БАСТАУ

Ұшы-қиырсыз Жібек жолының бойымен лықылдай соққан сары жел бір мезет демін ішіне тартқан. Күн арқан бойы көтеріліп, демде қызған көсеуге ұқсап жер құйқасын көңірсіте тусті. Күйген иіс көтерілді. Әлгінде көз ұшында бөксесі ағараңдап домалаған қаңбақтар дамыл алған. Өңірдің жусан түстес торғайы да, бұлдырап ұшып жоғалар бұлдырығы да ғайып болған. Кепкен тулақтай жабайы кеңісті тіршілік атаулы әлдеқашан талақ еткендей. Меңіреуді аса бір жат тыныштық баурады. Кенет қиырдан ақ бас жыландай ширатылып көтерілген құйын көрінді, үлкейе келе өзгерді, тірі нәрсеге ұқсады. Бара-бара соңына сұйық шуда шаң тастап шапқылаған аттылы айқындалды. Аттылы да болмай шықты.

Иесіз aт қана.

Сауыры мен алқымы боз қырау тузға бөккен ерттеулі шикіл сары сәйгүлік еді. Ерінің басына қоржын тәрізді етіп қос дабыл ілген. Атырабат даласында дабылды am бұрын-соңды ұшыраспайтын. Қазақ дабылды жаман жылдарда ғана ер басына ілетін.

Шикіл сары сәйгүлік оқыстан кідіріп қалды. Жанарын тер тұтты ма, я болмаса сүйегі қайда қалғаны беймәлім иесін жоқтады ма, әлде сирағы сырқырап талды ма, қаздиып турды да қатты оқыранды. Ішін тартып ышқына кісінеді. Жас толы жанарына мамырлы көл, сұңқылдай ұшқан қу, жағасында жайбарақат үйездеген үйірі елестеді білем, төбе құйқаны шымырлата шұрқырады. Үні қаңсыған кернейден өткен желдей үрейлі шықты, шаңытқан әуеге шың-шың сіңіп жоғалды. Бозбұйра дала дыбыс берер барша тіршіліктен мақрұм қалып, марғау жата берді. Сәйгүліктің келесі мәрте кісінеуге қалпы келмеді, бүйірін - соғып, мойның ұмсынып ауыздығын қаршылдата шайнады. Басын төмен сала алмады.

Тізгіні қаңтарулы күйде қалыпты.

Езуін тұтқан сарғыш көбік арасынан әредік күміс ауыздық жылт етіп күнге шағылысады. Қайыс өмілдірік, қас қағар, кекіл басар, сағалық, сосынғы тізгін бойы түгелімен қой құмалағындай жақұт тасымен көмкерілген. Ері үйрек бас — қыпшақтікі. Ер басындағы қос дабыл бүлінбеген, бетін көрген шикі сақтиян күнге қаңсып торлап кетіпті. Дабылдың үстіңгі дөңгелек кенересін күміспен күптеген. Ілгек бауын жібек жіптен өріпті, шашағы шашырап aт қолтығын қағады. Дабыл қаққыш таяқшалар салатын қорамсақ жібектен тоқылған, шағын бітеу қап көрінді. Бөктергіде салақтап бос жатыр. Таяқшалар түcin қалғанға ұқсайды. Құйысқаны қоңыр қайыс екен, аттың жаңбырлығына сіңіп, құйымшақты бүйректей бұлтитып жіберіпті. Арқасынан ер түспегелі біраз күн болған-ау, жал-құйрығы төгілген алпауыт әсем жылқы еді бұл.

Қапталына қан жұққан...

Селеу басы селбеледі, ыстық керімсал тағы ырқылдай соқты. Алпауыт жылқы еңсесін жинап алды, алдыңғы оң тұяғымен жер тарпыды. Атырабат дүзінің дәп осы мезеті көне Інжу үгіз өзенінің үйіріліп ағар мінезіне ұқсаған. Інжу үгіз де кейде ішін тартып тұнықтанып, кейде ақ саны жалтыраған жеңге толқының алдыңа салып айдап ағатын. Сайқал күлкінің соңынан сүмектей бүлкілдейтін. Ал құшағы кең жазылған жайпуат тұста, құданың құдіреті, судың жылжуы мүлде сезілмеуші еді. Бұл түс тұңғиық терең иірім болғаны. Иірім дәл үстінен түскенше байқалмай қазаншұқырлана қайнап, ортасы шүңейттеніп жатады. Үйірсек иірімге іліккен жаңқауық екені жаңқауық та шым батып жоғалады.

Дүрия даланың қазіргі қалпы Інжу үгіздің сол иіріміне ұқсады. Бетімен дүркіреген ыстық құшақ құйындар, ақ тақым ебелек, бұғағы бүлкілдеп қалқи жүзген сылаң сағым қосыла үйірілді. Әлсін-әлі дүрк көтеріліп шаужайына жармасқан шөп-шаламды жалмап жұтып, тереңге тартып әкете берді. Күннің сары ноқат сәулесіндей болып жерде сүлеленген әлгі алпауыт жылқыны да сөйтті. Иірімге ілестіріп әкетті.

Әп-сәтте ерінің басына дабыл ілген иесіз тұлпар, оның жан шошытар кескін-кейпі дүрілдеп жөңкілген ақшыл құйындар арасында көзден ғайып болды. Дешті-Қыпшақтың бетінде мезгіл ұйыған ұлан-ғайыр даласына қыбыр әкелген не? Сауырына қан жұққан тұлпардың иесі кім? Сұңқыл дауысты жаманшылық жаршысы қос дабыл ұрар күндер туып па еді?

БІРІНШІ ЖЕЛІ


Көз жұмғанша тоймадым,
Өзімнің күміс халқыма.
Талас жазуының ескерткішінен

БІРІНШІ САРЫН

Оқиға таңсәріде басталған.

