Жетісуға жататын қазіргі территорияны ертеде күндер (гүндер) мекендегені тарихтан мәлім. Жоғарыда айтқан атақты ғалым Бичурин күндер Мөденің тұсында өте күшейіп, зор даңққа бөленді дейді. Ол қытай тарихшылары жазған Туманный (Түменнің) баласы Мөде мен азиялық тарихшылар жазып жүрген Қараханның баласы Оғыз ханды бір адам деп есептейді. Және Оғызханды ертедегі ұлы жаугерлердің Орта Азиядағы біріншісі деп бағалайды. Мөде мен Оғыздың екі тарихта аттары екі түрлі аталғанмен, тарихи істері бірдей және өмір сүрген уақтысы бір кезеңге тура келеді деп дәлелдейді. Сол негізде Мөде мен Оғыздың әкелері Тұман мен Қараханды да бір кісі деп түсінеді. Өз пікірін иландыру мақсатында парсы тарихшысы Хондемир (Ғиас ад-Дин б.Ху- мам ад-Дин) мен түркі тарихшысы Абылғазы сияқты әйгілі ғалымдардың Оғызхан жайында жазған деректерін мысалға келтіреді. Мәселен, тарихшы Абылғазының жазуына қарағанда, Тұман құсап Қарахан да басқа дінді қабылдағаны үшін, өз ұлы Оғызды өлтірмек болады. Бірақ ұлымен болған соғыста өзі өледі. Сонан соң Оғызхан өзін хан жариялап, Қытай шекарасы маңында көшіп-қонып жүрген Татарханмен (Дун-Ху — Татархан ұрпағы) соғысып, оны жеңеді. Кейін Қытай империясын, Шүршіт қаласын, Таңғұт патшалығын бағындырады, Монғолиядан басталып, оңтүстігі Үндіге дейінгі apалықты қамтитын, ал батысы Каспий теңізіне дейін жететін аралықты түгел өзіне қаратады.

Ал Қытай тарихшылары баяндайтын Мөде де шығыстағы моңғолдарды өзіне қаратқан соң, Қытай мен Таңғұтты, Каспий теңізіне дейінгі аралықта жатқан бүкіл Түркістанды бағындырады.

Қарап отырсақ, расында, екі өміртарих бір-біріне ұқсайтыны ұқсайды. Әйткенмен ол сөздің ұшығына жету бізге, әрине, оңай емес. Көне тарихтың өзі көбінесе көп нұсқалы аңыздармен, әсірелеген әңгімелермен қойындасып жатады, оның ішінен жалғыз шындықты қоспасыз аршып алу кейде, тіпті, мүмкін де емес.

Жалпы алғанда, Оғызханды тек Мөдемен емес, Македонскиймен де, Шыңғысханмен де салыстырушылар бар.

Күндерге байланысты тағы біраз түсіндірме айтқанның артықтығы жоқ шығар деп ойлаймын. Қазақ тарихшыларының біразы бұл мемлекеттің атын «ғұн» деп жазып жүр. Орысшасы «хун», «гун» болған соң, «г» әрпінің орнына қазақшалағанда «ғ» жүруші еді ғой деген ұғыммен олар солай жазып кеткен болу керек, сірә. Себебі «гүн» сөзінің төркінін «күн» деп жүргеміз жоқ па? Шығыс елдерінің тарихшылары «хун», евролалықтар «гун», арабтар «һун» деп жүрген сөздің қазақша төркіні «күн» екенін кезінде академик Сәбит Мұқанов әлденеше айтқан. Көне тарихқа қарап отырсақ, ертедегі көп елдің аты алғашқы даңқты билеушісінің, хандарының атымен аталып кете барған. Мысалы, өзбек, ноғай халықтарының аты солай аталған. Түркілердің тұңғыш ханы Күн есімді кісі болыпты деген аңыз да осы ойымызды құптатуға қызмет етеді деп ойлаймын. Адамдарға солай ат қоюдың түркі тайпаларына тән екендігін оғыздың алты баласының Күн, Ай, Жұлдыз, Көк, Тау, Теңіз болып аталуы да дәлелдесе керек. Тіпті адамзаттың арғы ата-анасы Хауа (Ева) мен Адам да түркіше Ай—Ана (Ай — Ва), Ай — Атам аталған деседі. Сондықтан «хүн», «ғұн» немесе «гүн» демей, бұл елді о бастағы өз атымен «күн» деп жазғанымыз дұрыс секілді.

Орхон мемлекеті дегеніміз Ор өзенінің бойындағы Күн хандығы деп түсіндіреді Сәбең. Сол маңайда Аргун атты өзеннің болуына байланысты, ертеде сол арада арғындар тұрыпты-мыс деген де жорамал әңгіме бар көрінеді. Онысын кім біледі, бірақ орхон, арғын сөздерінің арғы тегі бір және екеуінің де түбірінде «күн» сөзі бар сияқтанады.

