Мен көрдім дүние деген иттің көтін, Бірінің жеп жүрген көп біреуі етін. Ойлы адамға қызық жоқ бұл жалғанда, Көбінің сырты бүтін, іші түтін.

(Абай. В. А. Крылов)

ДЕЙІН

Он алтыға толған қызды қазақтың піскен жеміске балайтынын Шәйі білетін. Содан ба әлде шынында да солай ма, биыл он алтыға толғалы, әйтеуір, өне бойында бір өзгеріс барын өзі де, денесі де сезінетін секілді. Қарқара жәрмеңкесіндей қыз-қыз қайнаған думанды дүниені жаны да аңсайды, тәні де тәтті еркелегісі келеді. Түрі кенет өзгеріп кететіндей, айнаға сәт сайын сүзіле, өзгеше бір өзгеріс іздеп қарайды. Бірақ қанша үңілсе де, жанары жалт-жұлт еткен сол баяғы қыр мұрын бидай өңді қыз: «Қайта-қайта неменеге қарай бересің?» — дегендей, айнадан әжуалап күлімсірейді. Бойы да бұрынғыға қарағанда қарыс па, сүйем бе, біраз биіктеп қалғандай. Өз байқауынша, айрықша кең қабағы оны өз жасынан ересек қыздай көрсетіп, жұртты үнемі жаңылтады. Жәрмеңке ашылғалы жеңгесі Жүзік екеуі осымен әлденеше келді, өзгелердің іздегені сауда-саттық болса, бұлардың көздегені — көбінесе ойын-сауық. Шәйіге елдің киген киімі, сөйлеген сөзі, жүріс-тұрысы — бәрі қызық. Ара-тұра бозбала мен жігіттерге де көз тастайды, бірімен жөн сұрасады, кейбірімен сөз қағысып қалады, бірақ әзірге көңіл тоқтатар бірде-біреуін жолықтырған емес, түрі тәуір ме дегені — мақтаншақтау, ақылды ма дегені — ынжықтау, одан қалғаны ұсқынсыз, шетінен өңкей үсік ұрып, үстіне су төгілгендейлер.

— Жібекжан, бері жүр! — деген Жүзіктің дауысына Шәйі жалт қарай бергенде, тағы әлдекім арт жағынан: «Әй, Шәйі!» — деп қалды. Қайта жалт бұрылғанында, құлағына шырқай салған ән шалынды. Айтушы әйел ме, қыз ба, әйтеуір, Қарқараның шалқар жазығын керемет әуен кернеп барады.

Шақырған жәрмеңкеде танысқан Жәмеш екен. «Жүрші тез! Анда Сопыйа деген орыс қызы ән сап жатыр», — деді дегбірсізденіп. Бұларға жеңгесі де қосылып, үшеуі ән шыққан ақ үйге қарай ентеледі. Бірақ үйге бас сұқпақ түгіл, босағасына да жолай алмады, анталаған жұрт арасынан адам түгіл қыл өткізетін емес. Олар енді кимелей бергенде, ән аяқталды да қалды. Тым-тырыс тынып тыңдаған жұрт іле-шала әр жер-әр жерден күбірлей бастады:

— Әй, салады-ақ екен!

— Айтпа! Қазақтан бетер!

— Тыйыш! — деді қара сақалды еркек қабағын шыта жекіп.

Әлгі дауыс қайта шырқады. Жұрттың қошеметін арқаланды ма, ә дегеннен аңыратты:



Бұл дүние, ойлап тұрсам, арман дүние,

Бұрынғы бабалардан қалған дүние.

Барында оралыңның ойна да күл,

Бізден де өте шығар жалған дүние.

Жүзің көркем-ай,

Күнде көрсем-ай,

Аха-хай,

Сырғалы еркем-ай!

— Паһ! — деді көнелеу кимешекті кемпір басын сүйсіне шайқап. — Даусыңнан айналайын-ай, тегі!

— Тыйыш! — деді жаңағы қара сақал тағы қабағын шытып. Кемпір оған алая қарап, ернін жыбыр еткізді. Қара сақал жымыйып көзін қысты. Екі қарттың қылығына Шәйі еріксіз күліп жіберді.

Ән аяқталған соң да жұрт тарқамады. Сірә, ән айтқан орыс қызын бәрінің де өз көзімен көргісі бар. Шәйі де арбалған адамша ақ үйдің алдынан ұзай алмады. Өз құлағымен естігенді өз көзімен көрмейінше, анандай әнді анандай дауыспен орыс айтты дегенге сене алатын емес. «Қазақы әннің иірімін, қайырымын, сөздің мәніне қарай әуеннің құбылуын орыс өйтіп келтіре ала ма? Орыс деп жүргендері қазақтың орыс түсті сары қызы шығар-ау, құдай біледі?» — деп күдіктенді.

Сөйтіп тұрғанда, ақ үйден домбыра ұстаған ұзын бойлы, ақ сары өңді, ширақ қимылды келісті жігіт шықты. Шәйінің оң жағында тұрған қара тарамыс жігіт: «Көдек қой», — деді күбір етіп. Ақын Көдекті албан жұрты жақсы біледі, Шәйі де атын талай естіген, тек көріп тұрғаны қазір. Көдектің соңынан етектерін қағып-сілкіп, шалқақтай басып тағы екі еркек шықты. Содан кейін домбырасын кеудесіне қысып, бүрме етек ақ жібек көйлектің сыртынан қызыл барқыт қамзол киген орта бойлы, сары шашты, сары өңді кәдімгі орыс қызы шықты.

— Сопыйа! Сопыйа! — десті жұрт шулап.

Сары қыз домбырасын басына көтеріп, ақсия жымиып еді, жұрт құтырына қиқулап кетті:

— Сопыйа, тағы айтшы!

— «Бес қаракеріңді» айтшы! — деді жаңағы қара сақал өзімсінген дауыспен гүжілдеп.

— Иә, «Бес қаракер!» «Бес қаракер!» — деп, көпшілік дуылдап кетті.