Алыстан созылып шыққан азан мақамы болмаса, әлі үлкен шаһардың ояна қоймаған керенау кезі, жар төсегіндегі құпияңа да, кеуде түрткен қиялыңа да бөгденің қол сұқпайтын тыншу шағы. Дәл осы мезгілді екі еркек әдейі тандап алған.

— Батыр бабаның шежіресін жақсы жазыпсың! Әуелі тәңірі, сосын мен разымын!..— деді толқып кеткен Иланшы Қадырхан. Үніңдегі болмашы дірілді дер кезінде жасырып үлгерді.— Біреудің басы жерде, көңілі аспанда, біреудің басы аспанда, көңілі жерде дегендей, басынды көтере туған бала екенсің, мерейің өссін, шырағым!

— Разымын!..— деді ол тағы қайталап, әлгі әсерінен айықпаған еді. Қарсы алдыңда малдас құрып отырған бозбаланың тізесіндегі көн кітаптан көзін алмады, кітап ебетейсіз үлкен болып көрінді, қиялы алысты шарлады. Дәл қазір Інжу үгіз өзенінің қос езуінде қыш құйып, құмыра күйдіріп, қабырғалы қорған тұрғызып жатқан зергер ұсталарын, шойын кетпенімен су жетелеген дихандарын ойлады; солардың қарапайым қарекеті; қанды балақ тағдыры жолына жұмыр басын пида еткен бабаларын жоқтады. Кең сарай іші тынысын тарылтқандай сезілді. Терең-терең күрсінді. «Қайқы қылышты, бейбақтарым, қыпшақ жұртының ат тұяғының астыңда кеткелі тұрған абыройын атойлап найза бойы көтергелі; шаң тұтып, тат жеген намысын алмастай жалтыратып тазартқалы қай ықылым заман етті. Рухтарың ұрпақ зердесінде әлі жүр. Енді ақын қауырсынымен көн кітапқа түсіп, ұшпақты сөзге айналыпсың, өлмесең өстіп өлме!»

Иланшы Қадырхан түрікпен кілемінің үстінде жалғыз уыс болып шошайған шағын денелі ақынның зеректігіне қайран қалды. Бәрінен бұрын жыр жолдарының әр тұсында баба ерлігіне қатыссыз болса да, «көкте тәңірі, жерде Иланшы Қадырхан бар», деп өзінің мәртебесін көтерген марапаттауды естігенде ішінен далиып-ақ қалады. Тап қазір осы кітапты ұлыс-руларды жинап, алқа жұрттың алдыңда оқытпағаныңа өкініп отыр.

Иланшы Қадырхан еңсесін көтерген. Хисамеддин енді аңғарды, қарсы алдыңдағы әмірші алып денелі екен, әп-сәтте кішігірім төбешіктей қалыпқа келді. Жазық маңдайының қыртысы жазылып, сол жақ шекесіндегі бармақтай буылтық айқындала түсті. Бұл буылтықты білетіндер `қоян тобығы` деседі, өйдеуінің мәнісі... ілкі қазақта өз тағдырын алдың ала болжағысы келген жігіт қоянның тобығын жұтады-мыс; әлгі жұғылған тобық жеті күннің ішінде белгі береді; не жігіттің шекесінен, не табанынан сүйел құсап томпайып шығуға тиіс. Кісінің шекесінен шықса, оның батыр болғаны, ал табанынан көрінсе, бопсасыз қорқақ болғаны, екінің бірі екен. Осы көне ырымға иланған Иланшы Қадырхан да есіріктеу бала шағында сол сыннан өткен деседі. Қасы қою, көзінің үстін тұтас жауып кеткен, қарашығы тереңде жатыр. Қараған мезетте сол қарашық даланың түнгі отыңдай жылт еткен сәуле шашып, қадалған жерін қарып өтеді. «Көзім тиеді», деп жас баланың, жаңа түскен келіншектің жүзіне тіктеп қарамайды екен. Қарлығаш қанатыңдай қиықша мұрты мен қою шоқша сақалы ашамай сүйекті, ат жақты жүзіне елден ерек сұс беріп тұр, тым ызғарлы көрсетеді. Жас шамасын тұспалдау қиын. Екі иығына екі жігіт мінгендей қалқан жауырын, қапсағай кеуделі. Осы ебетейсіз денесіне қарамай садақты аса шебер тартады деседі. Үлкен тұрқы қос құлаш келетін піл сүйегінен құрастырып жасаған заңғар таққа әзер сыйып отыр.

Тақ сықырлап кетті. Иланшы Қадырхан алысты шарлаған ойын келте үзіп; қыпшақ кілемінің үстіндегі «Хикаялар» дастанының иесі, жас болса да есімі жұрт аузына ерте тараған сығанақтық қыпшақ ақыны Хисамеддинге тігілді.

— Құлағым сенде, ділмар бала!

Бұл оның «көн кітаптың қалған жағын оқи түс, тыңдауға әзірмін» деген қалпы-тұғын. Хисамеддин әміршіні жылдам ұқты, тізесінде зіл боп жатқан жалпақ кітаптың сақтиян бетін алақанымен асықпай сипап қойып, әлгіде тоқтаған жерінен әрі қарай жалғап қоңыр дауыспен оқып кетті. Үні мақамды, сазды шықты, бейне бәдіктің көне қобызындай кейде қашықтап, кейде жақындап кеп құлаққа жағымды сарын құяды.

«Тірекұлы Тоғанмын, әйелімнің аты Тошайын, інім Қара Барыс. Көкте тәңірі, жерде Иланшы Қадырхан бар. Мешін жылы Тамыз айында қағанымнан, ұлысымнан айрылдым. Қатыным қара жамылып тұл қалды. Ұлдарым жетімек аталды. Жұртым боз інгендей боздады. Көктегі тәңірім менің, жанымды керек қылды. Содан көз жұмдым. Жарық дүниемен қайыр-хош айтыстым.

