. Шығыс дәстүрімен жадағай жамылған торсық шекелі, өткір көзді, ақ сұр жігітті енді көргендей болды. Көңілін басып танығысы келді. Мұның бәрін Әбунасыр іштей сезіп отыр.

— Өзіміздің Мұхаммед жарықтықтың тұяғы ма бұл?

— Әліптің артын бағалық. Біз білмеген енер, ғылым көп емес пе? Сосын тақсыр екем не дер екен...

Датқа сабыр сақтап үнсіз отырған. Қолындағы тостақты түбіне дейін көтеріп салды да күтуші жаққа ырғытып жіберді. Жайылып кеткен шалғайын сілкіп жинап алды.

— Дүние, ғұмыр біз білмеген құпия сырға толы. Сол сырды ашуды саналы мақұлық -пенденің басына жазған. Көріп отырсыздар, осы отырған Күмбез Сарайдың өзі сан қилы жұмбақ сырды бойына жасырып тұр. Мына тіреудің өзі қанша салмақ арқалап тұр десеңші.

Егер осы тіреуді алып тастап, Сарайды құлатпай қалуға болар ма еді? Әбден болады. Бұл үшін бабыл ғалымы Апылатын ашқан өлшем заңын білуіміз шарт. Жер мен айдың арасында да дәл осындай бізге белгісіз заңдылық болуы әбден ықтимал...

Бастары салбырап тыңдап қалған көне көз қарияларды, күтуші, күзетшілерді датқаның ауыр үні бұзды. Сарай іші дүр етіп сілкініп қалды.

— Әбунасыр, мен білген бала болсаң, бір жерден шығарсың. Өз ойыңа өзің қожа. Біздің жұртқа бұл өнерің қол емес екен.

— Бұл баланың мұнысы бізге түсініксіз.

— Жаһанның жеті қат сырын Алла ғана білмек.

— Беу, істің осылай насырға шабарын біліп ем-ау!

— Күнделікті әжетке жарамаған ілім не болмақ. Сайтанның ісі де бір.

— Неге болмасын. Ақ мәрмәрден сарай салып, сырдың суын жалпақ жонға жүгіртіп, жұлдыздарға үңіліп, табиғаттың тылсымын асырамыз әжетке.

Осының өзі қалай-қалай бет бұрып барады дегендей бәрі аңғарылып отыр. Бұл жерде де зерек датқа айласын тапты, жұрт айызын қандырған атышулы сайыпкер сары ауыз өнеріне тағы басты.

— Құба-құп, оқыған бала! Сол біліміңді бізге көрсет, әжетке жарат. Әлгі айтқан тірлігіңді жаса. Тек шулаған балаларды жиып мектеп ашып, оларға сарғайған кітап оқытып миын ашытпа. Бұл бір тілек. Екінші тілек — ел-жұртсың ғой, осында үйлен, жапырақ жай, бәдәуи құсап көшіп жүріп, қыпшақ жұртын ұмытып кетерің хақ. Жолыңды күткен жұртыңа жаға бол.

Әңгіме аңысын Әбунасыр анық аңғарып отыр. Дүниенің не ғаламатын оқып, үйреніп келген мұны әккі датқа қолынан шығарғысы жоқ. Жаугершілігі мол, мықтысы мытып, әлсізі күштіге кебіс қойған зар заманда бұл білімдар баланың өзіне керек болатын анық сезген. Әйтсе де бар көңілін бірден жайып салып босаңсығысы келмейді. «Қыпшақ жұртына дүние кезіп, кітап ашу жазбаған. Оған арынды арғымақ, қылпыған қылыш керек. Намыс керек! Сосын тізгінді мықтап ұстар қайратты қол... босансыса шауып түс жаулар көп».

Әңгіме бітіп, жұртты асқа отыруға шақырды.

Қарны коңылтақсып қалған манағы жалпақ бас шырақшы шал лып етіп сәкіден ырғып түсті. Жұрт жағалай жердегі кілемге жайғасып жатыр. Айна дөңгелетіп кеп іші бос сандықтар қойылды. Сандық үсті дастарқанмен жабылды. Жұрт малдасын құрып отыр. Сәлделерінің, шалмаларының ұшын тізелерінің үстіне жайып, жандарынан қылпыған кездіктерін суырып алысты. Алақандарына жанып, жүзін баптап қояды.