Қыз анадайдан бұрыла қарап тұрған Көдекке көз қырын тастады. Ол үнсіз басын изеді. Қыз домбырасын кеудесіне қысқан күйі көпшілікке қарап басын иіп еді, жұрт демін ішіне тартып тына қалды. Сәл жөткірінді де, Сопыйа шырқап қоя берді:

Алдымда айдағаным бес қара кер,

Бес жүзік, бес сақина, бес тана бер.

Берсең бер, бермесең қой соларыңды,

Ұмытпай, қайда жүрсең, еске ала көр!

Шәйі ән емес, әлдебір әулиенің үнін естігендей ұйыды. Сары қыздың бетіне осы сен шынымен алдап тұрған жоқсың ба дегендей тесіле, таңдана қарады. Таза орыс екенін әйгілеп тұрған түрі демесең, қыздың киім киісі, дауысы, тіпті жүріс-тұрысы — бәрі қазақы. Орыстың қызы қазақша ән айтады, қазақтың әнін дәл бүйтіп жақсы көреді дегенге, көзі көрмесе, көңілі сенбес еді. Шәйі әрі таң қалып, әрі риза болып, әрі осының бәрін көзімен көріп, көңіліне түйгеніне тоғайып, өзін әп-сәтте есейіп кеткен, көпті көрген, көпті білген адамдай сезінді. Қарқара жайлауы да көзіне құлпырып, Сопыйаның әнінше сән-салтанатты көрінді: үйір-үйір жылқы мен отар-отар қойдан жәрмеңкенің Мыңжылқы жақтағы жоталары майыса жаздап тұрғандай. Ала-құла малды төсіне бытырата шашып, жап-жасыл жайлауды адамдар әдейі әдемілеп тастағандай.

— Жібекжан! — деді жеңгесі қасында тұрған үш қалмақ жігіттен теріс айнала мұрнын басып. — Мына арадан былайырақ кетейікші, мінә біреулер жел жаққа тұра қапты, тегі.

Әннің әсерінен әлі арыла алмаған Шәйі жеңгесінің жетегіне үнсіз ере берді. Еріп бара жатып ортадағы дәу қалмақтың жұтына қарап тұрғанын көзі шалды. Түйедей тым ірі, кең жауырынды, қара мұртты, жалпақ бетті, суық сұсты. Табақтай беті бір қазанға қақпақ боларлықтай. Тоқтықтан тырсылдап тұрған түріне қарағанда, қазақты сүлікше сорып үйренген саудагер секілді.

Жайлау шілденің басында-ақ шыжый бастапты. Жүзі тершіп, шөлдеп, күннің тал түс болғанын жаңа байқады. Әлгі шынымен адам ба әлде түйе ме дегендей, дәу қалмаққа таңғалып тағы бір көз тастады. Ол да өңешін созып соңынан сүзіліп тұр екен, мұның бұрылғанын байқап, қабағын көтере иек қақты. «Не керек?» — дегені-ау? «Қап, ұят-ай!» — деп, қарағаны ағат болғанын сонда сезді.

— Әлгі шәй ішетін жерге барайықшы! — деді шөлдегеніне жеңгесі кінәлідей-ақ кейіп. — Қаным кеуіп, қаталап кеттім, тегі!

...Шөлдерін басқан соң, Жәмеш үшеуі енді ауылға қайтқалы жатқанда, қастарына сом денелі, басы да, беті де мол пішілген, маңдайы кере қарыс, қызара бөрткен жүзіне қап-қара қою мұрты жараса кеткен қара сұр жігіт келді де, ежелден таныс адамша:

— Амансыздар ма? — деп, жылы ықыласпен амандасты.

— Аманбыз, — деп, Жүзік жұтысынан жаңылып қалған адамша қақала-шашала жауап қатты. — Ым, құдай-ай, түкірігіме шашалып қалғаным-шы.

— Май қабыңыз, әпке! Немене, қайтқалы жатырсыздар ма?

Екеуінің амандасуынан-ақ Шәйі бірін-бірі танитынын түсінді. Жәмеш оның қасына өзімсіне жақындап, иығына еркелей қолын салды да:

— Бізді Мыңжылқының етегіне дейін шығарып сап қайтсаңшы! — деді.

Өзі де сөйтейін деп тұрған адамша, жігіт оп-оңай көне салды. Сол сәт екі сары жігіт сап ете қалды да, әлгімен байланыса кетті:

— Бізді адастырып тастап, өзінің ұрланып келіп тұрған жерін қарашы!

— Соны айтам-ау, біз оны шарқ ұрып саудагерлердің ішінен іздеп жүрсек, ол мұнда жайбарақат қызбен қылжақтасып тұр.

Бұлардың көзінше олардың өйтіп өктем сөйлегені Шәйіге сөкеттеу сезілді. Қара сұр жігіт қысылғанынан оларға бір, бұларға бір қарап, не дерін, не істерін білмей састы. Біресе мұртын сыйпады, біресе желкесін қасыды.

— Қойсаңдаршы, көріп тұрсыңдар ғой қарындасыма келгенімді, — деді иегімен Жәмешті нұсқап.

— Көріп тұрмыз, — деді ірілеуі кекете жымиып. — Қарындасыңа келсең, қарындасыңмен сөйлесе бер, бізге қарындасыңның қасындағы құдашадан құр қалмасақ та жарайды. Бұл қыздың ағасы Ағынтай менің мына Жүзік әпкемді әбден жүдетіп жіберіпті. Соның есесін құдашадан қайтарып алсам ба деп тұрмын, — деді Шәйіні көзімен ішіп-жеп.

— Қой-ей, бала, еркінсіме! — деді ірілеу сарыға Жүзік қабағын түйіп. — Әпкесін сыйлаған жігіт әпкесінің қайынсіңлісін де сыйлауы керек шығар?