Ертедегі түркі тайпалары өз билеушілерін де, басқалардың да бастығын «ел күні», «күн» деп атаған, Соған қарап, сырт мемлекеттердің бұл елді Күндердің елі, Күндер деп атап кетуі әбден мүмкін деп ойлаймыз. Көне мұра «Оғызнамада» бұл ойымызды дәлелді ететін сөйлемдер мен сөздер баршылық. Мысалы, онда: «Мұнда Жүржіт қағаны ел күні Оғыз қағанға қаршу келтілер. Уруш тоқуш башланды, оқлар бірле, қылычлар бірле уруштылар. Оғұз қаған башты, Жүржіт қағанны басты, өлтүрді, башын кесті. Жүржіт ел күнін өз ағызыға бақұндурды»,— деп жазылған. Мұны аудармасақ та мағынасы түсінікті деп ойлаймын. Одан басқа жерлерде де: «Нүкерлернүң, ел күннің қамағы мұны көрділер, шаштылар», «Тойдан соң Оғұз қаған беглерге, ел күнлерге жарлық берді: «Ел күнлернің көңүлдеріне көб телім болды қайғу»,— деген тіркестер мен сөйлемдер кездеседі. «Ел күні» сөзінің кездейсоқ қана бір рет айтылып қоймай, қайта-қайта қолданылуы оның сол кез үшін заңдылыққа айналып кеткендігін дәлелдесе керек. Осы жағдайларды ескерсек, ертедегі бұл елдің аты, Сәбең айтпақшы, Күн елі, Күн хандығы, күндер болғандығына еш күмән жоқ.

1970 жылы Есік қорғанынан табылған «Алтын адамның» қасынан шыққан заттар ішінде күн бейнелі адам бейнесінің де болуы тегін емес. Ол тек жерленген жауынгердің түркі халқынан екендігін емес, «ел күні» болғандығынан да хабар берсе керек.

Қазіргі Жетісу жеріне қатысы бар ел болғандықтан, күндердің кейінгі тарихынан да мәлімет бере кеткеннің ерсілігі болмас. «Алтау ала болса, ауыздағы кетеді; төртеу тату болса төбедегі келеді» дегенді қазақ, тегі, тарихтың өткен-кеткенінен ой түйіп барып айтқан секілді.

Тағы да Бичуриннің мәліметіне жүгінсек, күндердің билеушісі Мөде тас-талқанын шығарған Дун-хулардың қалдығы Ухуан тауларына барып тығылады да, өздерін ухуан деп атайды. Дун-ху немесе Ухуан, айналып келгенде, Татарханның тікелей нәсілі болып табылады. Кейін, ішіндегі асқынған алауыздықтың әсерінен әбден әлсіреген кезінде, ухуандықтар шығыстан, динмин деген жұрт солтүстіктен, ал үйсіндер батыстан тиіседі де, осы үш халықтың соққысынан күндер мүлдем күйреу халіне жетеді. Кезінде айналасын алмап-жалмап жер әлемді тітіреткен күшті елдің үні бірте-бірте бәсеңдей береді. Алауыздықтың жегі құрты жеп құртпайтын күш жер бетінде жоқ екеніне бұл да бір мысал.

Күндер — сақ (скиф), үйсін, қаңлымен тектес келетін көне тайпалардың ішіндегі ең атақтысы. Тарихқа VIII ғасырдан белгілі. Біздің заманымыздың бірінші ғасырында күндер Батыс, Шығыс күндері болып екіге бөлінеді. Шығыс күндерін қытай бағындырады да, Батыс күндер өз тәуелсіздігін сақтап қалады. Батыс күндерді Шөже (Чжигжо) билеген кезде, олардың жазғы ордасы Орхон бойына, қысқы ордасы Бесбалыққа, Турфанға орнайды. Ел үшін, жер үшін талай-талай соғыстар болады, ақыры қытайлар Шөжені өлтіреді де, күндерді аяусыз қуғын-сүргінге ұшыратып, босытып жібереді. Ығысқан күндердің қалдығы Алтай, Жетісу, Талас, Сырдария бойындағы өзге күн тайпаларымен, қаңлы, қыпшақтармен бірігіп жаңа мемлекет құрады. Ол мемлекет те күшейіп, қанатын Алтайдан Қара теңізге дейін жаяды. Олардың кейінгі ұрпақтары тарихқа оғыз, қыпшаң, қарлұқ, қаңлы деген аттармен белгілі.

Сөз кестесі келіп тұрған соң, күн мен оғызға байланысты тағы бірер сөз айта кеткен жөн секілді.

Ғалым Халық Короғлының («Оғыздың батырлық эпосы». «Наука», Москва, 1976) айтуына қарағанда да күндердің билеушісі Мөде мен Оғыздың өзара көп ұқсастықтары бар. Қалың оғыз елі «ішкі оғыз», «тысқы оғыз» болып бөлінгеннен басқа жалпы жиырма төрт руға тармақталады екен, сол сияқты ел билеу жүйесін күндер де жиырма төрт топқа бөледі.

X. Короғлы қазіргі түрікмендердің де жиырма төрт руға бөлінетіндігін, ру аттарының ұқсастығын көлденең тарта келіп, бұрынғы оғыздардың тікелей ұрпағы қазіргі әзірбайжан мен түрікмен халықтары болып табылады дегенге меңзейді. Дүние жүзіне аты мәшһүр болған Фузули ақын мен Қорқыт баба түрікмен мен оғызға ортақ баят руынан шыққан адамдар деп мақтаныш етеді.