Әуелі дастарқанға ағаш астаумен ет тартылды. Әр астауда бір-бір қара мал мүшесі бұзылмай солайым түгел салынған. Теңкиіп-теңкиіп ақсарбас бұзаулар құлындар түріліп жатыр. Мұндайда шалдар малды бұзып, етті жапырақтайтын жігітін жанынан қалдырмайды. Жалпақ бас шырақшы шалдың күтуші жігіті манағы қайыс белбеулі қатқан қара болып шықты. Жұртты жағалай таныстырып өткенде шырақшы шал мұрнының астынан «шәкіртім» деп мыңқ еткен. Бір шәкірттіктен көрі асқа ыңғайы мол секілді. Қос білекті сыбанып жіберіп, теңкиіп жатқан тайдың мол етін боршалап, жәукемдей бастады. Оң қолын қазылығымен қоса сырғытып тіліп кеп Әбунасырдың алдыңа қойды. Сол қолы «ұстазы» жалпақ бас шалға тиді. Төстік алдыңа барып жайғасты. Сосынғысы сауыр, жамбас, қабырға, сүбе, омыртқа, қазы-қарта жік-жік болып сыдырылып, сыпырылып жатты. Астау лезде тау болып үйілген етке толды. Әбунасыр мойның созып, келесі астауға қарап еді. Онда да осындай, қайратты сып-сып етіп бұзып, боршалап жатыр. Бір байқағаны барша астаудағы мүшелі малдың басы жоқ. Тек төрдегі датқаның алдыңда ғана сүңгіге шаншып, қалқанға салған бас көрінді. Ол басты айбалтамен тық еткізіп шақтырып жіберіп миын алып жеді.

Енді әркім алдыңдағы астауға шүйіліп асқа бас қойды. Шетінен асап, жалмап, жайпап жатыр. Кереметі алжуға айналған-ау деп отырған әлгі жалпақ бас шал етке соншама мықты болып шықты. Екі иінінен дем алып, ентігіп бас көтермей әлі соғып отыр. Майлысы ма, қара кесегі ме, талғамай ауызға ата береді. Мына түріне ештеңе шақ келетін емес. Ішінде жыланы бар болар деп ойлап отыр еді, ет те таусылды. Бос қалған астауға шал үңіле қарап алып, «үһ, жан-ай» деп еңсесін көтерді.

— Қарағым, аз алдың-ау! Жас күнімізде тәбетіміз жақсы еді, — деді ол. — Елге келдің, әлі-ақ ішегің кеңейіп араның ашылып кетеді. Гім-м-м... медіресе ашатын түрің бар-ау, сірә?

— Иә, қария, ертеңнен бастап кіріссем деймін.

— Гім-м-м. Шәкірттерді қайдан табасың? Әжетке жарайтын күллі баланы қолдай жиып әкеткелі қашан Шаһар сыртыңда, Жауһарда жаугершілік өнерін үйреніп жатыр.

— Әттегене-ай... әкемнің көзін көрген қолдай ғой, айтсам түсінер. Білімге құштар балаларды босатып берер...

— Пәлі деген, бекер өйтесің. Босқа арам тер боласын, әлі.

Бұлар тілдесіп отырғанда жусан иісті жылқы еті жұртты тойғызып та болыпты. Бәрі еңселерін көтеріп, ықылық атып, көздері бозарып, самайларынан тер ағып отыр. Әбунасыр болса көп жей алған жоқ-ты. Жол соққан денесі сырқырап, сыздап ауырады.

Ет соңынан тостақ-тостақ, теген-теген болып шарап пен қымыз келді. Әркім көңіл сүйгенің алып сіміріп жатыр. Әбунасыр қымыз алған; қауын иісті, кермек, үгітілме қыр қымызы екен. Басын ә дегеннен зеңгітіп әкетті. Алпыс екі тамырын қуалап қызу таратып жөнелді. Тап осы қалыппен, осы қылғытумен тостақ-тостақ ішімдік бұлағы сарқырап құйылып кете берер ме еді. Бәрі де бастарын көтеріп алып, селк етіп, ежірейе қарасып қалды. Датқа ас қайырып қолын жайған екен.