— Әпкесі-ау, қайынсіңліңізден көз ала алмай тұрғанда, артық бірдеме айтып қойсам, айыпқа бұйырмаңызшы! Тазабекке қитындай құдаша емес екен, қызғанып қалғаным ғой, құдай атып.

— Тазабекке сен қимағанды біз саған неге қыйады екеміз? Қалай-қалай сөйлеп кеттің, бала?

— Жомарт аға, алтынды көріп жолдан тайған періштеше, Шәйіні көргенде, менің ағамды жамандап шыға келгеніңіз қалай? Өз досын жамандаған жігітті қай қыз тәуір көре қояды деп ойлайсыз? — деп, Жәмеш намыс қылды.

— Ойбай, қарап тұрып қып-қызыл дауға қалдым-ау! Құдаша, көрдің ғой, сен үшін бұлардан не естімедім? Жігіт таңдағанда, осы хәлімді ескерерсің.

— Ескерерміз, — деді Шәйі әзілдей күліп.

Екі жігіт жөніне кеткен соң бәрі анықталды: Тазабек Жәмештің туған ағасы болып шықты. Жаңағы әнші Сопыйа Талдыбұлақтан диірмен салған атақты көпес Василийдің қызы, ал Тазабек солардың атшысы екен. Сопыйаның қазақшаға судай болатыны Талдыбұлақта қазақ ішінде туып, жастайынан қазақ балаларымен бірге ойнап өсіпті. Қыста Алматыда оқып, жаз бойғы өмірі қазақ ішінде жайлауда өтеді екен. «Бес қара керді» Алматыдағы қазақтардан үйреніпті. Шәйінің Тазабекті жөнді білмейтіні оның тіршілігі қысы-жазы Василийдің ауылында өтетін көрінеді. Қашан көріп едім деп ойланыңқырап еді, бір-екі рет көптің ішінде көзі шалғаны еміс-еміс есіне түскендей де болды. Сірә, баласынып, ол да бұған көп көңіл бөле қоймаған болу керек.

Жәрмеңкеден ұзай бере жігітті Шәйі сөзге тартты. Бір нәрсе сұрағысы келетінін аңғартып, атының тізгінін әдейі Тазабек жаққа бұрды.

— Атыңыз неге Тазабек? Бек, би болғанды ұнатасыз ба? — деді қағытып.

— Е, жоға. «Таза» деген сөздің мағынасы бек пен биден биік қой. Біздің Әлмеректе осыдан отыз-қырық жыл бұрын Тазабек Пұсырман баласы деген атамыз өткен. Кезінде би болған, ел басқарған, беделді, елді аузына қаратқан азулы адам болыпты. Қытайды зерттеуге бара жатқанында үйіне қонып, екеуі ұзақ әңгімелесіп, Шоқан деген төре-ғалым атамыздан көп нәрсе жазып алыпты. Кейін сол атамыз орысқа бағынбаймын деп, албанның біраз жұртын соңына ертіп Шығыс Түркістанға өтіп кетеді. Өткенде де жай өтпей, орыс әскерімен атысып-шабысып өтіпті. Оған қазіргі Ұзақ атамыздың әкесі Саурық батыр мен оның Шалтабай деген сері інісі қосылады. «Менің атым — Шалтабай, Асылдан соққан балтадай», — дейтін Шалтабай — сол. Қолы ұзын орыс қоя ма, Қытайдан ұстап әкеліп, Тазабек пен Саурықты «түрмеде өлді» қылады да, Шалтабайды итжеккенге айдап жібереді. Тазабек атамыз, жалпы, өсіп-өнген әулет. Тезек, Сұлтанбек, Дамбай деген ұлдары бар. Қазіргі Әубәкір, Садықбек, Әбілғазы, Жақыпберді, Уақас, Шоқпар ағаларымыз со кісінің бір Сұлтанбегінен туғандар. Бәрі шетінен «сен тұр, мен атайынның» өзі. Әубәкір аға болыс болған, ал Жақыпберді аға — атқанын құр жібермейтін қолмерген. Әкем атымды қойғанда, сол Тазабек атамызға тартып өсіп-өнсе екен, батыр болса екен, елдің қамын жесе екен деген болар?

— Алайда Тазабек атаңыз ел қамын жеп орысқа қарсы болса, сіз өз қамыңызды жеп орысқа қызмет жасап жүрсіз ғой?

Мұндай мінеуді күте қоймаған болар, жігіт әуелі үндемей қалып, әлден соң барып ақырын күрсінді. Сонан соң:

— Жан бағыс үшін ғой, — деді құпиясы ашылып қалғанға ұялғандай босаң дауыспен.

— Бағанадан бері Сопыйаны да жан бағыс үшін мақтап келеді екенсіз ғой онда?

— Е, жоға. Сопыйа — өзгеше бала, оның тыныс-тіршілігі түгелдей қазақша, бізге жаны ашып, жақтасып тұрады. Маған, Қожашқа орысша оқу мен жазуды үйреткен — сол. Түбі, құдай біледі, ол қыз қазаққа тиетін шығар, тегі.

«Сізге ме, Қожашқа ма?» — дей жаздап, Шәйі тілін тістей қойды. Одан ары қазбалай бергенді әбестік санады, алайда орысқа бағынғысы келмеген Тазабек батырдың қылығын түсіне алмады. Орыс қазаққа жақсылық ойласа, қазақтың орысқа қарсы шығып несі бар? Ал орыстың пиғылы дұрыс болса, Қытайға өтіп кеткен Тазабекті неге ұстап әкеп өлтіреді? Соның бәрі — бұл білмейтін, бірақ білгісі келетін жұмбақ. Алайда бір көрген адамнан соның бәрін қазбалап сұрап жату — әрі ыңғайсыз, әрі ерсі. Ізеттен аса алмай, көп сұрақты көмейінде бүгіп қалды.