Ал XVI ғасырда жазылды деп жүрген «Қорқыт кітабы» қазіргі түрікмен, әзірбайжан және түріктердің бабасы — оғыздар жасаған әдеби-мәдени ескерткішке жатады деген тұжырым айтады. Осы тұжырым кісіні тіксіндіреді. Біріншіден, оғыздар тек түрікмен, әзірбайжан және түрік халықтарының ғана арғы ата-бабасы болып табылмайды. Екіншіден, «Қорқыт кітабы» XVI ғасырдың екінші жартысында жазылды деген дерек дәлелденсе, онда оны оғыздар емес, оғыздардың кейінгі ұрпағы жазған болып шықпай ма? Өйткені XVI ғасырда оғыз ұрпақтары жеке-жеке халық құрамына еніп, солармен біржола бірігіп кеткен ғой. Үшіншіден, «Қорқыт кітабының» тілі түрікмен, әзірбайжан тілдеріне ұқсас деп тапсақ, онда «Қорқыт кітабының» қазіргі табылған екі нұсқасы бар екендігін, оның Ватиканда сақтаулы нұсқасында оғыз сөзі басым екендігін, ал Дрезденде сақтаулы екінші нұсқасында қыпшақ сөзі басым екендігін естен шығармау керек шығар. Бесіншіден, бұл екі нұсқаның да түпнұсқа емес, көшірме аударма екендігін ұмытпау да жөн болар. Алтыншыдан, «Қорқыт кітабында» айтылған оғыздар жайындағы аңыз әңгімелердің қай-қайсысы да бүкіл езінің болмысымен өте ертеден келе жатқандығын көрсетеді. Сондықтан, ол кітапты бүкіл түркі халықтарының ортақ мәдени ескерткіші деп қарау орынды болса керек. Одақтық, республикалық білгір ғалымдардың айтуына қарағанда, ондағы аңыздар (барлығы он екі) VII—VІІІ ғасырда Сыр бойын жайлаған оғыз-қыпшақ тайпалары арасында туған, содан ұрпақтан ұрпаққа тараған. Көшірмелері ғана XVI ғасырдікі.

Біздер қазақ тарихында оғыз-қыпшақ дәуіріне ерекше ілтипат жасап, қазіргі қазақ халқының құрамына енген тайпалар мен рулардың генетикалық негізінде оғыздардың да өзіндік үлесі бар екендігін дәлелдеп жүрміз.

«Оғызнама», «Қорқыт кітабы» сияқты көне шығармалармен оқиғасы үндес, кейіпкерлері ұқсас келетін қазақ жырлары, қазақ аңыздары қаншама?! Тіпті, басқасын былай қойғанда, Қорқыт бабаның бейіті Сырдың бойында, «Қорқыт кітабында» айтылатын әйгілі батыр Домбауылдың (Домрул) тас күмбезі Жезқазған облысындағы Кеңгір өзенінің бойында тұрған жоқ па? Қазақ атаулы қобызды жасаған да, күй атасы да Қорқыт деп біледі. Оның «Қорқыт», «Тарғыл тана», «Елім-ай», «Әуіппай», «Желмая», «Қоңыр», «Ұшардың ұлуы», «Башпай», тағы басқа күйлерін қазақ қобызшылары әлі күнге дейін орындайды. Ол күйлер күйтабаққа да жазылған.

X. Короғлы аталмыш кітабында бүкіл оғыз эпосының орталық кейіпкері Қазанның атына байланысты оқиғаны «Қорқыт кітабынан» басқа бірде-бір ескерткіш сақтамаған (169-бет) дей келіп, оғыздардың өте ертедегі түрік тайпаларымен қарым-қатынасы жөнді зерттелмеген, сондықтан таза оғыздардың эпикалық кейіпкері болып табылатын Қорқыт атының қырғыз-қазақ ортасына қалайша кең тарағанын түсіндіру қиын (187-бет) дегенді айтады. Сөйте тұрып «Қорқыт кітабында» кездесетін «төре» сөзінің мәнін қырғыздар мен қазақ өмірінен табуға болатындығын таңдана ескертеді. Кездейсоқ нәрседей көреді. Мұның бәрі ғалымның қазақ ауыз әдебиетін жете зерттемегендігінен, білмегендігінен деп түсінуге болар, сірә. Бұл пікірімізді дәлелдей түсу үшін, «Қорқыт кітабындағы» оныншы оғызнаманы — «Үйсін қожаның ұлы Сегрек (Бізде академик Ә. Марғұлан «Секрек» деп жазып жүр — Б. Н.) туралы жырды»— мазмұндап шыққанымыз орынды болар.

Үйсін (Ұсұн) қожаның ұлы Егрек (Екрек) тәкаппар болады. Байындырханның қабылдауына барғанда, өзгелерден жоғары шығып, төрге етіп кетіп, хан алдына арнайы рұқсатсыз-ақ кіріп кетіп жүреді. Бектердің бегі болған Қазанға да кез келген уақытта тоқтаусыз кіріп-шыға береді. Бірде оған іштей көптен ренжіп жүрген бектердің бірі дүрсе қоя беріп: «Үйсін қожаның ұлы, сөзімді тыңдашы! Осында отырған бектің бәрі де өзі отырған орындарын қылышының күшімен, елді азықтандырған ісімен алған. Ал сен жаудың басын кестің бе, қанын іштің бе, ашты асырадың ба, жалаңашты киіндірдің бе?»— деп сұрайды. Сөйтіп, көп алдында өркөкірек Екректің сағын сындырады.

Оған намыстанған Екрек жауға қарсы шығуға бектердің бегі Қазаннан рұқсат сұрайды. Рұқсат алған соң-ақ ә деп бір ауылды тонайды. Алғашқы жеңістен кейін дәнігіп тағы бір ауылға барғанда, аң аулаудың қызығымен жаудың алдауына түсіп тұтқындалып қалады. Ал оның Секрек деген інісі болады, ол кішкентайынан күшті, тентек өседі, елдің балаларына күн көрсетпейді. Содан бір күні біреу оған: «Бізді ренжіте бергенше, күшті болсаң, тұтқында жатқан ағаңды құтқарып ал»,— дейді. Секрек оны естіген соң, тағы Қазанмен ақылдасады. Баланың көңілін басқаға алаңдату үшін, Қазан оны дереу үйлендіреді. Бірақ Секрек: «Бауырымды жаудан құтқармайынша әйеліме жақындамаймын»,— деп ант ішеді. Күйеуінің ниетін құптаған әйелі оны жеті жыл күтетін болып уәде етеді.