Ac қайыру салты біткен соң жұрт дүр етіп орындарынан көтеріліп кетті.

Әбунасыр келуіне арналған көз көрген қариялар мәслихаты осымен аяқталған еді.

Бағдаттағы «Шайхы мұсылман» медіресесін бітіріп, ғаламға белгілі мол білімді оқып, тамамдап келген беті болатын. Бұл кезде екі мүшел, жиырма алтыға шыққан қылшылдаған жас шағы еді.

Күмбез Сарайдан шыққанда қыш қорғанның басында шоқиып күн отыр екен. Құдды қан сіңген қалқан секілді. Маңай түп-түгел мүлгіп темен қарап қалған.

3

Қарт ғұлама ашық балахна үстінде шайқатылып келе жатыр.

Жаугер бәдәуи мұрнының астынан ыңылдап әндетіп келеді. Ән Әбунасырдың құлағына талып жетеді, «Хга,әйе! Біздің қолдай жеті жерден жаралы, Біз қолдайтын жаныңа жас аруды саламыз. Қыздың демі жара уытын тез қайтарар, Доңыз жылдың жетінші айы толып туған кезінде атқа қайта қонамыз. Жаугер ұрпақ, аруақтарға сыйынамыз. Құқ тауының қойны толған жын-пері, соларды біз шуылдатып қуамыз. Хга, эйе!»

Ән үзіліп кетті. Қарт ғұламаның есіне тағы сол ыстық шақтары, туған жері келді. Көз алдыңа өзінің Отырары елестеді.

4

Әбунасыр шаһар қақпасынан шыға сала ат тізгінің босатып біраз шоқытып алды. Қыпшақтардың: «Әне жерде, иек астыңда», - дегені бір көш жер болады, Жаугер жігіттерді жинаған Жауһар қыстағы әзір көрінер емес. Ту сыртынан әлдекім айқайлағандай болды.

Бұрылып артына, Отырарға қарады. Басына сағым үйірген күмбез мұнарасы көрінді. Бұл баяғы заманғы қарауыл қарап тұратын «аттан мұнара» еді. Қазір шаһардың етек-жеңі кеңейіп, арқа сүйер Сауран, Сайрам, Шаш сынды шаһарлар пайда болғалы мұнараның да қызметі өзгерген. Ылғи қарап тұрып көз ұшынан әлдекім қылт ете қалса, аттан салатын жаугершілік заманы емес. Енді жалпақ бас шырақшы шал сол мұнараны мекендеп ертелі-кеш датқаның аруағына дұға жасайды. Басқа ештеме де емес. Әне соның тарғыл даусы тағы да созылып шықты. Аты елеңдеп қалды.

«Медіресеге дайын үй жоқ. Әзірге сол мұнараны ала тұру керек-ау», — деп ойлады Әбунасыр.

Арыс өзені лайсаң ағып жатыр. Тас төбеде үлкен күн қызған темірдей жерді шыжғырып тұр. Белуардан келетін балауса шалғын ат адымын бөгей береді. Жауһар қыстағына да жақындап қалды білем. Шалғын сиреп енді алаңқай басталды.

Кенет аты қалт тұра қалып, үркіп қиыс атылды. Әуелгіде ештеңе көзіне түспеп еді, дәл аяғының астыңда тайыншаның жас жемтігі жатыр екен. Жолбарыстың тырнағы сауырына,

алқымына баттиып түсіпті. Жемтік жаңа, тойған хайуан ұзамайды, бұғынып жатып тарпа бас салары анық.

Жаман шошынып, ышқынып тұрған атқа қамшы басты. Жануар да осыны күткендей. Атқып безіп берді. Тораңғы, шеңгел шыбықтары бетіне шып-шып тиіп осып қалып жатыр. Қанша шапқаның білмейді. Кісі даусын естігенде барып есін жиды.

Жан шақырып, ентігін басып, абайлап қарап еді. Ер кісіше киінген талдырмаш қыпшақ қызы ат жалын тарап ыңылдап тұр екен.

Маңайда ешкім көрінбейді. Қаз мойын қазан ат дүбірді естіп, елең етіп бұлар жаққа қарады. Состиып қатып тұрған Әбунасырды қыз да енді көрді. Ыңылдап айтып тұрған әнің кілт үзіп, именіп, атты тасалай бергені. Жанары тұп-тұнық жәудіреп тұр.