Жәрмеңкенің Тұзкөл жағымен жоғарылап, Қарқара өзенінен өткізіп салған соң, Тазабек бұларға қош айтты да, қайта қайтты. Шәйіге бұл жігіттің бойында жұрттың көбінде жоқ бірдеме бар сияқтанды, бірақ оның не бірдеме екенін анық ажырата алмады. Лағып сөйлемейді, лепіріп мақтанбайды, керегін ғана айтады; сірә, сонысы ма екен ұнаған? Әлде алпамсадай дене бітімі ме? Бірақ ондай бітім қалмақта да болатынын көрді ғой мана.

Жәмеш Талдыбұлаққа бұрылған соң, Жүзік пен Шәйі Қарқара өзенін бойлай шығысқа беталып, ат басын Сырттың жайлауына қарай бұрды. Жеңгесі екеуі әрнені әңгіме етіп келе жатып, Шоқанасқаннан өте бере Шәйі одан Тазабек туралы сыр суыртпақтады:

— Мақтай береді, Сопыйаны алғалы жүр ғой деймін?

— Кімді алатынын құдай біледі, бірақ кімді алғысы келетінін мен білем, Жібек.

— Кімді?

— Жәрмеңкеге келген бір жолы сені сыртыңнан көріпті де: «Қара домалақ қана қыз еді, қандай әдемі болып кеткен?!» — деп, сенен көзін ала алмай таң қалыпты.

— Содан кейін Сопыйадан айнып қалып па?

— Қойшы, Жібек, Сопыйаның оған қандай қатысы бар?

— Өзі айтты ғой жаңа: «Қазаққа тиеді», — деп.

— Е, қазаққа тисе, Тазабекке тие ме? Қазақ толып жатқан жоқ па?

— Жарайды, сонымен...

— Сонымен, сені жақсы көріп қалыпты. Көргісі, сөйлескісі келіп айналсоқтап жүргені сол.

— Көрді, сөйлесті, енді не істейді?

— Ендігісін ол білмейді, сен білесің.

— Нені білем?

— Ұнаса, тиесің; ұнамаса, тимеймін дейсің.

— Түгі де ұнаған жоқ, тимеймін.

— Өйтіп өтірік айтпа, Жібек. Ол саған ұнады. Ұнаған соң Сопыйадан қызғанып келесің.

Шәйінің екі беті ду ете қалды. Қызарып кеткенін сезіп, қиястап, Жүзіктен жүзін бұрып әкетті.

— Сен зәлімсің! Сенсің оған мені әдейі көрсетіп жүрген, — деді қыз бұртыйып.

— Ол — менің жеңгелік борышым, жаным. Себебі сен бақытты болмай, мына біз — әке-шешең мен аға-жеңгең — бақытты бола алмаймыз. Оны сен, ақылың бар ғой, түсінуге тиіссің, Жібекжан.

Содан сам жамырағанда, Сырттың қарағайлы қойнауындағы үйлеріне жетіп, аттан түскен соң, Жүзік жайымен келіп Шәйіні жауырынынан қапсыра құшақтады.

— Жаным Жібегім! — деді еркелете елжіреп. — Қазақ ұлдың тағдырына онша қам жей бермейді, өйткені ол өз тағдырын өз елінің ішінде өткізеді, ал қыздың тағдырын ақ сақалды атасынан тартып асық ойнаған баласына дейін уайымдайды, өйткені оның бақыты сырт ел, жат босағаға байланысты.

Солай екенін Шәйі де білетін, сондықтан жауап қатпай, жеңгесімен үнсіз келісіп, оны үнсіз құшақтады.

* * *

Тазабекке Шәйінің әдемілігі мен қылығы бұтаға қонып алып, мойын жүні үлпілдеп, тамақ жүні бүлкілдеп, жан-жағына жалтақ-жалтақ қарап отырған шымшық торғайдың балапанын елестетеді. Кіп-кішкентай, сүп-сүйкімді қыздың: «Бек, би болғанды ұнатасыз ба?» — деп, бірден қадала кеткені қатты састырды. Өйтіп сөйлегенінің өзі әрі еркелігі, әрі өжеттігі. «Ондай қызға қол жеткізу үшін, әуелі ана келіншектен қол үзуім қажет», — деп шешті ол бойын әлдебір үрей билеп. Құрғырға үш жыл бойы әбден бауыр басып қалыпты, айырылысу қалай болар екен? Бірақ: «Кісі жары кісіге жар болмайды, Баурыңа балапандай басқанменен», — деген ғой бұрынғылар.

Дәнекермен жиырмаға жаңа толған жігіт шағында жолыққан. Ат баққан адамның өмірі көбіне далада өтеді. Шілденің күні төбесін тесіп бара жатқан соң, қалың қарағайдың шетіне кіріп, жалғыз аяқ жолдың жағасына жантая кеткен. Аттары да қарағайды шет пұшпақтай жайылып жатқан. Бұтақ сытыр ете қалғанға жалт қараса, жалғыз атты әйел қасына тақау келіп те қалыпты. Жамбасын қаққыштап жалма-жан орнынан ұшып түрегелген. Әйел оң қолымен ердің алдыңғы қасынан ұстап, сол қолымен артына міңгескен жас баланы сүйемелдеп, шылбыры жерге сүйретіліп, тізгіні аттың жалына сырғып кетіп, берекесі қашып-ақ келеді екен. Мұны көзі шалған бойда:

— Ағатай, ұстаңызшы! — деді жыламсырай жалынып.

Ақ құба әйелді көрген бетте-ақ таныды: Талдыбұлақтың етек жағында отыратын Кемелбай дегеннің қатыны. Сүйретілген шылбырды қайта-қайта аяғы басып, шылбырды басқан сайын, басын шылбыр қайта-қайта жұлқып, ат та әбден титықтаған болу керек, Тазабек жанына тақап: «Дырр!» — дегенде-ақ тоқтай қалды.