Секрек жаудың шекарасына келіп тұтқындағы ағасын босатуды талап етеді. Айтқанына көнбеген соң, әуелі жаудың алты күзетшісін өлтіреді. Сонан соң оған қарсы алпыс жауынгер келеді. Оларды да жеңеді. Әрбір соғыстан кейін Секрек қатты ұйқтап демалады, жау жақындаса, аты оятады.

Енді жау айлаға көшеді. Секректің өз ағасын танымайтынын біліп, келесіде киіндіріп, қару-жарақ асындырып оған қарсы ағасы Екректің өзін жұмсайды. Ел шетіне келген жалғыз батырдың өз інісі екендігін Екрекке де айтпайды, Екрек ұйқтап жатқан батырдың қасына келсе, жанында өз елінің музыкалық аспабы — қобыз жатады, елін сағынған ер қобызды қолына алады да тартады. Секрек сонда оянып кетіп, қобыз тартқанынан өз елінің адамын таниды. Сөйтіп, екі бауыр соғыспай-ақ халық музыкасының арқасында бір-бірімен табысады.

Қазақ халқының тарихшысы академик Әлікей Марғұлан «Қорқыт ата туралы» («Білім және еңбек», № 11, 1982 ж.) деген еңбегінде: «Усун қожа туралы айтылған жырлар түгелдей көне Қазақстан жерін суреттейді, сол кездегі ескі тайпа Үйсін (Ұсұн) елінің өмірін баяндайды. Олар мекен еткен жерлер — Арқаның белі, Алатау, Көкше теңіз (Балқаш көлінің ескі аты). Бұл хикая — Қорқыт әфсанасының Үйсін, Қаңлы заманында (V—VI ғ.) шыққан ең ескі түрінің бірі, халық аузында әдемі аңызға айналған ғажайып әңгіме»,— дейді. Ал енді Қазан батырдың (Қазанбектің) сыйынатын, ас-садақа беретін орны, ордасының көп жыл тұрған жері Қазығұрт тауы болғандығын айтады. Осы еңбегінде Ә. Марғұлан мынандай тұжырым жасайды: «Өзге тайпалармен бірге Сыр бойын монғол дәуіріне дейін қоныстанған кейбір Оғыз тайпалары кейін қазаң қауымын құрысуға қатынасып, соның белгілі құрамының бірі болады. Академик В. В. Бартольд те осы пікірді қолдайды». Әділ пікір осы деп ойлаймыз.

Ғалым X. Короғлы айтып отырған «төре» сөзінің төркіні қазақтың «төр ие», «төр иесі» деген сөзімен түсіндірілетін болу керек. Жоғарыдағы Екрек әңгімесіне қарағанда, ертеде бектер төр иесі болу үшін әуелі халыққа игілікті бір қызмет көрсетулері міндет болғандығы байқалады. Шыңғыс тұқымынан тараған ұрпақты қазақ кейін де төре тұқымы деп танып, «төре» атаған ғой. Оның үстіне тентек Секректің тұтқында ағасы жатқанын білмей жүріп, оны өзінен жәбір көрген біреуден кездейсоқ естіп қалуы Баянмен атастырылғанын білмей жүрген Қозының жағдайын еріксіз еске түсірмей ме? «Бабам Қорқыт» кітабындағы Алтыншы Оғызнама «Қаңлы қожаның ұлы Қан-Тұралы жайында жыр» аталады. Үйсін сияқты қаңлы да қазақтың ұлы жүз тайпасын құрайтын бір ел.

Бүкіл түркі тілдес халықтардың қатарында Оғыздың қазаққа да ата-баба болып келетіндігін Оғыз тайпасының тілінде жазылған «Бабам Қорқыт» кітабы, «Оғызнама» дастандары айқын дәлелдейді. Ондағы тұрмыстық, әлеуметтік ұқсастықтар жайында ғалымдар жеткілікті-ақ жазып келеді. «Қорқыт кітабында» айтылатын оқиғалар желісінің әр түрлі нұсқалары қазақ жырлары мен аңыздарында кең тарағандығын, кісі аттары мен жер аттарына дейін ұқсас келетіндігін ғалым Ә. Марғұлан да, Ә. Қоңыратбаев та, басқалар да үнемі айтып келеді. Қорқыт жырындағы Қамбураның ұлы алып Бамсы — аты өзгере-өзгере бізге жеткен кәдімгі Алпамыс батыр. «Бамсы», «Бамыс», «Мамыш», «Алпамыш», «Алпамша», «Алып манаш», «Алпамыс» болып әр нұсқада айтылады, сол аттас жырлар түркі тілдес халықтардың кебінде бар және бәрінің де оқиға желісі, кісі аттары бір-біріне ұқсас. «Оғыздардың ұлы эпосы «Кітаби Қорқытта» Бөрлі сұлу, Банушешек (бізде Баршын қыз) образдары жасалған»,— дейді Ә. Қоңыратбаев («Қазақ әдебиеті» газеті, 2 октябрь 1973 ж.)

«Қорқыт жырының енді бір тарауы — қият тайпасынан шыққан «Доңа — Қожа ұғлы ер Домрул», қазақ әфсаналарында мұны «Тоқа ұлы Домбауыл» деп атайды»,— дейді академик Ә. Марғұлан.

Бұл ұқсастықтардың бәрі әншейін кездейсоқ нәрсе емес, арғы тегімізді анықтай түсетін деректер екендігін «Қорқыт» кітабына енген «Үшінші Оғызнама — Қамбураның ұлы Бамсы-Бейрек жайындағы жыр» да дәлелдей түседі.