Үш ұлым, жалғыз інім ерлігімді дәріптеп көн кітапқа жазады... Онда былай деп бажайлаған.

Тірекұлы Тоғанмын, әйелім Тошайын, інім Қара Барыс. Әкем әйгілі Тірек батыр. Отыз оқ жұрты, жетпіс оқ қолы болыпты. Жорықта жауы мерт етті. Қылышын басқа жастанып армансыз кетті. Батырлары қан шілдеде ағып кетпесін деп отыз қабат киізге орап, жеті күндей жол жүріп, нарға салып туған жерге жеткізді. Көз жұмарда айтыпты: «Қылыш ел тоздырар», — депті.

Етек бұлап жыладым. Жылдам жылжып күндер өтті. Заманның түзу уақытысы еді. Отыз оқ елім, жетпіс оқ қолым көбейді. Күші тасты. Тоғанға толған судай болды. Қатыңдар қаншықтай ұлыды, батырлар көктемгі бұқадай құтырды. Балалар оба үйіп, көрісіп ойнауды шығарды.

Болмас дедім.

Доңыз жылы тізгін тартып атқа қондым. Құлаш келер алдаспанды айға қаратып, жетпіс оқ қолды көтердім. Күннің соңынан ердік. Батырлардың қылышы қынапта жатып таттанды, өздері аузын буған өгіздей тілдесуден қалды. Құс қанаты күйген шөлден өттік. Бұлт қанаты талған Жойқындарияны кештік. Үсрушана еліне, Бунджикат деген жын-пері толы шаһарына жеттік.

Ханы Қалаи Кахкаха деген әңгүдік ноқай неме көрінді. Сәлдесі тап аттың бөксесіндей. Сақалы жабағының жалындай. «Бір табақтан ас ішейік», дедім. Кермалдасып: «бір табақтан қан ішемін!» деді, `Қырық пышақ қыпшақ», деп кекетті. Жаушымды тепті. Өзіме жебе тастап жер етті.

Эйе!

Нәр татпай жатып тәулік ойландым. Түнде тәңірім аян берді. «Қорғаның құлат, халқын шулат», деді. Біз тәңірінің сүйген құлымыз. Қос дабыл ұрғыздым. Шіреп тұрған шаһарға ат қойдық. Жеті ай жұлқыстық. Отыз оқ қолдан айырылдым. Боздақтарым мәңгіге дамылдады.

Жолбарыстай Жағыпар батырға, қабыландай Өгіз батырға: «қорғанның астын үңгі!» дедім. Сарбаздарым тышқан болды. Қырық жерден құдық қазды. Шаһарға тышқан боп кіріп, арланға айналып, арыстанша алыстық. Халқын қой қып қудық. Ханың шаптым, қаның шаштым. Сәлдесін қаражолдың жиегіне іліп қойдым. Қауақ бас Қалаи Кахкаханың күнәдан пәк қызы қалды. Аты Тошайын екен. Аңсарым ауды, үйлендім. Шарап ішіп думан құрдық. Сарбаздарым қарық болды. Қоржындар қазынаға толды.

Жолбарыстай Жағыпар батырды, қабыландай Өгіз батырды Бунджикаттың сужүрек сүмелектері «салқындасын» деп, шыңырауға салып өлтіріпті. Қапы қалдым. Бармағымды шайнадым. Қырық оқ қолым қайғыдан найзасын жерге шаншыды. Иінің қайғы басты. Қатар өскен кісілердің жолыққаны — тірілгені, ажырасқаны — өлгені де. Өзім де өлгендей болдым. Жаттан опа тапқаным жоқ.

Сызға бауырымды төсеп жатып ойландым.

Ат басын кері бұруды бек көрдім. Бүйтіп алаңсыз жата берсек батырларым қапа қылар, қиналар. Жазым болған жолдастарын есіне алар. Қазынадан алтының алдым, қамбадан астығын алдым, кісе сап құлын алдым, қатын қып Тошайынды алдым. Қырық оқ қолға дедім: «Кіндік қаны тамған Харчук тауын, кірімді жуған Інжу өзенің сағындым. Біз кеткенде туған ұл атқа мінді, біз кетерде айттырған қалындық ұзатылды. Аттарыңның айылын тарт, шаптауын босат. Шыңғырлаудан шырқап ай туғанда... ге-ге-ге... туған жерге жол аламыз». Сыңар дабыл ұрғыздым.

Түсімде тәңірім аян берген.

«Жолбарыстай Жағыпардың, қабыландай Өгіздің о дүниеде жайлы жатуы үшін Бунджикаттың бүтін үйі, көзі тірі еркегі қалмасын», деді. Тәңірінің сүйген құлымыз. Сөйттік, тып-типыл еттік.

Тұлпар тұяғы күйген құмнан өттік, сұңқар қанаты талған жоннан өттік.

Харчук тауы - атамыз. Інжу өзені — анамыз. Атамыз ақ таяғын беліне ұстап қарсы алды. Анамыз саумал сусынымен қарсы алды. Қырық оқ қол жұртымен қозыдай жамырады. Ел еңіреп жылады. Көз жұмған батырлардың ошағына олжаны тең бөліп бердім. Әр үйдің есігіне құл салдым. Әр батырдың үйіне ақ жаулық қосылды. Мерейім өсті, жауым ықты. Еңсем биіктеді.

Бас Сағынға Иланшыны қойдым. Орта Сағынға Оғыл Барысты қойдым. Бала Сағынға Ошақбайды қойдым. Өстіп үш ұлыма ұлыс бөлдім. Өзім қара шаңырақ Отырарды жайладым. Қағанымның қамын ойладым.

Бір күндері тұлпар тұяғы бүтінделді. Бала ер жетті. Қылыш қынапта жатып мұқалды. Құс төсегім жамбасыма тастай батты. Батырларым шау тартты, қатындармен жанжалдасты.

Табанымды қан тартты.