— Сен асылды адам ба екен жаратқан! Толып туған ай өз қасында қараңғы болып қалар-ау. Таң шығындай мөп-мөлдірсің. Неге ғана еркекше киіндің екен?

Әбунасыр бұл сөзін сыртқа шығара алмады, көзімен айтты.

— Арманым жоқ. Тап өзіңдей жар тапсам!

Бұл сөзін де Әбунасыр айтқан жоқ. Тек жүрегі осылай деп жұлқына соғып тұрды. Жігіт киімді қызға жақындай түсті. Үркек екен. Қашып кете ме деп жаман қорықты.

— Қай мекеннен боласың?!

Тұңғыш рет осылай деп тіл қатты, шамасының жеткені осы болды.

— Жауһардан едім!

Үні жан дүниесін ерітіп жібергендей болды. Бар санасын алай-дүлей етіп жіберді. Жақындай беріп еді, қаз мойын қазан аттың мінезі жаман екен, иесін қорғаштап жолатар емес. Жер тарпып, ойнақшып, көлегейлеп әкетті. Қыз да осыны күткендей арқасына ырғып мініп «шу» деп жөнеле берді. Аты құрғыр томардай тұяғымен бір уыс топырақты жігіт бетіне шашып кетті.

Әбунасыр да қыз соңынан қамшы басты. Іздеп кел жатқан Жауһар қыстағы да тиіп тұр екен.

Бұл бір қыпшақтардың ескі мекені, жаугершілік ордасы еді. Қол жататын айналасы ат шаптырым көк aлa майсаң мекен-жай. Найза лақтырып, ат үстінде қылыш қағысып, жебе тартып жаттығатын жер. Талай заманғы жорықтарды осының ұлтанынан шыққан ұлдар жасаған.

Әбунасыр атынан түсіп, жаяулатып келіп көрмеге тақады. Тұлпарын соған байлады. Енді қара-құры болып, жорықтың не қилы айла-тәсілін үйреніп жатқан жігіттер жаққа беттеді. Кіл он үш пен он алтының арасындағы өрімдей бозбалалар. Анадай жерден мұны осы мекеннің қожасы кәрі қолдай көрді. Алғашында тани алмай түсі бұзылып тұрды-тұрды да ілгері жүрді. Қайдан танысын, әкесімен бірге тіпті кішкентай кезінде бір келгені бар. Сосын көріп тұрғаны осы. Бірінші болы Әбунасыр сәлем берді.

— Марқаба!

— Нұр жаусын! Жол болсын, жігітім? Бір жерде көрген сияқтымын-ау, осы?

— Мұхаммед қолдадың тұяғымын ғой!

— Пәлі, өзіміздің Әбунасыр ма?! Сені дәруіш болып дүние кезіп кетті деп еді. Жорықтан келсек, Мұхаммед жарықтық көз жұмған, топырағы торқа болғыр, нар кескен еді. Міне, енді дұрыс болған, дүниені таяқпен емес, қылышпен кезетін заман осы. Түсінгенсің. Түмен басы етемін өзіңді. Әкеңнің жолын қуасың.

Қатты қуанғаны соншама, Әбунасырды тыңдар болмады. Қылыш осқан тыртық бетінен тарам-тарам жас сорғалады. Мұхаммед, оның арғы атасы, тұқым-тұқым риза боларлықтай ұзақ бата жасады.

— Несін айтасың, наркескен жігіт еді. Қол жаттықтыратын осы мекенді де өзі жасатқан. Он үшімде атқа мінгізіп, қолыма қылыш ұстатқан. Өлсем де сол жақсылығын ұмытпаспын. Ге-ге-ге! Қосқа жүр. Қызылбастардың жаушысын көрсетемін, кісі емес, тұрған жын. Иттер өзі.

Зырқырап ұшып келе жатқан солқылдақ найзаны қағып алды. Енді болмағанда Әбунасырды шаншып кететін еді. Найза соңынан жүгіріп келе жатқан қара сирақ баланы көрді. Қолдай найзаны былай ырғытып жіберді де әлгі балаға дүрсе қоя берді.