Байындырханның тойында отырған кезде, басқа кісілердің ұлдарын көріп, Қамбура өзінің баласыздығына налып, қатты қайғырады. Тойда отырғандар Қамбураға ұл бер деп құдайға құлшылық жасайды. Сол арада Байбиген деген тағы бір бек өзінің қызы жоқтығын айтып қамығады. Тойдағы бектер құдайдан енді оған да қыз сұрайды. Құдайдан бала тілеген екі бек сол арада, егер бірі ұлды, екіншісі қызды болса, болашақ балаларын үйлендіріп құдаласуға уәде жасасады.

Аңыздың осы басталу тұсы-ақ Қозы Көрпеш пен Баян Сұлудың әкелері Сарыбай мен Қарабайдың аң аулап жүріп кездескенін, болашақ құда болуға уәделескенін есімізге түсіреді. Құрсақ құда болу әдетінің ежелден және қазақтың қазақ болуынан бұрын келе жатқандығын дәлелдейді.

Енді аңыздың ары қарай дамуына зер салайық. Қамбура ұлының атын Бамсы-Бейрек, Байбиген қызының атын Бану-Шешек қояды. Ержетіп аңға шығып жүргенінде, бір күні Бамсы-Бейрек айдаладағы бір шатырға кез келеді, ол шатыр Бану-Шешектікі болып шығады. Қызды ұнатқан жігіт құдалыққа Қорқыт атаны жібереді. Той жасалады. Той үстінде Бамсы Бануға сақинасын сыйлайды. Бірінші неке түні Байбөрі қорғанының билеушісі шабуыл жасап, Бамсыны қапыда тұтқынға алады. Сол жатқаннан тұтқында ол он жеті жыл жатады. Елге Бамсы өлді деген сөз тарайды. Күте-күте екі көзі төрт болған Бану-Шешек әлі де үмітпен күйеуін іздеуге көпестерді жұмсайды да, басқа біреуге тиюге амалсыз келісімін береді. Көпестер Бамсыны тауып, болғалы жатқан жағдайдан хабар береді. Бамсы тұтқыннан қашып шығады, сүйікті аты да сол маңайдан табылады. Жолай Бамсы астындағы атын тойға келе жатқан озанның (ақынның) қолындағы музыка аспабына айырбастап, кемтар озан кейпімен Бану-Шешекті ұзатқалы жатқан тойдың үстіне келеді. Елді күлдіріп көңілін көтереді. Садақ атуға қатысып, бәйгені жеңіп алады. Соның арқасында той басқарушы — тойдың бегі сайланады. Тойдың бегі — асаба — болып алған соң, қызметін пайдаланып әйелдер жағына өтіп кетеді де, қалыңдықтың өзімен билеуін талап етеді. Қалыңдықтың қолындағы өз сақинасын көрген соң, Бамсы болған шындықтың бетін ашады. Той бұзылады.

Аңыздың соңғы жағы айнымаған «Алпамыс батыр» жырының бір нұсқасы секілді. Өзі жоқта әке-шешесі мен жары Гүлбаршынға Ұлтан құл істеген қорлыққа диуанаша киінген Алпамыс та Бамсы-Бейрек құсап елеусіз келіп куә болып, бәрін өз көзімен көрмеуші ме еді?! Осының бәрі оғыз жырларының қазаққа ежелден етене екендігін, тұрмыс мәдениетіміздің түпкі көзі ортақ екендігін даусыз дәлелдесе керек.

Әрине, түрікмендер мен әзірбайжан халқының тікелей оғыз ұрпақтары екендігіне дау айтудың қажеті болмас, бірақ түркі халқына ортақ мәдениетте қазақ халқының өз үлесі барлығын естен шығармаған орынды емес пе?

Тарихқа жүгінсек, оғыздар (ғүз, ғүзз, оғұз) — орта ғасырда Орта Азияда өмір сүрген түрік тілдес тайпалар одағы. Олардың арғы тегінің өзара топтасуы Батыс Жетісу жерімен тікелей байланысты. Олар Жетісудан Қаратау мен Сыр бойына шамамен VIII ғасырдың орта шенінде жылжи бастаған деген дерек бар. Оларды қырғыздар ығыстырған. IX ғасырда олар қазіргі Шыңжаң, Гансу провинцияларын қоныстап, Арал, Каспий маңында да оғыз одағы орнайды. XI ғасырдың ортасында оғыз мемлекетін шығыстан келген қыпшақтар талқандайды.