Жауырыншыны сөйлеттім. Ол көріпкел айтты: «Күншығыста Моғол деген ел бар. Қыздары қарақат көз, қыр мұрын. Қатындары таспадай жұқа, Батырлары қапсағай. Байлығы Інжудің суындай» деді. Құба-құп. Қос дабыл ұрдым.

Жұртыма жарлық жасадым. «Сексен оқ қолды шығыстағы Моғолстанға бастаймын. Жаудан бөлекше боп көрінуге әр қыпшақ сарбазы басына қара қалпақ кисін. Атының құйрығын түйсін», дедім. Атқа қондық. «Қарақалпақ қол» атандық. Қарлы таудан астық. Дала мұхитын кездік. Ит жылын аш иттей қаңғумен өткіздік. Сарбаздардың аштықтан ішектері қабырғасына жабысты, күн біткен қырылып қалды. Тақымымыз тесілді, ат тұяғы кетілді, қол сетінеді.

Эйе! Жау төбесі көрінді.

Батырлары қапсағай емес, төртбақ, сүзеген бұқадай. Ұшқары айтқаны үшін жауырыншыны басын алдым. Жауырыншыны жау алар, есепшіні жұт алар деген осы.

Ханы Түйе палуан деген үйдей жігіт көрінді.

«Бір местен қымыз ішейік», дедім. Қаныпезер неме «қан ішейік», деді. Бұл жолы қос дабыл емес, сыңар дабыл ұрғыздым.

Қара қалпақты сексен оқ қолды сапқа қойдым. Жау қолы да сапқа тұрды. Түйе палуан: «жекпе-жек!» деді. Мен де: «жекпе-жек!» дедім. Соғыс салты, ата өткен жол, тәуекел деп бел байладым. Басыма дулыға, үстіме шығыршықты кіреуке кидім. Төрттаған деген тұлпарды міндім.

Түйе палуан аузынан ақ көбік аққан қара нарға мінді. Үстіне қос қалқан, басына шойын тостаған киді. Қолына қорғасын құйған күрзісін алды.

Сарбаздарым араның ұясындай гулеп тұрған. Тына қалды. Соғыстық ал. Қолымда ырғай сапты найза-тұғын. Үңіле шаптым. Солқылдақ шымнан шаң шықты. Қара нардың даусынан құрақ ықты. Төрттаған тұлпар басқа ойнаған күрзіні дарытпай шырқ айналды. Кіндігінің астынан найза үйірдім. Түйе палуан нағыз пері болып шықты. Күрзісін онды-солды сілтеп, найзамды сындырды. Тұлпар шаң жұтты, қаруға қан жұқты. Сол қолымды және сындырды.

Інім Қара Барыс шырқырап келіп қылыш әкеліп берді. Түйе палуанның қары талды білем, қан түкіріп, күрзісін тастады, сүңгісін алды. Бабалардың аруағын шақырдым.

Жұлқыстық кеп.

Сауытымның шығыршығы сөгілді. Түйе палуанның нары шөкті. Сүңгісін серпіп оң қолыммен қылыш шаптым. Қалқаны ұшты, қарны қарбыздай қақ айрылды. Пері екен! Қолтығыма сүңгі сұғып үлгерді. Келесі мәрте шапқанымда Түйе палуан қара нардан аунап түсті. Жеңдім.

Қара қалпақты сексен оқ қолым жауды жүндей жөнелді.

Төрттағанның жалын құштым. Жалғыз інім Қара Барыс шырқырап жетіп қолтығымнан сүйеді. Көз алдыма көгілдір Харчук, сағымдай сары Інжу келді. Көкжиектен көрінер ме деп қарадым. Көрінбеді қайран жерім. Аттан түстім. Жау сүңгісі қолтығымда шаншулы қалыпты. Суырылмады. Сонда сездім, көп ұзамай көз жұмамын, тәңірге жан тапсырамын.

Қатыным қара жамылып тұл қалады. Үш ұлым жетімек аталады. Елім боз інгендей боздайды.

Қара Барысқа салауат жасадым... «Жұртымды жүдетпе», дедім. Тошайынды өзің ал, қалған қатындарымды батырларға бөліп бер: жерімнен, суымнан айрылдым. Харчук тауынан, Iнжу өзенінен қырық үште көз жаздым. Тәңірлік жұртым үшін он тоғыз ер өлтірдім. Ерлігіммен елге табындым. Қатынға, құлға танылдым. Қағанымды саған тапсырдым»...

Кең мекенге күмбірлеп қоңыр саз құйып тұрған ақын баланың әуезді үні жаңғырып барып басылды. Көн кітаптың көне хикаясы тамамдалды. Күмбез Сарайдың ішін бейқарар тыныштық жайлады.

Ақын алдыңдағы қалың көн кітапты жаймен жапқан. Тысын сипады. Жанарына сақиналанып тұра қалған жасты сәлдесінің ұшымен ірікті. Көзқашты қылып жөткірініп алды.

Осы Хисамеддин Інжудің төменгі сағасына орын тепкен Сығанақ шаһарының тумасы. Соның ақ шаңдақ көшесінде тырапайлап ит қуып, көне медреседе масадай мазаң молдаға құлағын жұлдырып балалығын өткізген. Ғұламалар құзырына бас иген. Араб қарпін үйренісімен қауырсын қаламмен қағаз бетін шиқылдатып жыр жазды, бүгінде ел аузына есімі ілінген. Қазір бір жарым мүшел жаста, сүтке тоймаған торпақтай денесі - балғын, сүйегі қата қоймаған әлі. Маңдайы дөңес, мұрны қоян жон, беті үшкіл. Имиіп отырады. Рабайда болмаса, көбіне кісі жүзіне тіктеп қарамайды. Қазір де тізесінің басына қадала қалған, дәп осы тұрқы жемсауын торғайға толтырып, жоның күнге тосып, шеңгел басында мүлгіген Інжу ителгісіне ұқсас еді.