Тазабек алдымен шұбатылған шылбырды жинап әйелдің қолына ұстатты. Содан соң ат мойнына сырғыған тізгінді әперіп, қоржынның үстінде ұйықтап келе жатқан баланы құшақтаған күйі жол шетіндегі тегістеу жерге апарып жатқызды. Ояна ма деп, бетіне біраз қарап тұрып еді, бала былқ етпеді: ұйқысы қатты-ақ екен бәтшағардың. Әйел аттың үстінде сол қоқыйған қалпы әлі қозғалмай отыр екен.

— Не, сені де көтеріп алайын ба? — деді әзілдеп.

— Көтере алсаң, көтеріп-ақ алшы! Аттан түсер шамам да қалмады, тегі!

— Кел! Қайдан келесің артынып-тартынып?

— Төркіндеп барып ем.

Әйел оң аяғын үзеңгіден шығарып, еңкейіп икемделе берді. Оң қолымен қолтығынан, сол қолымен тақымынан ұстап, Тазабек аттан көтеріп ала бергенде, құлап кетпейін деп қам жасаған әйел мойнынан тас қып құшақтай алды.

— Мен сені білем, сыртыңнан талай көргем, — деді әйел қолын мойнынан босатпай. — Тазабексің.

— Мен де сені білем: Дәнекерсің. «Әдемісін-ай!» — деп жүретінмін.

— Мен де сені: «Дәуін-ай!» — деп...

— І-і? «Дәуін-ай!» деп қызығып па ең?

Келіншек құптағандай жымиып, әуелі көзін жұмды да, артынша басын шайқады.

— Жоқ, таңдандым.

— Неменеге?

— «Қандай екен?» — деп.

— Қандай екенімді білгің келсе, жерге түсіп, жақыннан қара. Алдымен қылғынтпай мойнымды босатшы!

— Босатпасам кәйтесің?

— Кәйтуші ем? Аяғымның асты көрінбейді, қазір құлаймыз.

— Құлайықшы! Саған жолықпағанда, өзім де қай жерде құлар екем деп қорқып келе жатқам. Апырмай, ана иттің ұйқысының қаттысы-ай! Бүйрек тұсынан бір-екі рет түйіп-түйіп жіберсем де, түк сезбеді. Ұйқышылдығы аумаған әкесі. Тіпті, әкесінен де асып кеткен. Ол да қораға қасқыр шауып жатса, оянбайды-ау. Өзіңді жолықтырған құдайға мың да бір рахмет! «Ақыр құласам, қарағайдың ішінде құласам екен, бір бұтақтан ұстай алсам да өлмеспін», — деп далбасалап келе жатыр ем.

— Өлмей қалғаныңа енді көзің жеткен шығар? — деді Тазабек әйелдің бетіне бетін тақап.

— Жерге аяғым әлі тиген жоқ, қайдан көзім жетеді? — деді әйел күліп.

— Ендеше, аяғыңды жерге тигізейін.

Жерге түскен бойда шалғынға шалқасынан құлай кетіп, Дәнекер Тазабекке көзін төңкере жымиды:

— Енді неменеге состиып тұрсың?

— Тұрмағанда кәйтем?

— Жақындасаңшы! Жеп қоймаймын.

— Мен жеп қоюым мүмкін ғой?

— Жеп қойсаң жеп-ақ қойшы. Жанымды сақтап қалған адам: «Енді жаныңды алам», — десе, одан аяп қалар ештеңем жоқ.

Жанына кеп жантая бергенінде, Дәнекер бері аунап түсіп еді, беті тұп-тура Тазабектің алқымына келіп тығылды. Әйелдің ып-ыстық лебі атойлап оянып келе жатқан сезімге от қойып жіберді. Басын көтере берген Тазабек омырау түймесі ағытылып кеткен әйелдің демігіп жатқан төсін ұмаждай құшақтап еді, аңырай жөнелген сезімдер апыл-ғұпыл арпалысты да кетті.

— Ағатай, жолдан алысырақ кетейікшi, — деді келіншек құшағын жазбаған қалпы.

— Тұр онда!

— Тұра алмаймын, көтеріп апаршы!

— Құшақта мойнымнан!

Алпамса жігіт келіншекті жеп-жеңіл көтеріп, қалың қарағайдың ішіне ала жөнелген. Міне, содан бері жігіттік шағының ең қызығын соның құшағына тосып келеді. Қанған мейірдің ғаламаты мен сағына көріскен сәттің сыйқырлы ләззәтін тек содан татып жүр. Дәнекердің құшағына кіргенде, басқа дүниенің бәрі содан кейінгі дүние болып, ысырылып қала береді. Басында өзін: «Мұның бәрі уақытша, үйленгенге дейін ғана», — деп жұбататын. Енді байқаса, екеуінің арасы оп-оңай ажырай салатын жеңіл-желпі нәрсе емес секілді. Былтыр босанғаннан кейін: «Бұл — сенің балаң», — деген болатын құлағына сыбырлап. Әзілі болар деп, бұл күлген де қойған. «Екеуіңді салыстыра қараса, баланың кімнен екенін күйеуім бірден білер еді», — деп, жақында тағы айтты. «Кемелбай мені көріп жүр ғой», — деп еді, «Күдіктенбейді ғой, күдіктенсе, байқар еді. Немене, балаң екеніне сенбей тұрсың ба?» — деп, қылт ете қалды. Содан бері баланы бір көргісі келіп қызығады да. Бірақ енді баланы да, баланың шешесін де біржола ұмытуы тиіс. Өйтпеске амалы жоқ. Өйткені Шәйідей қызды жар қылу үшін, алдымен алды-артын ақ Шәйідей тазартып алуы керек.

Жігіттік жасағанның да осыншама жан ауыртар жазасы боларын аңғал жастықпен аңғармаған екен.