Ерлікті, бірлікті жырлайтын көне эпикалық шығарма «Оғызнаманың» авторын академик В. В. Бартольд қазақ даласының тұрғындары деп біледі. Біраз ғалымдар көне ұйғыр эпосы деп түсінеді. Ғалым Мырзатай Жолдасбеков «Оғызнама» IX ғасырда Жетісу — Сыр аралығындағы оғыз-қыпшақ тайпалары тудырған жыр, оны жазған сол жырдың өзінде аталатын Ұлық Түрк емес пе екен деген жорамал айтады. М. Жолдасбековтің жорамалын құптай қоятын да, теріске шығара қоятын да бізде дәлел жоқ, алайда «Оғызнама» бір ғана ұйғыр халқына тән эпос емес, түркі халықтарына ортақ мұра дегенді құптағымыз келеді. Ал енді «Оғызнама» ұйғыр халқының әдеби мұрасы деген сөз сол шығарманың ішіндегі әңгімеден өрбіген болу керек. Ертедегі күндердің бірінде Ай қағаннан бір ұл туады емес пе. Анасының көкірегінен уыз ішкен соң, ол ембейді, ас ішіп, тілге келе бастайды. Қырық күннен кейін жүріп, ойнайтын болады. Анасының уызын ішкен соң ембей кеткеніне қарап та жұрт оны Уызхан деп атап кетуі мүмкін. Кейде Оғыз деп жүргеніміз Уыз емес пе екен деп те ойға кетуге болады. Шығарманың сюжеті бойынша, күн нұрының қызынан үш ұл, жер қызынан үш ұл көрген соң, Оғыз қаған той жасап, елдің таңбасы мен ұраны не болатынын жариялайды. Сонан соң жан-жаққа елші шаптырып, өзінің ұйғыр қағаны екендігін, енді жердің төрт бөлігінде де қаған болғысы келетіндігін жария етеді. Кім мұны құп көрсе, дос санаймын, құп көрмегенді дұшпан деп білем дейді. Сол жарлыққа орай Алтын қаған оған көп сый жібереді, ал Урум деген қаған қарсы болады. Екеуі соғысып, Урум жеңіледі. Сюжет содан ары өрби береді. Шығарманың осы үзігінен де оны неге ұйғыр халқының мұрасы деп жүргеніміз түсінікті болатын сияқты. Бірақ бір нәрсе есімізде болу керек: Оғыздың өзі ұйғырға қаған болғанымен, ол туралы шығарма тек ұйғыр халқының ғана еншісі бола алмайды. Өйткені Алпамыс батыр да қазақ ішіндегі қоңырат тайпасынан шыққанымен, ол туралы эпос талай түрік тілдес халықтарға ортақ мұра болып жүрген жоқ па? Арғы тегі бір-біріне жақын, туыс халықтардың әдеби, мәдени мұралары да ортақ болатындығы белгілі. Бичурин «Оғызнаманы» II ғасырдың тарихи оқиғаларына байланысты жазылған деген жорамал айтады. Жалпы, шығарма оғыз-қыпшақ тілінде көне аңызға негізделіп жазылған. Кейінгі ғасырда парсы, араб тілдеріне аударылған. Қазіргі сақталған нұсқасы XV ғасырдан кейін қайта хатқа түскен.

1910 жылы Қазан қаласындағы «Өрнек» баспаханасынан басылып шыққан «Тауарих хамса Шарқи» («Шығыстың бес тарихы») деген кітабында аякөздік Құрбанғали Халидов «Оғыз» сөзінің төркінін сары үйсіндермен байланыстырады. Қытайлықтар сары үйсіндерді түстеріне қарап жирен сақал немесе қызыл сақал деп атаған көрінеді, олардың тілінде «оғыз» деген сол мағынаны білдіреді екен. Кезінде бүкіл бір ұланғайыр аймақты алып жатқан үлкен елдің атауын сары үйсіндерге байланыстырғанды бүгінгі ұрпақ құптай да қоймас, әйткенмен оғыз мемлекеті түркі халықтарының одағы болғандығын әлгі дерек бекіте түседі.

Қорқыт, Оғыз жайындағы аңыздарды Рашидад-диннен кейін өзінің «Түрік шежіресі» атты кітабында жазып қалдырған тарихшы — Әбілғазы. Енді ол жайында да бірер өмірбаяндық мәлімет бере кеткен жөн болар. Ол жайында Хиуаның Қият қыстағынан шыққан тарихшы әрі ақын Мунистің «Фирдаус аликбал» («Бахыттың ұжмақ бағы») атты кітабында айтылады. Әбілғазы — Хиуа ханы Арабтың жеті ұлының бірі. Шешесі қазақ сұлтанының қызы болған. Ел басқаруға он алты жасынан араласады. Үргенішті билеушілердің бірі болады. Он жетісінде Қиятты билейді. Сол жылғы бір соғыста әкесі жеңіліп тұтқынға түседі де, Әбілғазы бір жігіт екеуі ұрыс болған жерден қашып шығады. Жолда аты өліп, қасындағы жігіт оған өз атын береді. Біраз уақыт Қиятта, Самарқанда болады, екі жылдан кейін ағасы Асфандияр оның билігіне Үргенішті береді. Түрікмендерді жақтағаны үшін ағасымен келесі жылы бірнеше рет соғысып, ақыры қазақтың ханы Есімге кетіп қалады. Одан Түркістанның ханы Тұрсынға барады. Есім хан Тұрсын ханды өлтіргеннен соң, Бұхара хандығына кетіп қалады. Ол араға да тұрақтамай Хиуаға келіп, сол арада ағасы Асфандияр ханмен екі дүркін соғысады. Ақыры ағасымен татуласып, соның қасында тұрып қалады. Бірақ інісінен күдіктенген ағасы оны ақыры тұтқындап Иракқа жібереді. Он бір жылдан кейін Әбілғазы Исфаханнан қашып түрікмендерге келеді, одан екі жыл Балқанда болады, соңынан Маңғышлаққа өтеді. Ол кезде Маңғышлақ қалмақтарға қарайды екен, олар Әбілғазыға үлкен құрмет көрсетеді. Бір жылдан соң өзбектер қырық тең сый әкеліп Әбілғазыны қалмақтардан алып қайтады. Арада алты ай өткенде Асфандияр хан өледі де, Әбілғазы қырық жасында хан сайланады. Көптеген әскери жорықтарды басқарып, Әбілғазы батыр хан атанады. Ол өзбектерді төрт топқа бөледі: бір топ — ұйғыр мен наймандар, тағы бірі — қоңыраттар мен қияттар, үшіншісі — нөкез бен маңғыттар, төртінші топ — қаңлы мен қыпшақтар.