— Көзіне қара, жүгірмек! Артыңа лақтырма деп қанша айтамын... Ай, сенен ештеңе шықпас, тұқымың жаман...

Сансыз қос қатар-қатар сап түзеп сонау көкжиекке дейін созылып жатыр. Ортада үлкен көк шатыр, төбесінде қыпшақ туы — тамтығы қалмаған кіреуке сауыт ілулі тұр. Әлгінің тозғаны соншама, тіпті кейбір шынжырлары шіріп, үзіліп түсудің аз-ақ алдыңда қалған. Үй сыртыңда, белдеуде, әлгі жолда кездескен қарақат көз сұлуды алып кеткен қазан ат байлаулы тұр. Үсті-басы ақ көбіктер.

Әбунасырдың жүрегі дүрсілдеп көп аузына тығылғандай болды. Көз алдыңа толған айдай аппақ қыз жүзі елестеді.

— Жауһар деген тұяғым бар. Мыналардың қайсысынан болсын жебені жақсы тартады, — деп қайырылып әлгі бозбалаларды нұсқап қойды. Үніңде кекесін байқалады. — Күндердің күніңде ізімді басары анық.

Бұлар еңкейіп ішке кіргенде, именіп босағада тұрған Жауһарды, оның қарақат көзін көремін ғой деп үміттенген еді. Әбунасырдың үмітінен ештеме шықпады. Үй бос тұр. Төрде жалғыз төсек. Босағада аттың ер-тұрманы жатыр. Малдасын құрып отыра бергені сол еді. Тыстан сып етіп күтуші жігіт кірді.

— Әлгілерді алып кел! — деп бұйырды кәрі қолдай.

Әлгілері қызылбастың елінен емес, Мысырдан келген саудагерлер — жаушылар екен. Бастарына киген қызыл тысты шалмаларын көріп қолдай қызылбас деп ойласа керек. Олар қол қусырып сәлем беріп жағалай жайғасты. Берегірек отырған дөң қарасы басшысы болар. Күңгірлеп сөз бастады. Қолдай таза түсінетін адамша ұйып тыңдап қалған.

Дөң қара араб жігіті күңгірлеп біткен соң, тізесіне таман отырған жарғақ жігіт шіңкілдеп араб сөзін қыпшақ тіліне аудара бастады.

Әбунасыр араб сөзін мана дөң қарадан-ақ түсінісіп қойған.

— Жеті сахарадан, жеті өзеннен өтіп келіп отырмыз. Жолда талай шаһарларды басып өттік. Көп қиыншылық көрдік. Сонда да тоқтағанымыз жоқ. Құдіретті падишамыз әдейі сіздерге жіберген соң жолдан тайғанымыз жоқ. Падишамыз Перғауын Басырдан, одан Асырадан, одан Жамалғаптан, одан Сихтан тараған әулие тұқым болады.

Қолдайдың шыдамы кетті білем, тықырши бастады. Ол қайдағы бір араб падишасының жеті атасын емес, сол елдің жаугершілік жолын естігісі келіп еді. Қолы қайда, кімге шаппақ?.. Неше қолмен...

— Сол Сих бабамыз айтқан екен: «Қолбасшы етуге қыпшақ ұлдарын алыңдар. Күндердің күніңде жаугершілік заманы болса, солардың тұқымы ғана құтқара алады. Қыпшақтар қаныңа біткен жаугер, қайсар, тура келеді. Жігіттерге қолбасшы етуге тек солар жарайды,» - деп. Сих бабамыздың сөзін орындап, сіздерден қыпшақ ұлын сұрай келіп отырмыз.

«Е, тоқ етері осы десеңші», — деп қолдай еңсесін көтерді. Желпініп қалды. Көзі жайнап, бір нәрсені алыстан тесіле ойлады. Алысты ойлады. «Күндердің күніңде арабтарға берген бала ер жеткен соң тегін танымас па? Қияндағы Мысыр падишасын өмір бойы қорғап кетер деймісің? Қолына бас болып алған соң-ақ елі де біздікі емес пе? Құба-құп...» Еңсесін көтеріліп қомданып-комданып алды.

— Әлгілерді алып кел! — деп бұйырды.

Артынша қос қара сирақ қыпшақ баласы: біреуі мана білмей найзаны теріс лақтырған, екіншісі мүлде арық бала алдарына келіп тұрды. Жаутаңдап қожасы — қолдайға қарады.