* * *

Шәйі іштей: «Келесі жұмада жәрмеңкеге барсам, Тазабек сонда ашық сөйлесер»,— деп дәмеленген-ді. Бірақ екі күннен соң Тазабек пен Жәмеш ауылға өздері келді. Шыны ма әлде сылтауы ма, әйтеуір, айтуларына қарағанда, әке-шешесі арнайы жұмсапты. «Орыстың ойы бұзылыпты, он тоғыз бен қырық бестің арасындағы мұсылман баласын әскерге алғалы тізімдеп жатыр. Ағынтай мен Тазабектен айрылсақ, күніміз күн бола ма? Сырт — елден жырақ жайлау, Талдыбұлаққа көшіп келсін, іргелес отырып ойласайық», — депті. Жауабын кесіп айтпай, Ағынтайға бір, Тазабекке бір күрсіне қарады да, Тілеулі:

— Көрерміз, — деді күңк етіп.— Ақылдасайық. Жақында Өмекеңе өзім барып қайтам.

— Ақылдасқанда,— деп, әйелі Әжікен әлдене айтпаққа оқтала беріп еді, күйеуінің қабақ шытқанын байқап, жым бола қалды.

— Жүр, Жібекжан, қонақтарды қырға дейін шығарып сап қайтайық, — деп, Жүзік Шәйіні әдейі ата-енесінің көзінше қолқалады.

Жолда Жәмеш ағасын әжуәлағансып:

— Жұрт әскерге алады деп, өз басымен қайғы, менің ағам сенімен қайғы, — деді Шәйіге ат үстінде еңкейе жақындап.

Ол сөздің мәнісін Шәйі түсінді, бірақ үндемей елп ете қалмады. Оны қазір ең қинайтыны — Тазабектің не ұнайтынын, не ұнамайтынын өзінің кесіп-пішіп білмейтіні. Алпамсадай тұлғасы, алып-ұшпайтын ауыр мінезі ұнағанмен, әйелге емірене қоятындай еркек емес секілді. «Жаныңда жатқан еркектің жаныңды түсінбегені жаман», — дегенді әйелдер көп айтады. Тазабек Шәйіге дәп сондай, жанын түсінбейтін еркектей көрінеді. Қуатты, қарулы болғанына қарай қатқыл да сияқты. Ара-тұра: «Еркек қатқыл болмағанда, кәйтуші еді?» — деген бір ой сап ете түскенмен, оған күдік бәрібір жеңістік бермейді. Содан бір Шәйі екіге жарылып, бірімен бірі келісе алмай жатады.

— Ал, жолдарың болсын! — деп, Жүзік осы арадан қайтатындарын аңғартқанда:

— Ал, жақсы! — деп, Жәмеш те атының басын тартқан.

Тазабек тап сол сәт тіке Шәйіге қарай жүрді. «Мынау кәйтеді?» — деп, қыз қипақтай састы. Тізгін ұстаған сол қолы дірілдеп, оң қолынан қамшының бүлдіргесі сусып бара жатты, бірақ, неге екенін, біле тұра ұстап қалуға қам қылмады. Тырс етіп қамшының сабы аттың алдыңғы тұяғына тиді. Жақын кеп қалған Тазабек атынан секіріп түсіп көтерді де, қамшысын қолына ұстатты. Қамшымен қосып саусақтарын да ұстады. Енесінің бауырына тығылған қошақанша жігіттің күректей алақанына қыздың қолы көміліп кетті: Күтір еткізіп күйретіп жібере ме деген қыз нанарын да, нанбасын да білмей, осы шынымен сенбісің дегендей, Тазабектің бетіне таңдана қарады. Жігіт жұтып жіберердей емініп тұр екен. Жасаурағаны ма әлде жалындағаны ма, жанарында бір түйір от жалт-жұлт жүгіріп жүрген тәрізденді. Сол от қыздың да жан дүниесін қыздырып бара жатқандай. Не істерін, не дерін білмеді.

— Ұзатпай алдыңа әке-шешемді жіберем, — деді жігіт төтесінен. — Енді менің жанымды өзіңдікімен бірге деп ұқ! Жанымсың!

Тура айтылған сөз тура атылған оқтай Шәйіні тырп еткізбеді. Алақанын ашып жіберді де, Шәйінің қолын сыртынан шөп еткізіп сүйіп алды. Жүзік пен Жәмештің көзінше. Ұят-ай! Тазабекке қабағын шытпақ болып еді, ол жанарын бұдан жанталаса ала қашып, бұл жанталасып қуа алмай, екеуі де қызарып кетті. Адам түсіне қоймайтын алапат бір сезім қыздың өне бойынан тайғанап барып табанына тарап жатқандай дуылдатып өтті. Талмаурап, аттан жығылып бара жатқандай сезінді. Сыр бермеуге тырысып, сабырын шақырғанда, көзімен аймалап, әлі құмарта қарап тұрған Тазабекті көрді. «Құдай-ау, мынау мүлде басқа Тазабек қой!?» — деді кеудесінде бір қуаныш атойлап. Жігіттің төгілгелі тұрған мейірі мен ағытылғалы тұрған сезімін жанарынан байқап, өзінің де еріп бара жатқан өзгерісін сезіп қоя ма деп сасып, дереу атының басын ауыл жаққа бұрды. «Жанымсың!» деген құдіретті үн жанын да, тұла бойын да — бәрін аймалап, бәрін еркелетіп, Шәйімен санаспай бара жатты.

* * *

Тазабек пен Дәнекер бірі жәрмеңкенің өр жағынан, бірі төмен жағынан ұрлана шығып, Қарқара өзенінің тоғайына еніп кеткенде, күн тас төбеде тұрған. Тазабек өз атын шідерледі де, Дәнекердікін оның құйысқанына шылбырынан ілмектей салды. Ақырғы жолығысуымыз ғой, дұрыстап қоштасайын деген оймен, қалқалау жерге отырған соң, құшағын жая беріп еді, Дәнекер қолын қағып тастады. Еркелігі деп ұққан Тазабек тағы ұмтыла бергенде, келіншек жақындатпай, екі қолын кеудесіне тірей қойды. Аяқ асты не бола қалғанын түсінбеген Тазабек Дәнекерге сұраулы кескінмен қарады. Келіншектің атылғалы тұрған оқ жыландай түрінен тіксініп қалды.