Әбілғазы түрікмендерді бағындырып, қалмақтарды ойсырата жеңеді. Елді жиырма жыл билегеннен кейін, көзі тірісінде ұлы Анушаны өз орнына хан сайлайды да, өмірінің соңын тыныштықта өткізеді. Ол өте жан-жақты, бәрінен хабардар, тарих пен поэзияны кеп білетін кісі болады. 1659-61 жылдары түрікмен тарихын тарататын «Түрікмен шежіресі» атты кітабын жазады. Негізінен өз ата-бабасын тарататын, бірақ ертедегі елдердің біразы жайында жан-жақты мәлімет беретін «Түрік шежіресі» атты кітабын 1663 жылы жаза бастайды. Өзі сол жылы қайтыс болған соң, оның ол кітабын ұлы Ануша 1665 жылы аяқтап шығады. Осы екі шығармасы арқылы Әбілғазы тарихшы ретінде өлмес даңққа ие болды. Ол заңды түрде шығыс халықтарының ішінен шыққан аса ғұлама тарихшы саналады.

Ертеде Жетісу жерімен «Ұлы жібек жолы» өткен. Бұл жолдың неліктен «жібек жолы» атанғаны қазіргі оқырманға оншалық құпия болмаса керек. Кезінде әлем халқының көз жауын алған Қытай жібегі осы жол арқылы саудаланғандықтан, жол аты солай аталған ғой. Аты аңызға айналған жаһангер Чжан Цянь шамамен біздің дәуірімізге дейінгі 106 жылдарда елші болып ертедегі Бактрия еліне қарай жүргенде, оның сол ұзаққа созылған жолымен соңын ала қытай жібегін тиеген керуен де жүріп отырады. Батыс елдері Қытайды «Жібек елі» деп сол кез тұңғыш таниды. Шығыс пен Батыстың арасындағы сауда мен мәдени байланыстың өркендеуіне арабтар айтарлықтай үлкен үлес қосады. Ол кезде Египет Рим империясының құрамына кірген. Египет астанасы Александрия қаласы Африка, Азия және Европаны өзара байланыстырушы қызметін атқарды. Египеттің әйгілі әйел патшасы Клеопатра «жібек жолы» арқылы келген қытай жібегінен тігілген киім киіпті деген аңыз әңгіме бар.

Аңызға сүйенсек те, ақиқатқа жүгінсек те, кезінде жібек матасына деген жұрттың ынтасы керемет болғанын байқаймыз. Қолда бар кереметті керемет тиімді пайдалану ежелден дәстүр. Көне Қытай мемлекеті жібекті солай пайдаланады, оны қалай, неден жасайтындарын аса шеберлікпен құпия ұстайды. Бүкіл жер бетіндегі жұрттың қолы жеткені үстіне жібек киіп жүрсе де, оның қалай жасалатынын көпке дейін ешкім білмейді. Көп ел құпияның бетін ашу үшін Қытайға арнайы жансыздар жіберіп те байқаған көрінеді, бірақ ол құпияның бетін бірде-бір адам ерлігі мен ептілігі жетіп аша алмайды. Жібек өндіру ісінің көпке дейін құпия сақталып келгендігіне біздің дәуірімізге дейінгі 70-жылдарда туған римдік ұлы ақын Вергилийдің жібекті мақтағанда, оны ағаш тінінің талшығынан жасалады деп жырлауы да дәлел болады.

VI ғасырда Византияның жібек шығаратын өз өнеркәсібі болды. Сол ғасырда Константинополь, Бейрут, Тир, Антиохия қалалары да өз алдына жібек өндіре бастады. Жібек құртын Константинопольге екі христиан монағы таяқтың ішіндегі қуысқа тығып алып келіпті-міс. Ал енді кейбір ғалымдар жібек өндірісі әуелі Орта Азиядағы Соғда жерінде дамып, Европаға содан кейін барған деген де жорамал айтады.

Жібек құпиясының қалай ашылғандығын дәл айтпаса да бейнелеп түсіндіретін бір аңыз әңгіме бар.

Жібек матасының әдемілігіне, құнына Қытаймен көрші ел түріктердің де қатты қызыққаны, сол үшін Ұлы Жібек жолын өз бақылауында ұстап тұрмақ болып талай қырғын соғыстарға барғандығы VI—VII ғасыр тарихынан мәлім. Бір ғасырдан астам уақыт Қытай империясымен бақталас өмір сүрген Түрік қағанатының адамдары да жібек өндірудің құпиясын ұзақ уақыт біле алмайды. Құпияның қатты сақталатындығы сондай — оны білем деп бел буу көпе-кернеу өлімге бас тігумен барабар саналыпты. Дегенмен түріктер өзі сымбатты, айлалы, епті деген бір жігітті арнайы тапсырмамен жібек еліне жасырын аттандырыпты деседі. Жігіт Қытай еліне елеусіз ғана келіп, бірте-бірте ел ішіне сіңіп алған соң, ебі мен тілін қатар жұмсап жүріп қытай императорының сарайына жақындайды. Сөйтіп, бірте-бірте сенімге еніп, ақыры император қызының жақын құрбысына үйленеді. Сол арқылы көп ұзамай жібек матасының жібек құрты арқылы өндірілетінін біліп алады. Құпияны білуін білгенмен, жібек құртын қалай өз еліне жеткізудің амалын таба алмай көп қиналады. Ақыры ақылды жігіт оның да қисынын келістіреді. Ол келіншегіне шашын ұсақ-ұсақ қырық өрім етіп өргізеді де, император сарайындағы, сарай маңындағы жұрттың көзін соған үйретіп біраз аялдайды. «Бұлай өру — біздің түрік әйелдерінің салты»,— деп сендірген де болу керек. Сонымен, келіншегінің қырық өрім шашына қытайлықтардың көзі әбден үйренген кезде, жігіт енді еліне қайтқысы келетіндігін мәлімдейді. Кетерде әйелінің әр өрім шашының түбіне бір, ұшына бір жібек құртын тығады, сөйтіп, барлығы сексен құртты еліне аман-есен жеткізіпті. Түріктер сол сексен құрт арқылы жібек өндіріп, жібек құпиясын алғаш ашыпты-мыс. Аңыздың айтуына қарағанда, көптеген түркі елі қыз-келіншектерінің шашын ұсақ-ұсақ өретіндігі содан бері әдетке сіңсе керек.