Әмірші бозбала ақынның осы сиқына жымия қарады.

— Астыңа тұлпар мінгізіп, қолыңа сұңқар қондырамын. Шабыт шақырып жыр жазасың, көн кітапты тамамдайсың. Осы Отырарда, Күмбез Сарайда қал!

Хисамеддин сыңар шекелеп ойланып қалды, жанары келесі оң тізесіне ауған.

— Мархаба, хан ием! Маған топшысы тобылғы қиған сұңқар да, тұяғы тас ұнтаған тұлпар да серік емес. Жалғыз тілегім бар: осы сарайдағы аты әлемге әйгілі Фараби кітапханасынан еркін оқып, тағылым табуға пұрсат етсеңіз болғаны, - деді.

Иланшы Қадырханның сол шекесіндегі қоян тобығы секілді буылтық бүлк-бүлк ете қалды. `Иә-ә-ә,бұл сарайдың, іші салқар сақи сыр, жер асты жәдігерлері үйеме қазына, бөлмелері етегін сүйретіп сұңқылдаған білгіштерге толы. Кітап байлығының өзін

Ханы Түйе палуан деген үйдей жігіт көрінді.

«Бір местен қымыз ішейік», дедім. Қаныпезер неме «қан ішейік», деді. Бұл жолы қос дабыл емес, сыңар дабыл ұрғыздым.

Қара қалпақты сексен оқ қолды сапқа қойдым. Жау қолы да сапқа тұрды. Түйе палуан: «жекпе-жек!» деді. Мен де: «жекпе-жек!» дедім. Соғыс салты, ата өткен жол, тәуекел деп бел байладым. Басыма дулыға, үстіме шығыршықты кіреуке кидім. Төрттаған деген тұлпарды міндім.

Түйе палуан аузынан ақ көбік аққан қара нарға мінді. Үстіне қос қалқан, басына шойын тостаған киді. Қолына қорғасын құйған күрзісін алды.

Сарбаздарым араның ұясындай гулеп тұрған. Тына қалды. Соғыстық ал. Қолымда ырғай сапты найза-тұғын. Үңіле шаптым. Солқылдақ шымнан шаң шықты. Қара нардың даусынан құрақ ықты. Төрттаған тұлпар басқа ойнаған күрзіні дарытпай шырқ айналды. Кіндігінің астынан найза үйірдім. Түйе палуан нағыз пері болып шықты. Күрзісін онды-солды сілтеп, найзамды сындырды. Тұлпар шаң жұтты, қаруға қан жұқты. Сол қолымды және сындырды.

Інім Қара Барыс шырқырап келіп қылыш әкеліп берді. Түйе палуанның қары талды білем, қан түкіріп, күрзісін тастады, сүңгісін алды. Бабалардың аруағын шақырдым.

Жұлқыстық кеп.

Сауытымның шығыршығы сөгілді. Түйе палуанның нары шөкті. Сүңгісін серпіп оң қолыммен қылыш шаптым. Қалқаны ұшты, қарны қарбыздай қақ айрылды. Пері екен! Қолтығыма сүңгі сұғып үлгерді. Келесі мәрте шапқанымда Түйе палуан қара нардан аунап түсті. Жеңдім.

Қара қалпақты сексен оқ қолым жауды жүндей жөнелді.

Төрттағанның жалын құштым. Жалғыз інім Қара Барыс шырқырап жетіп қолтығымнан сүйеді. Көз алдыма көгілдір Харчук, сағымдай сары Інжу келді. Көкжиектен көрінер ме деп қарадым. Көрінбеді қайран жерім. Аттан түстім. Жау сүнгісі қолтығымда шаншулы қалыпты. Суырылмады. Сонда сездім, көп ұзамай көз жұмамын, тәңірге жан тапсырамын.

Қатыным қара жамылып тұл қалады. Үш ұлым жетімек аталады. Елім боз інгендей боздайды.

Қара Барысқа салауат жасадым... «Жұртымды жүдетпе», дедім. Тошайынды өзің ал, қалған қатындарымды батырларға бөліп бер: жерімнен, суымнан айрылдым. Харчук тауынан, Інжу өзенінен қырық үште көз жаздым. Тәңірлік жұртым үшін он тоғыз ер өлтірдім. Ерлігіммен елге табындым. Қатынға, құлға танылдым. Қағанымды саған тапсырдым»...

Кең мекенге күмбірлеп қоңыр саз құйып тұрған ақын баланың әуезді үні жаңғырып барып басылды. Көн кітаптың көне хикаясы тамамдалды. Күмбез Сарайдың ішін бейқарар тыныштық жайлады.

Ақын алдыңдағы қалың көп кітапты жаймен жапқан. Тысын сипады. Жанарына сақиналанып тұра қалған жасты сәлдесінің ұшымен ірікті. Көзқашты қылып жөткірініп алды.

Осы Хисамеддин Інжудің төменгі сағасына орын тепкен Сығанақ шаһарының тумасы. Соның ақ шаң дақ көшесінде тырапайлап ит қуып, көне медреседе масадай мазаң молдаға құлағын жұлдырып балалығын өткізген. Ғұламалар құзырына бас иген. Араб қарпін үйренісімен қауырсын қаламмен қағаз бетін шиқылдатып жыр жазды, бүгінде ел аузына есімі ілінген. Қазір бір жарым мүшел жаста, сүтке тоймаған торпақтай денесі балғын, сүйегі қата қоймаған әлі. Маңдайы дөңес, мұрны қоян жон, беті үшкіл. Имиіп отырады. Рабайда болмаса, көбіне кісі жүзіне тіктеп қарамайды. Қазір де тізесінің басына қадала қалған, дәп осы тұрқы жемсауын торғайға толтырып, жоның күнге тосып, шеңгел басында мүлгіген Інжу ителгісіне ұқсас еді.

Әмірші бозбала ақынның осы сиқына жымия қарады.