— Саған не болды?

— Не болушы еді? Білдім сенің арамдығыңды.

— Қандай арамдық?

— Бүгін жәрмеңкеге мен үшін келген жоқсың.

— Енді кім үшін?

— Басқа үшін.

— Оны кім айтты?

— Білдім.

— Кімнен?

— Жомарттан.

— Жомарттан? Қай Жомарт?

— Қанша Жомарт бар еді? Өзіңнің досың Жомарт.

— Ол не дейді?

— Сені Шәйіге үйленеді дейді.

— Е, дей берсін. Шәйіге ме, басқаға ма, түбі біреуге үйленерім хақ қой. Ода не тұр?

— «Басқаға ма?» — деп бұлтақтама. Жомарт айтты, дәп Шәйіге үйленетінің анық.

— Оның анық екенін ол қайдан біліпті?

— О да Шәйіге сөз салғалы жүрсе, сен оның алдын орап кетіпсің.

— Саған соны айтып арызданды ма? Соншалық оның кімі едің сен?

— Ешкімі де емеспін. Тек ол маған да жақындайын десе, тағы алдын орап кетіпсің.

— Ал менің саған жақын екенімді оған кім айтыпты?

— Мен айттым.

— «Шәйіге айта бар, ол менімен жүреді», — дедің бе?

— «Айта бар», — дегем жоқ, менен күдер үзсін деп айттым. «Қайда барсам, алдымды кес-кестей берді-ау!» — деп кіжінде де, соның ызасымен сенің Шәйіге үйленгелі жүргеніңді ақтарып салды.

— Соның бәрін саған қай оңашада айтып жүр?

— Оңашада емес, нағашым немересін сүндетке отырғызған, сонда айтты. Жомарт біздің үйдегімен аталас қой, сондықтан «жеңге» деп қылжақтай береді.

— Қылжақтап жүріп, қойныңа қол салған болды ғой?

— Салған жоқ. Қол салдыратын жындымын ба?

— Жынды болмасаң да, жындандырып жіберіпті ғой.

— Иә, жындандырды. Жынданбағанда кәйтем? Үйдегі байым бай емес, нағыз байым сен деп, сенен бала сүйіп, сенің құшағыңда ит тірліктің иттігін ұмытып жүрсем... Тірідей өлтірдің ғой мені! Енді кәйтем? Кәйтіп сенсіз өмір сүрем? Өзіңмен бірге жүрегімді де суырып әкететін сияқтысың! Мұның оттан ыстық болатынын елден ес білгелі естіп келе жатсам да, тап мұндай деп ойламаппын.

Еңіреп жылап, Тазабектің кеудесін қос қолдап тоқпақтап, ақырында Дәнекер бірте-бірте басыла берді. «Құдай-ау, дәл бұлай бауыр басып кетер деп кім ойлаған?! Сұмдық қой мынасы!» — деп, Тазабек қатты таңырқады. Аяды, жаны ашыды. Бірақ екеуінікі бүгін болмаса, ертең, ертең болмаса, түбі бір күні тоқтам табуға тиіс әрекет екенін әуел бастан білгендіктен, сыр бермей сазарып шыдады. Жұбатарға сөз де, жөн де таппай, тек үнсіз бауырына тартып, солқ-солқ өксіген келіншекті жон арқасы мен жамбасынан сипалай берді.

— Түбі осылай боларын екеуміз де әу бастан білдік қой, — деді күрсініп.

— Білгенмен, дәл бүйтіп сорлап қаларымды сезбедім ғой мен сорлы. «Ойнас — оттан ыстық, қала бере боқтан сасық» дегенді қанша естіп жүрсем де, дәл бүйтіп өз басыма түседі демеппін. Бәлкім, сирек те болса соғып тұрарсың?

— Жоқ, өйтіп екіжақты бола алмаймын.

* * *

Әскерге ағасы Ағынтай кетсе, Тазабек кетсе, онда дүние Шәйіге несімен дүние? Көктеп үлгірмеген үміті кеудесінде көміле ме? Бүкіл тіршілігін билеп алған өңкей үркек ой мен мазасыз белгісіздіктен құтыла алмай аласұрды. Ақырында басқа амал таппай:

— Жәрмеңкеге барайықшы! — деді Жүзікке.

— Барсақ барайық.

Әкесі Тілеулі де бұлармен бірге Талдыбұлақтың бұрылмасына дейін баратын болып, мал-жан Ағынтайдың қарауында қалды.

...Жүзік пен Шәйі жәрмеңкені қақ жара аралап, не Жәмешті, не Тазабекті жолықтырмады.

— Келмеген ғой, — деді Шәйі кейіп. — Қайтайық.

— Қайтсақ қайтайық, — деді Жүзік қасақана. — Қызды іздемеген жігітті біз іздейміз бе?

— Қайдағы жігіт, Жүзік? Мен Жәмешті іздеп жүрмін.

— Мен де соны іздеп жүрмін, Жібекжан. Тазабек екеуі бірге ме дегенім ғой әншейін. Әне, әне келеді Жәмеш.

Жәмештің жалғыз екенін көріп, Шәйі сәл аңырып қалды. Көріспегелі көп болған адамша бас сап, Жәмеш бұлармен құшақтасып амандасты. Алдымен Жүзік жөн сұрады:

— Жалғыз жүрсің бе?

— Жоқ. Тазабек те осында болатын, аяқ асты адасып қалдым.

— Осында болса, өзі табар. Жүріңдер, жәрмеңкені жөндеп аралайық.

Жәрмеңкені екі аралап шығып та олар Тазабекті жолықтырмады.

— Жер жұтып кетті ме, қайда кетті? — деп, Жәмеш шала бүлінді.

Үшеуінің әңгімесі үйлеспеді. Шәйінің мазасын алған бір-ақ сұрақ: ол қайда кетуі мүмкін? Қарындасын адастырып кетуіне қарағанда, тегін кетіс емес қой?

