Ақын Есенғали Раушановтың «Шолпан жұлдыз туғанша» атты жыр жинағы туралы

Поэзия жан-жүректің терең бұлқынысын, ішкі дүниенің аласұрған асау толқындай жұлқынысы мен үрдіс сілкінісін сүйеді. Нағыз толымды өнер туындысы да ақын осылайша бүкіл болмыс-бітімі, жан-тәнімен жеріне жеткізе тебірене толғағанда ғана дүниеге келмек. Біздің қолымыздағы кітап бұған дейінгі қос жинағымен-ақ өлең әлемінде таң жұлдызындай жарқ ете қалған жас ақынның өзіндік үні, өзіндік қолтаңбасын, ешкімге ұқсамайтын дара біткен сом тұлғасын одан сайын ірілей түссе, бір жағы оның азаматтық ақын ретіндегі кредолық тұғырын да асқақтатқандай.

Жас ақын бұл жинағында топтасқан лирикалық өлеңдері, не поэмаларында болсын, өзін ел, жер, халық тарихы, тілі, тағдырынан бір де бөлек алып қарамайды, қайта онымен бүкіл жан әлемі, арман-мүддесімен қабыса түседі...

Көлем жөнінен де көзге қораш көрінбейтін аталмыш жинақты қолымызға алғанда, оның едәуір мұң мен нұр арқалаған атының тауып қойылғанына, мұқабаның безендірілу сипатындағы ерекшеліктерге, ондағы ақын ойымен үндесе ұштасқан суретші қолтаңбасының да біршама сәтті шыққанына көз сүйсінтіп, көңіл тоғайттық.

Бірінші бөлім «Менің мұрам» атты өлеңмен ашылады.

Жел соққан дейді жеті күн

Бейнеудің бетпақ қырынан,

Аспантай, Матай - екі құм

Аспанға қарап ұлыған, -

деп басталып, көркемдік құдіретімен жетегіне ертіп жөнелетін бұл өлеңді оқи отырып, сөз етіп отырған ақынымыздың өзінің бүкіл ата-тегімен осы бір қыр мінез өлкемен етене, қандас екендігін аңғарамыз. Тарихқа, тағылымға, тылсым да қатыгездеу табиғатқа жаратылысы сай тарпаңдау ер жүрек өлкесі туралы ақын жадынан шығармай, ұдайы ой қозғайды.

Ойланайық, жат па барлық көнелер,

Өз жеріміз, өз үйіміз себебі ол.

Қазір айтар сөзіміз көп, тыңдайды ел,

Сөз артынан іс келеді, көреді ел.

Өткенсіз бүгін жоқ. Бұл жалпы адамзаттың диалектикалық даму заңдылығы. Е.Раушановтың өлең жолдарын оқи отырып, жас та болса, көрген-түйгені, оқып-тоқығаны мол, аңғарымды да зерделі ақынның хал ықтық мұралар мен ауыз әдебиетінен қанықты сусындағанын, одан өз бойына құнарлы нәр ала білгенін көреміз. Бұған қолымыздағы жинақтағы дүниелерді оқыған сайын молынан тәнті бола түстік...

Ақынның жыр жолдарында нағыз Шығысқа тән даналық (фәлсафалық) үлгілері, тіл шұрайлылығы, кесек-кесек образдар, бедерлі сурет, төгілте әрі сұлу жырлау сияқты қасиеттері үздіксіз кезігіп, тоғысып отырады.

Ақын ойшылдығының мысалдары:

Күңсиді дала, таңдайы кеуіп, татып сор,

Шөкім бұлт шықса, шөл үшін,міне, бақыт сол.

(8-бет)

Тұрағы бір туыс санап Жер елін,

Тілімді емес, ділімді ұқса деп едім.

(12-бет)

Паңданады дуадақ,

Өзімнің жер-суым деп.

(Бұл да сол бетте)

Шалдары бұрынғының алды құтты,

Көп ойлай келешекті, мәңгілікті.

«Түбі бір адамзатпыз. Туыспыз», - деп,

Айтуды өзіне сеніп қалдырыпты.

(16-бет)

Образдылық, суреткерлік, бейнелілік, ақын өлеңдерінде поэзияның бейне бір кілтіндей саналатын троп үлгілері (метафора, теңеу,эпитет, тағы басқа) өзінің тапқырлығы, сонылығымен қайран қалдырады.

Көкжиектерден шығады сағым ойнақтап,

Көрінсе болды аспанның алтын табағы.

(8-бет)

Гүл астынан пыр етіп ұшқан торғайлар,

Танкодромның мұнарасына қонады.

(9-бет)

Тау астынан лау етіп,

Көтерілген көк әні.

Жарық күнге тәу етіп,

Қол созғандай болады.

(13-бет)

Нарт қызыл күн талаурап,

Иығында тұрды оның.

(15-бет)

Қаланың үстін қаптаған сұр бұлт бейне бір,

Шұбардың үйірі шұбырып жеткен жырақтан.