— Астыңа тұлпар мінгізіп, қолыңа сұңқар қондырамын. Шабыт шақырып жыр жазасың, көн кітапты тамамдайсың. Осы Отырарда, Күмбез Сарайда қал!

Хисамеддин сыңар шекелеп ойланып қалды, жанары келесі оң тізесіне ауған.

— Мархаба, хан ием! Мағжан топшысы тобылғы қиған сұңқар да, тұяғы тас ұнтаған тұлпар да серік емес. Жалғыз тілегім бар: осы сарайдағы аты әлемге әйгілі Фараби кітапханасынан еркін оқып, тағылым табуға пұрсат етсеңіз болғаны, — деді.

Иланшы Қадырханның сол шекесіндегі қоян тобығы секілді буылтық бүлк-бүлк ете қалды. `Иә-ә-ә, бұл сарайдың, іші салқар сақи сыр, жер асты жәдігерлері үйеме қазына, бөлмелері етегін сүйретіп сұңқылдаған білгіштерге толы. Кітап байлығының өзін санап шығуға үш бірдей түйені сойып, мүшелеп бұзатын мезгіл кетер еді. Салтанат сарайының құзырын аралауға бір түйені мүшелейтін мезгіл жетеді. Қой терісімен қаптаған қыпшақ ширатпасы, таңба басқан жауырын сүйектер, көп шежірелер, Таразы ешкісінің ақ сақтияныңа жазылған араб қиссалары, балық терісімен зерлеген үнді кітаптары, қайың қабығынан түйіп істеген славян идолы, түркі жылнамасы, тышқан құмалақ қаріпті иудей інжілдері бар. Парсы, шүршіт, пехлеви, рум, орыс тілінде бажайланған әбдіредей алып кітаптар нешеме; оларды медресе тауысқан құйма құлақ қарилар болмаса, молдамен пәлен жыл шіңкілдесіп әптиекті әзер бітірген тесік саңлаулар ажыратып тани алмайды. Осы шаһарда қыпшақтың зерделі білімпазы, көзі ашық ұстазы Әбунасыр Мұхаммедұлы Мұхаммед Тархан әл-Фараби ғұмыр кешкен шақта күннің батысы мен шығысынан, күнгейі мен теріскейінен тең-тең кітаптар келіп жатады екен.

Отырар медресесінен санасын қағаз табы сарғайтқан сан ғұлама шығыпты.

Өйдәйт, көргендер сандықтай кітабын ашып жіберіп тебіренер еді, түсінде аруаққа қол беріп жылап жүрер еді, содан жұлдыздардың, қозғалысын байқар еді. Қылаяғы құрдым шақта сайрар еді. «Пәлен жылы ат шашасынан қан кешкен қиын соғыс болады, түлен жылы жылан жұмыртқасын жейтін қаратабан жұт келеді», деп пешенеңе жазғанды дәлме-дәл бажайлар еді. Иланшы Қадырхан осыларды ойлаған сайын миының қан тамыры жарылардай салмақ сезініп, мұғдарлы бір күйге түсті.

«Мұрты енді көктеген бозбала ақынның көкейін тесіп, көңілін арбаған сол кітаптары да».

Иланшы Қадырхан қос өңіріне зер салып оқалап тіккен мауыты шапанның мол шалғайын серпіп жинап алды. Қою қара қасының астынан қос ұшқын жылт етті.

— Құба-кұп, болсын! — деді.

Бұл хижраша алты жүз он төртінші жылдың Раби-ахир айы, қазақша сиыр жылының көкек айы, жаңаша, күн календары бойынша мың екі жүз он жетінші жылдың апрель айында Отырардың көз сүрінткен Күмбез Сарайында болған әңгіме еді.

ЕКІНШІ САРЫН

Қызыл қыш қабырғасының ішкі кенересін тоқсан үш тас бұт жиектеген Күмбез Сарай бүгін күндегіден өзгеше еді. Мәрмәр басқыштары жалтырата жуылған, бас қақпасы қақ жарыла ашылған, күмбез астыңдағы дөңгелек терезелердің жібек шілтері шалқып, салқын самал сарай бөлмелерін еркін аралады. Арыс өзенінен, сосын Қышқыш әулие су тоспасынан қалаға тіке тартылған қос бірдей жер асты құбырларымен келген салқын су сарай алдыңдағы үлкен әуізге жетіп сан құбылатын. Тас әбжыланның аузынан, қола жолбарыстың құлағынан, мәрмәр құмай тазының көкке шаншылған біз тұмсығынан шашырап, маржандай тізіліп кері төгіледі. Кемпірқосақ жасайды. Сарай сырты қаптағыш әшекей қыштармен безендірілген. Әлгі қыштар әр кез сайын белдеу жасап, күннің әр мезгілінде әрқилы түске құбылып ауысып тұрады. Осы белдеу-өрнек күмбезге дейін көтерілген. Күмбез сырты биенің сүтіндей ақшыл сырмен боялған. Жүз жылдан асса да түсін бермей, бүйірінде ирек сағым ойнап, көзді тайдырып, құлпыра құбылады. Әлгі белдеулер іргеге төмендеген сайын жалпақтана береді, төменгі үш жолақта араб қарпімен қыпшақтың жорық жыры қышпен жазылған. Сарайдың етегі қыз сәукелесіндей дөңгелек; үлкен биік төбенің үстіне қалыңдыктың үкілі сәукелесі ұмыт қалып, заман өте қыш сарайға айналып кеткен тәрізді. Сол сарайды астынан аса берік тоқсан үш тас тұғыр көтеріп тұр. Бейне тоқсан үш сарбаз тұра қалып найзасының ұшымен әлгі зор сәукелені қан көтеріп әкеткендей.