— Ағаң бұрын да адастырып кетуші ме еді? — деді ақыры шыдамай.

— Жоқ. — Жәмеш не дерін білмей састы. — Бүйтпейтін.

— Әнші Сопыйа алып кеткен шығар? — деді Шәйі тақымдап.

— Қайдағы Сопыйа? Ол қазір поштада істейді, бұрынғыдай қыдыра алмайды.

— Онда басқа біреу әкетті.

— Оны әкететін сен мұндасың, сенен басқа кім әкетеді?

— Біз білмейтін біреу әкетет те.

Шәйі жалт бұрылды да, атын байлаған жаққа қарай беттеді. Жүзіктің Жәмешке: «Қап, құртты-ау, жүгермек! Бар, ізде! Жерге кіріп кетсе де тап!» — деген ызалы үнін естіп бара жатты. Жеңгесінің өкшелей ілесіп келе жатқанын білсе де, бұрылып қарамады. Әрине, ол жерге кіріп кеткен жоқ. Жиырма үштегі соқталдай жігіт тапа-тал түсте қайда жоғалып кетеді? Қарындасын адастырып кеткен адам қатынға бармағанда, қайда барады? Көзінен бырш ете қалған ызалы жасты Шәйі Жүзіктен жасыра алмады.

— Сенсің кінәлі! Сенсің соны тауып жүрген! — деді оның омырауын тоқпақтап.

— Жаным-жаным! Жыламашы, жұрттан ұят болады. Еркектің жұмысы аяқ асты шығып жатады, жамандық ойламашы! Сен үшін келмегенде, жәрмеңкеге ол кім үшін келді дейсің?

— Енді көрмегенім жәрмеңке мен Тазабек болсын!

— Әне келеді. Анау — сол! — деді арттарынан жеткен Жәмеш алқынып.

Жәрмеңкенің желке тұсынан келе жатқан жалғыз аттыны Шәйі жазбай таныды. Жәрмеңкеге келген адам ол жаққа неге барған? Ар жағы — Қарқара өзені. Оның жағасы — қалың тоғай. Жалғыз өзі ол жақтан не іздейді? Жоқ, жалғыз емес. Талдыбұлақ жаққа кетіп бара жатқан әнебір әйел де сол тоғайдан шықты.

— Анау атты әйелді көрдің бе, Жәмеш? Сені адастырып, ағаң соны тоғайға алып кеткен екен. Ағаң табылды. Менен сәлем айт: көзіме көрінбесін!

Ту сыртынан Жүзіктің дауысы тағы шығып жатты, бірақ бұл жолы бірде-бір сөзі санасына жетпеді. Атына қарғып мінді де, артына қайырылмай, тебініп қалды. Тас боп қатып бара жатқан тұла бойы сезімінің бәрін тысқа сығып, көзінен ағызып жатты, ағызып жатты. Есеңгіреген сезімі ес жиғызбады.

...Болған жағдайды Жәмештен естігенде, Тазабек тынысы тоқтап қалғандай сезінді. Қолым Шәйіге жетті ме дегенше, қолынан шығып та үлгіріпті. Енді қәйтті? Тап қазір тоқтатпаса, онда бәрі бітті.

— Жәмеш, жүр, қуып жетейік!

...Арттарынан шыққан аттың дүбіріне екеуі де жалт қарады. О, құдайдың құдіреті, қуанғанынан Шәйінің көзінен жас шығып кете жаздады.

— Әпкетай-ау, бұларың не? — деді ат үстінен Жүзікті құшақтай алған Тазабек. — Бүйткенше, мені өлтіріп кетпедің бе? Шәйкентай-ау, «Енді сенімен жаным бірге», — демеп пе ем?

— Маған енді жолама! Жақындама!

Тазабек үзеңгі қағыса келіп, шаужайынан шап берді. Оны көрген Жүзік пен Жәмеш оза шауып кете барды.

— Жаным! — деді Тазабек Шәйінің тізгінін шыжымдай тартып. Екі ат жанаса тоқтады. Ол қолын соза берді, бұл бұлқынып, бетін бұра берді. Қалай, қайтіп алдына көтеріп алғанын аңғармай қалды. Міңгесіп, Тазабектің құшағында отырғанын бір-ақ білді. Қарулы жігіт қарсылығына қарамады, бауырына қысып, бетінен, мойнынан, аузынан сүйіп жатыр, иіскелеп жатыр; бұл тартынған сияқты, бұлқынған сияқты; басы айналып бара ма, аттан құлап бара ма, жігіттің жейдесінен шап беріп еді, омырау түймесі ағытылып кетіп, су-су беті жалаңаш кеудесіне қайта-қайта тиді. Қыз өзінің жылап келе жатқанын сонда сезді.

— Мені қызғанған жүрегіңнен айналдым, жаным! Жақсы көрмесең, қызғанбас едің ғой, жаным!?

«Жаным! Жаным!» дегеннен басқа бұл дүниеде ешбір үн қалмаған секілденді. Шәйі енді бұлқынбады да, тартынбады да.

* * *

Талдыбұлаққа барып Өмірәліге жолығып қайтқан Тілеулі:

— Ертең ел ішіне көшейік, — деді тас түйін бекінгенін қатқыл үнімен аңғартып. — Өзімізге үйреншікті Орта Меркіге қонайық. Сол арадан әліптің аяғын бағармыз.

...Орта Меркіге көшіп келгелі Шәйіге әрбір сай-сала мен тау-таста тажал тығылып тұрғандай көрінеді. «Майданның қара жұмысы» деген пәле тек Тазабек екеуіне құрылған тосқауыл тәрізденді.

Содан үш күннен кейін жәрмеңке жақтан түнделетіп оралған Өмірәлі түнерген қалпы төрге шығып отырды да, қатыны Қалиша мен қызы Жәмештің көзінше Тазабекке ұрсатын адамша ызғарлы қарады. Үйдегілердің бәрі үрейлене тынши қал