«Айырбас не?» — деді дүңк етіп қолдай.

Олар өзара ұзақ кеңесіп, бас изесіп, ақырында шешімдерін айтты.

Үш мысыр баласына бір қыпшақ баласы. Мына арығын алмаймыз, күн ыстық, асу көп, жолда өліп, қалады. Мынасы бізге ұнайды. Сих бабамыздың аңсап айтып кеткені де дәл осы секілді бала болатын.

Айырбас аяқталып, қыпшақтың қара сирақ баласына білезік салынды. Түйеде қалған мысырлық балаларға кісі жүгіртті. Үйелмелі-сүйелмелі кіл үрпек бас сәбилер екен. Бір анадан туған-ау, бір-біріне сонша ұқсас, жалтақтап тығыла береді. Үшеуіне де табан астына қыпшақ таңбасы — жылқы қаны жағылды. Іс бітіп қонақтар жүруге айналды.

Осы тірлікті көріп отырған Әбунасыр қатты шошынып қиналды. Араға түсіп аяусыз, озбыр айырбасты бұзғысы келді. Бірақ осы Жауһар қыстағына келген ісі мына тұрған төрт қара баланың қамынан да үлкен еді. Ел қамы, елінің ертеңі айдап келген еді. Қолдайдың көңіліне тиіп ауыр сөз айта алмады. Айтқысы келмеді, тіттеп келген ісінің ұшығына жеткісі келді. Самайынан тер саулап акты.

Тек қана көзіне жас үйіріліп, орнынан ұшып тұрды да, артына қарай-қарай кетіп бара жатқан қара сирақ балаға жетіп барды. «Ныспынды айтып кетші, қарағым, — деді. Ол да ішінен өксіп барады екен, жасын жұтып тұрып: «Саиф»,—деді.

Саиф... құлағында әлі жаңғырып тұр...

Шыңыраудан ай туды.

Жалпақ сахара, білеу-білеу құм жоталары мұнартып, түстегідей буалдыр, бұлдыр күйге енді. Маңай аппақ. Көлеңкелері сұлап-сұлап түйелі, аттылы қол ақырын жылжып келеді. Күндізгі ұрыстан, аптап ыстықтан таңдайлары тобарсып, еріндері шыт-шыт жарылып кеткен. Ыңырсып, ыңылдап айтқан бәдәуи әні естіледі.

«Хга,эйе!Дұшпандарды түйелердің мойныңа асып құртамыз Найзаларын жады ағаш жасаймыз, көшкенде қатындары айға қарап ұлиды, бір заманда балалары әкесінің бас сүйегін тауып алып, құм таситын тостақ етіп ойнайды. Пірлер бізді жебеп келген... Хга, эйе!

Қос нар тағы да шалыс басып шайқатылып кетті. Әбунасыр көзін ашып алды. Балахана жамбасына батып жайсыздана түсті. Мың сан жұлдыз тесіліп қарап тұр. Дүние... таным... шексіз... Ойлай берсең бас сүйегің шытынып жарылып кетердей-ау. Не сыр жатыр жұлдызда. Жер мен жұлдыз арасында кереметтей бір үндестік бар емес пе екен. «Ғылымдардың негізі» деген кітабымда тап осылай жазбап па едім?..

Осылай ойлай берсе, дерті саябырсып, жеңілдеп қалатын сияқты. Кеудесі күмбірлеп соғады. Күтуші көп торсықтан су жұтқызды. Ескіріп, татып кеткен екен. Таңдайы жібіп бір сәт жаны рақат тауып қалды. Манағы миды жегідей жеген жаман ой, ызғырықтай шаншу жоқ. Көзін қайта жұмып,талықсып келе жатты. Құлағына тағы да ызындап созылып ән келді. Бұл пақыр неге ырғағын көтермейді екен деп ойлады. Ылғи бір қалыпты ың... ың... ей, бекер болды-ау тағы төмен түсіріп жіберді. Қалпымен қалқытып айтпай, ықылық аттырады келіп. Әннің көтерілу, қанат қағу, аяқталу сынды қалыптарын зерттеген кітабын еске алды. Онда әуеннің табиғаты, табиғилығы жайлы көп жазғаны бар болатын. Иә, дыбыс дәмі — ән-әуенде.