Хисамеддин осы салтанатты сұғына қарап жүрген, қасында самалдай шыққан әмірші; әлгідей әдемі көрініс екеуінің көз алдынан жылжып өткен. Терең ойға шомған ақынды Иланшы Қадырхан тілге тартып алаңдатпады, жай жол көрсетіп қана серуендей берді. Күмбез Сарайдың сырына қанықтыра түсті.

Зер сала түссе, оймышталып өрілген қыштың өзі әсем бұлттың ба, жер бауырлай жылжыған жолбарыстың ба бейнесін беретін секілді.

Қыш құюшыларды қышкер деседі, қышкерлер өзінше бір ру — атам заманнан су бойын жайлап кәсіп қылған Сунақтар. О баста «суы нақ» диқаншылар дегеннен шыққан дейді. Ата кәсібі саз жинап, балшық илеп, қыш күю болды. Хисамеддин талай көрген, денесінде ақ кенеп дамбалдан өзге лыпасы жоқ күнге күйіп көсеудей болған бейнетқор жандар жыл бойы кетпенің қолынан түсірмейтін. Таспадай қатыңқы, қатпа, шаршау дегенді білмейді, кетпенге аса мықты. Қышкерлер Інжудің бойын жайлайды. Өзен жағасында ат толарсағынан келетін сағыздай сары саз бар, сол сазды құмнан бөліп тау-тау етіп үйеді. Әлгі үйіндіге ешкінің қылшығын қосады, бие сүтімен араластырады. Содан соң балшықты апанға салады, үстінен үйірлеп жылқы айдайды. Шымыр тұяқпен иін қандырады. Әзір болған қамырдай қоймалжыңнан қол басындай етіп қыш құятын. Шілденің аңызағына кептіреді. Шатынаған шадыр көз сексеуіл шоғына өртейді. Осылайша, қызыл күрең саңғыраған Отырар қышы әзір болады. Ол қыш енді еш уақытта суға езіліп, соққыға сынып, ызаға мүжіліп көрген емес. Кәдімгі Қаратау тасына парапар қасат қыш шығады.

Сунақ қышкерлер өз бұйымының сапасын қылышпен шауып сынайтын. Қылыш сынынан өткен қыштан өрілген, нешеме зергердің алақаның көн еткен Күмбез Сарайдың қазіргі тұрқы осындай. Иланшы Қадырхан тамаша ымыратты қонағына көрсетіп, көз қанықтырып жүрген еді, кенет төменге, етекке тігілді. Қара қоңыздай болып тырмысып әлдекім келе жатқан. Мәрмәр басқыштан аяғы тайып, әзер ілбіген сарай қожасы — уәзір шал екен. Сақал-шашы аппақ қудай, сәлдесінің ұшына сүріне береді. Ырымға сенгіш тақуа жан, мұнысын жаманшылыққа жорып өз-өзінен күңкілдеп келеді, ақырғы басқыштың үстіне шығып, бұларға иіліп тағзым етті. Дат сұрап, келген шаруасын мағлұм қылды.

— Сізден сәрсенбі күні тілдесуге мәулет алған Хазария мен Киев жұртының кезбелері әм саудагерлері; Новгород жұртының елшісі; Моғолдан келген құныкер қара елші; Сабыр жерінен аю терісін жамылып жеткен елші; Маңғұлдан Үйсін деген елші; Хорезмнен жиеншар жытқыр ләшкар елші келіп Салтанат сарайының алдыңда салауат күтіп тұр. Хан ием, не жарлық етпекші! — деп қос қолын кеудесіне айқастырып тағы иілді.

Иланшы Қадырхан сағыр шалға қиыс қарап тұрып тыңдады, сосын талыс денесін зорға бұрып ішке беттеді. Ең алыс түкпіргі төрдегі таққа барып, әлгіде оқыс орнынан тұрғанда иығынан сыпырылып қалған асыл мауыты масаты шапаның көтерді. Қайта жамылды. Жарығы аз аңырайған сарайдан ақырын жылжып шығып келе жатқан кеспірі барысты елестетті. Хисамеддин селт етіп қатты да қалды. Иланшы Қадырхан мұның тұсына тақады, сосын «соңымнан ілес» деген ым жасады.

Бұлар мәрмәр басқышпен ақырын басып төмен түсті.

Төбенің етегінде, осы табиғи төбені бұзбай, айналдыра дөңгелек сарайлар салынған. Бейне Күмбез Сарайды қоршалай қонған киіз үй секілді, алқа-қотан орын алған. Бұлар төмендей-төмендей қарсы беттегі алаңшаға келіп тірелген. Алаңша ортасы әуіз. Әуіздің үш жағында үшкір тұмсықты үш қаншық қасқырдың қола мүсіндері тұр. Бұл қыпшақ мүсіншілерінің қолынан шыққан бұйымдар, олар ылғи да аңның бейнесін құйған. Көне рум зергерлері тәрізді не қилы құстың мүсінің жасамайды, мұсылман салтымен, құс атаулыны киелі санайды. Әлгі қола қасқырлардың үшкір азуынан су шапшиды, содан әуіз үстінде қылыштай көгілдір кемпірқосақ иіле қалған. Ауасы қоңыр салқын. Әуіздің арғы жағында Кіші Күмбез көрінді. Бұл осы етектегі сарайлардың ең сәндісі, ең еңселісі. Кіші Күмбездің ішіне бойлап сіңген сайын кісінің де, ымыраттың да баһары биіктей берді. Алып құрылыс тас төбеде керіле түсіп, бірте-бірте шалқайып бара жатқандай. Құзар басына қараған кісінің жанары талып, сәлдесі түседі.

Иланшы Қадырхан мен Хисамеддин тақап келгенде қарсы мандайдағы тасболат есік жарылып ашыла берді. Белуардан жалаңаш күтуші жігіттер жылжытып әкетіп барады. Табан астыңда Қорасан кілемі былқ-былқ етеді. Аяқ дыбысы естілмейді. Бұл Отырар әміршісінің шетел елшілерін, жаушыларын, кезбе мен саудагерлерін қабылдайтын Салтанат атты сарайы еді.