(30-бет)

Мұндай құнарлы жолдар мен «ұлпадай жайлы, уыздай тәтті бұл ғалам», «Алды-артын орап бораған ақ шаң, ақ түбіт», «кетіктау», «тентек қарғын», «төбел шың», «ақ түнім -аппақ сезімдер», «момын күз», «жуас бұлттар», «томсарып көнбіс жартас көнек бетті» сияқты толып жатқан фразалық тіркестер алдына биік мақсат қойған ақынның халқының тілін, шешендік өнерін меңгерудегі еңбекқорлығы мен ізденімпаздығын, оның бұл жолдағы мол мүмкіндігі мен сәтті қадамдарын айғақтайды.

Есенғалидың «Тауда», «Қара бауыр қасқалдақ», «Өліара», «Гүлтобылғы күзде ашады ақ гүлін», «Жаңғақ ағаштары» секілді бір топ өлеңдері астарлап айтып, сан мағына білдіру, соған лайық түр, форма табу, жырлау шеберлігімен ерекшеленеді, ақынның логикалық тұрғыда ойлау қабілетімен айрықшаланады.

Е.Раушановтың табиғи тума талант екендігінің бір кепіл і - ол нағыз үздік поэзияға тән, нағыз төкпе шайырға тән образдылықпен ойлауға ғана дағдыланған. Үшінші кітабында қолтаңбасы толыққанды толысып үлгірген Есенғалидың қай өлеңін болсын бей-жай күйде оқу қиын. Ол жандыға да, жансызға да жан бітіреді, тіршілік рухын себеді.

Мысалы:

Сирей берді сағымы барқыт белдің,

Жолға түсіп үн-түнсіз тартып бердім.

Жалғыз ағаш нені айтып сыңсиды деп,

Топ шеңгелден сұрауды артық көрдім, -

дегенде ақынның ойлы да сазды, мірдің оғындай мерген жолдарына тәнті боласыз. Ақын мұнда «Саяқсыған мен құсап сан досымнан, ну тоғайдан қалыпты бір қу терек» деген алдыңғы жолды одан әрі ширата, әбден ойлы да мұңлы әсер қалдырып тұр, тек осы өлеңге «Элегия» деп ат қойса, қатып кетер еді.

«Планета боп Есенин айналып жүр» атты өлеңінде ақын өзінің ел, халық, туған жер алдындағы азаматтық парызын терең ұғынатынын пайымдатады.

Көкке кетті Есенин серілікпен,

Есенғали мында жүр көп үмітпен.

Аспан жақты әзірге қойды-ау деймін,

Жерде өйткені жұмыс көп оны күткен.

(22-бет)

Бұл ақынның қоғамдық позициясының да үстемдігін аңғартады. Оның бұл реттегі қызмет бабындағы табыстары да қуантады.

Ал аталмыш жинақтағы Е.Раушановтың үш поэмасы оның ауқымды, жілікті жанр жүгін де қайыспастан, жауапкершілікпен, абыроймен көтеріп жүре алатынын, эпикалық қарымда бүгінгі күннің, өткеннің және келешектің тамырын тап басып, төгілте толғай алатынын айқындайды. Бұл поэмаларында да тынымсыз тер төккіш әрі тумысы, жаратылысы өлеңмен егіз жас ақынның қазақ поэзиясының көркемдік қазынасын бірегей дүниелермен толықтырудағы өзіндік үлесін танисыз. Есенғали бұл дүниелерінде де орынсыз шұбалаңқылыққа жол бермейді, аз сөзге көп мағына сыйғызады.

Жас ақын халық поэзиясының, жалпы адамзаттық поэзияның классикалық үлгілерін еркін меңгергенін, Абай, Махамбет, Ілияс мектептерінен үздік тәжірибе алғанын аңғартады.

Әсіресе, «Бердәулет пен Жоламан» поэмасы бұл кітаптың шоқтығын асқақтата түседі. Кезінде (1983) «Жалын» журналының жабық бәйгісінде бірінші орынды жеңіп алған бұл поэма қазақ поэзиясының алтын қорына қосылатын халықтық тіл құдіретіне малынған көркемдік дәрежесі, поэзиялық пафосымен айрықша құнды. Орынды жеңімпаз атанған поэманы оқып қана тұшынбаса, оның көркемдік дәрежесін тілмен суреттеп жеткізудің өзі қиын дүние.

Қорыта келгенде, Е.Раушанов өлеңде өз үні, өз стилі, жазу мәнері мен қолтаңбасы бүгінде толық қалыптасқан, қазақ поэзиясы жас өкілдерінің арасында соңғы кезде айрықша дараланып шыққан арғымақ ақындардың бірі десек, асыра әспеттеу емес, қайта уақыт рухына сай барды әділ бағалай білгеніміз болар. Ол қалайда жарып шықпай қоймайтын тұмса қайнар бұлақты еске түсіреді.

1988 жыл.