Сол кітабын қыпшақ даласынан шыққан әйгілі әуенші, қобызшы, өз шәкірті Қорқытқа сыйлаған еді. Тағы да есіне туған жері оралды.

5

Мысырдан келген саудагер, жаушылар бала Саифты алып аттанып кетті.

Көзі талып, енді Әбунасыр жаныңда тұрған қолдайға бұрылды. Отырар шаһарынан осында — Жауһар қыстағына келген ісін баяндап өтті. Алғашында мұның сөзін кәрі қолдай естімегенсіп сұлық тұрды. Әуелі бір қызарды, бір сұрланды. Сонан соң сабасына түсіп жөн сөзге көшті.

— Сонда маған не қолқаң бар? Қолды таратып шаһарға қайт демекпісің? Жарқыным, мені сыйламасаң да әкеңнің аруағын сыйла. Аруақтарды қорлама. Қолы жоқ ел — күл. Мысырдан келген әлгілердей кіл дәруіш болсаң бір сәрі: атасы жаугер қыпшақпыз той!

— Алдияр, қолдай! Қараңғылық пен қан төгіс қыпшақтың маңдайына жазылып па?! Ақылға көш, асылық түсінбе! Көзсіз қайрат ескексіз қайықпен пара-пар.

Қаһарлы қолдай түтіп жеп жіберердей болып қарады. Айтар сөзі қалмаған секілді қайраңдап, қапаланып тұр.

— Қолды тарат деуге қақым жоқ. Мына жүрген балалардың ішінде білімге құштары, зерегі көп. Босатып бер соларды. Медресе ашып оқытамыз. Бос салақтап, итше жұлқысып, дүниеден мақрұм қалмасын...

Екеуі де айтысып болды. Бірі жас жігіт, бірі кәрі тарлан жаугер қолдай жаттығып жатқан өрім жастарға қарап қалған. Оларға бірі қанды қылыш, бірі ғаламның ғылым кілті кітапты ұсынбақ.

— Отырардан неге жиып алмадың? Әлде бәрі ғұлама болып кеткен бе?

— Жидым, бірақ болмашы. Отырардың кәдеге жарар бозбаласы түгел осында көрінеді!

Кәрі қолдай тіпті қарайып, шарасыз күйге түсті. Осы бір отты көз алғыр жас жігітке жекіп жібергісі келіп бір тұрды. Әкесінің аруағынан қаймықты. «Ел-жұрт естісе не демек», — деп ойлады. Тықыршып олай-бұлай кезіп кетті.

— Құба-құп. Үш баланы ал. Соңғы дерім осы. Екінші серт — өзім таңдап беремін. Ен талантты найзагерімді алып кетіп жүрерсің. Ғұмырымды сарп етіп, баулып, баптап мен жүрейін. Бұлар келіп ыстық тамға қамап, қапа қылып, миын ашытпақ. Ох, не заман бұл!

Нығыздап айтып жүріп жастар жаққа қадалып қарап тұрды-тұрды да қасына үш баланы шақырып алды.

Бірі — шот маңдайлы, бүркіт тұмсық жарақаттан сау жері жоқ, арық тырақы бала. Ол: «Ныспым — Қадыр»,— деп дүңк еткізді, «Ай, оқу қонбайтынның нағыз өзісің-ау. Тым тынышсыз екенсің»,—деп ойлады Әбунасыр ішінен. Екіншісі —түз тағысы секілді үркек, көзі отты, ақ құба бала, бір ғажабы, көкірегін түгел түк басқан. Ол: «Ныспым — Ясы», — деп күрмеліңкіреп айтты. Сырт тұлғасынан ішкі сырын ұғу қиын еді. Томаға тұйық тыртысып тұрған бір жан. Үшінші бала жарғақ құлақ, қолы тізесіне жеткен ұзын тұра бір. Көзін жерден алмайды. Жігерсіз, жетесіз секілді. «Ныспым — Қорқыт»,— деді үні дірілдеп.

«Қорқып тұрмысың?» — деді Әбунасыр.

«Несіне қорқайын»,

«Қай жердікі боласың?»

«Яксартының бойынан, Диқан баба ұрпағымыз».