Айнала дөңгелек терезелер, биікте жарықты мол түсіріп тұр. Еденнің ортасы үй орныңдай ашық, кілемсіз. Сол ашықта әрқилы тастардан қиюластырып келтірген мозаика, қыпшақша зертас, айқышталған. Зертаста суға шомылып жатқан ақшыл төс ару, асаумен алысқан бура санды батыр бейнеленген. Көрген кісінің есін алу үшін әдейі жасаған. Табан астыңда сал бөксе, жалаңаш төс қимылдайтын тәрізді, кәдімгі тірі бейнедей. Кісі жүріп өткенде су бетіне түскен көлеңкедей діріл қағып сәуле шағылыстырады. Шетелден келген ашық ауыз аңғал елшілерді тамсандырмай қоймас.

Зертастың сыртыңда айналдыра қалы кілем жайылған. Кілем үсті жағалай жайдақ отырғыштар. Әр отырғыштың өзінше ою бедері бар. Мүсіні аттың ері секілді, тек қарсы қарап емес, көлденең-көлденең жатыр. Бірі Інжу тоғайының жидесінен, бірі Құлындының кер даласында өсетін ақ қайыңнан, енді бірі Қаратаудың қатты қара ағашынан шабылған. Кей отырғыштардың арасы ашық, онда малдас құрып отыруға деп төсек салынған. Қасқатөрде Қадырханның өз орыны.Алтынмен аптап, күміспен күптеген ер тәрізді арқасыз ағаш тақ. Әлгі Күмбез Сарайдағы піл сүйегінен қиюластырып келтірген алып тақтай емес, кәдімгі жортуылға әзір қолбасының тұлпарының арқасынан әлгіде сыпырып алған ері ғой дерсің. Қиюы, қыры білінбей жыланкөзденіп жылт-жылт етеді.

Қыпшақтың сол кездегі әйгілі ұлысы Дешті-Қыпшақтың тізгін ұстап, билік тыңдар қара шаңырағы бұл. Сан ру ежелгі қазақ елінің, Інжу жағасы мен Қаратау әм Ұлытау үстін, Есіл мен Ертіс жағасын, Алатау етегін, үстірт үстін жайлаған, әм қалалары мен сағындарының алтын қақпасы осы.

Салтанат сарайы елшілерді енгізуге әбден әзір көрінді, көрпе жайылып, отырғыш сәкі қойылған. Иланшы Қадырхан сарай етегінде тамылжып иіліп тұрған күтуші қыпшақ қызын алақаның соғып шақырып алды, жеңіл етек жібек самал желпіді. Хисамеддинге күтуші аса сұлу көрінді. Ақын жігіттің қараған мезетте жанары қарықты; қарықпай қайтсін, жебедей кірпіктер дір етіп көтеріліп төмен түсті, опат етер аумақты қарашық, қыр мұрын, сүйір иек жалғыз мәрте жанап өткенде-ақ жай соққандай жайсыз әсер етті. Сезім түйсіктерін жансыздандырып тастады. Тамыр-тамырын әдемі бір лыпыл қаққан жалын қуалады.

Иланшы Қадырхан ақын жігіттің марайма мінезін танып қалды, бірақ бойына біткен байыпты кеспірі құптаған, я ұнатпаған сыңай байқатпады.

Күтуші қыздың көмегімен иығына жамылған мауыты шапанды сыпырып, сол кездегі ғұрып бойынша хандық құқын танытатын етек-жеңі далиған, етегіне жібектен зер салған жадағай астарлы желегін киді. Өзін осы жолы да желек ішінде ерсі, оғаш сезінді. Қыпшақ қаныңа сіңген жинақы, жорық киімін қалайтын. Амал жоқ, шетел елшілерінің алдыңда көзге ұрып дабырайып отырғаны мақұл, дәстүр құқы соны тілейді.

Әмірші енді күтуші қызды Фараби кітапханасына жұмсады, сондағы жауһарлық әзіз ғұлама, құйма құлақ тілші Исмаилды шақыртты. Исмаил осы Отырардың Фараби кітапханасында кітап көшіретін, шежіре жазатын, інжіл ақтаратын. Шетел қонақтарын қарсы алғанда пәруана тілші мұқым осы Салтанат сарайынан табылушы еді. Әміршінің оң жағына жайғасып алып қилы тілді қиыстырып қыпшақ шаға аударып отырады.

Исмаил көп күттірмеді, бұрыннан осы іске құмбыл болып әзірленіп тұрған тәрізді, шұбалған етегін қолына жинап, жіті басып сарайға енді. Ханыңа иіліп тағзым етті. Хисамеддин кішілік сақтап өзі тұрып, бірінші боп қол ұсынып сәлемдесті... Қыпшақтың маңдайы жарқыраған дана ұлы десеңші! Жібек шапаны судырап малдасын құрып отырып жатыр. Сәлдесінің салалы ұшымен қызарған көзін сүртеді. Қаракөлеңке үйде көп отырып кітап көшірген кісі өстеді, кейде су қараңғы соқыр болып та шығады; әзіз тілші отыздың үстіне енді шықса да, жүзі бозаң тартып, сақалы қауқиып, мүлде егделеніп кетіпті. Жылдар жылжып өтер, тарих өзгерер, осы бозаң жүзді жанның бір жылдары есімі елді дүңкілдетер. Ағасы жазған «Тілді түзету кітабы» секілді жарқын бір дүние өмірге келерін әзір ешкім болжаған жоқ. Отырардың маңдайына сыймай кетер ұл екенің парықтаған жан болмады.

Иланшы Қадырхан үлкен ағаш таққа мол денесімен көсіле жайғасқан: бірі тілші ғұлама, бірі ақын, қос серігін он мен солына отырғызды. Болғалы тұрған білікті сөз бен салиқалы бәтуаны тыңдасын дегені