«Оқығың келе ме өзіңнің?»

«Қажет болса оқып көруге де болар. Ол түгілі кетпен де шапқанбыз».

Көкірегінде құрты бар екенің Әбунасыр сезе қойды.

Иә, дәл осы сәтте осы бір икемсіз, ұзын тұра баланың ертеңін ешкім болжаған жоқ. Сол сәтте кәрі қолдай: «Мыналар көлік сұрап пәле болмаса етті. Балалардың да берекесін қашырып бітті», — деп мазасызданып барады. Әбунасыр болса: «Тентек шал айнып қалмай тұрғанда тезірек аттанып кеткен жөн болар»,— деп қаупайлай, көрмеде тұрған атына жөнеле берді.

Осы сәтте Әбунасырды еркінен тыс бір сезім оқыс бұлқытып кеп, көк шатырға қарай жалт қаратты. Жаңа ғана белдеуде тықыршып тұрған қазан ат та, Жауһар да көрінбеді. Іші уілдеп, асыл затын жоғалтқандай болып сәл кідіріп тұрды. Қапа болып енді жүре бергені сол еді, мына тұстан, қолында жүгені бар, Жауһар келеді екен. Атын отқа қойып келе жатқан беті болды.

Үстінде жаугер жігітше киген киімі бар. Ықшам.Жарасымды. Саптама секілді ақ қонышты жорық етігі жырық балақ шалбар, кеудесінде кіреуке астына киетін жеңі шолақ сырмалы кеудеше. Белін қынай буып алған. Басында — жолбарыстың пұшпағынан әдіп салып тіккен дөңгелек бөрік. Бұрымы көрінбейді.

Әбунасырды көрді де алдың кеспей, кібіртіктеп қырын тұрып кідіріп қалды. Ерке, еркін өссе де әйел табиғатын танытып тұр. Кеудеше астыңдағы кеудесі қатты-қатты көтеріліп басылғандай болды. Әбунасыр жақындай түсті.

— Жауһар, келесі айдың жарығында күт. Құбажонда кездесеміз.

— Неге өйтесіз? Мен жаугер жанмын. Жорықты аңсаймын. Жар болуға жазбаған ешкімге.

Бұл сөзді Жауһардың төңкеріліп түскен жанары айтты.

Әбунасыр шыдай алмай еркінен тыс бұрылып кетті. Жаңағы қыз көзінің кейіс қарасы жаның қапаландырып жібергендей болды ма, ана жақтан «не болып қалды, түге» деп кәрі қолдай да келе жатқан еді. Содан қаймықты ма, әйтеуір, жалтақтап, қайырылып кете барды. Әйтсе де осы қызды сол Құбажонда кездестіретініңе нық сенді. «Келесі айдың жарығында», — деп ішінен күбірлеп барады.

Кідірмей барып ойнақшып тұрған атына қонды.

Балалардың еншісіне бақырауық тайлақ тиді. «Өзі тіпті қашаған, бәтшағар. Артыңда аруана анасы қалған ба, екі күннің бірінде Отырарға тартады да тұрады. Әбден ығырымыз шықты. Мал емес, нағыз құдай атқыр», — деп жүріп кәрі қолдай қоштасып, шығарып салды. Нақа бір қыз ұзатқандай көңілі босап толқып кетеді. Жүріп-жүріп, айтып-айтып келіп: «Оқуға жарамаса босқа әуре қылма, миын ашытпа, дереу Жауһарға қайтар!» — деді..»

Бақырауық тайлақтың үстінде үш бала — Қорқыт, Ясы, Қадыр келеді,

Жылдар өтер, бұлар білім үйренер. Әрқайсысы өзінің таңдаған жолымен кетер. Бірақ өз жанының жылуы сіңген кішкене жүректері елін, мына жерін сүйсе болғаны да. Білерін, жігерін туған жеріне бағыштаса болғаны. Әйтеуір азамат атанса. Одан арғысын Әбунасыр тілемес те. Осы үш баланың үш түрлі ғұмыры, үш тағдыр жолы Әбунасыр есінде мәңгі қалыпты-ау.

6

Отырарға келгесін де қиқар қылық аяқтан шалар шәлкес мінез Әбунасырға көп кедергі жасады. Міне айдың жүзі болып қалды. Жи