«Курьер Юнеско» журналының 1983 жылғы январь айындағы санында көне «Ұлы жібек жолының» схема-картасы жарияланды. Соған қарағанда, ол жол кезінде Европа мен Азияның басты-басты қалалары мен аймақтарын баса өтіпті. Қытайдың Сиань (Бұл қала Хань династиясының астанасы болған), Ланьчжоу, Увэй, Дуньхуан сияқты ірі қалаларынан басталған жол Орта Азияға жеткенде, көп тармақтанып бірі Турфан, Куча арқылы, екіншісі Жоцян, Миньфэн, Хотан, Яркенд арқылы Қашғарға жетсе; одан ары қарай тағы бірнеше тармаққа бөлініп Орта Азияны кең аралап кетеді. Бір жол Қашғардан Самарқанд өтсе; екінші жол Яркендтен Вазирабадқа; ал үшіншісі Қашғардан Пешевар деген қалаға шығады да, Азияның оңтүстігін аралап келіп Вазирабадтан қайта қосылады. Мерв қаласында тармақтары тоғысқан «Ұлы жібек жолы» ары қарай Тегеран, Хамадан, Бағдат, Дамаск, Бейрут, Стамбул қалалары арқылы Римге, Венецияға жетеді. Жалпы ұзындығы 12 мың шақырым болыпты. «Жібек жолы» кезінде елдер мен халықтардың әлеуметтік өміріндегі қан тамыры іспетті болғандығы бәрімізге белгілі. Демек, сол тиімді жолға жақындау, сол жолдың бойын мекендеу ертедегі халықтар үшін аса маңызды мәселе болғандығы шексіз. Сол себепті сол жолдың бойында тіршілік еткен Жетісу халықтарына көз алартушылар да, жерін тартып алуға ниет қылған көршілер де көп болғандығы сөзсіз. Соның нәтижесінде, талай қырғын, талай шапқыншылық бұл жердің төсін қанға бояп өтті-ақ қой. Қан кешіп жүріп жерін қорғаған елдер «Ұлы Жібек жолының» әсерінен мәдениетке, пайдалы заттар өндіруге бейімделіп, өзінің ой өрісін кеңіте де бастағаны ақиқат. Бабалар тарихына қосқан бұл жолдың да өзіндік үлесі бар.

Бұл «Жібек жолының» бойымен әуелгі кезде жібек матасы ғана саудаланғанмен, бірте-бірте сауда көлемі ұлғая береді. Біздің дәуіріміздің I-II ғасырларында «теңіз жібек жолы» пайда бола бастайды, ол жолмен енді қытай фарфорлары оңтүстік-шығыс Азияға шеру тартады. Ол, тіпті, Америкаға жетті деген дерек бар. Кейініректе батысқа қарай Қытай шайы да көптеп жөнелтіледі. Итальяндық саяхатшы әрі саудагер Марко Поло (1254-1324) осы «Жібек жолы» бойындағы біраз елді аралап өтіп Қытайға жетеді, өзінің осы сапары жайында 1298 жылы жазған оның мемуары Монғолия, Қытай, Иран, Ирак елдері жайында мол дерек береді. Оның ол кітабында Қазақстанның көне қалалары жайында да біраз мәліметтер бар.

Тарихшы Л. Н, Гумилев «Ежелгі түріктер» атты кітабында VI-VII ғасырда Қытай жібегін ел-елге таратқан керуен жолының Азияда үлкен-үлкен екі тармағы болғандығын баяндайды. Батыс пен Шығысты жалғастырған ол керуен жолы Түрік қағанатының территориясын қақ жара аралап өткен. Алайда, шындыққа жүгінсек, VI-VII ғасыр Ұлы жібек жолының біраз құлдырау дәуіріне жатады. Ол кезде араб — парсы — түрік — қытай соғыстары керуен жолын қиындатып жіберген. Оның үстіне теңіз жолы да кең өріс ала бастаған. Бірақ, қалай дегенмен де, Азия халықтарының өзара экономикалық және мәдени байланыстарын қалыптастыруда керуен жолдарының үлесі зор.

Керуен жолы Қытайдың Чаньан қаласынан басталып, Турфан өлкесіне келгенде екі тармаққа бөлінген. Бірі Тянь-Шань тауының оңтүстік беткейі арқылы Қаражар, Куча, Ақсуды басып өтіп, одан ары Ыстықкөлдің жанымен жүріп отырып Шу алқабына келген, содан Талас алқабы арқылы Исфараға өткен. Бұл жол Оңтүстік керуен жолы атанған. Екіншісі Жоңғарияның оңтүстігі арқылы Үрімші, Манасты басып өтіп Іле алқабына түскен, содан ары оңтүстікке Орта Азияға қарай бет алған, ал бұл жол Солтүстік керуен жолы атанған.

Енді осы екі дерекке қарап отырсақ, «Курьер Юнескодағы» карта мен «Ежелгі түріктер» кітабындағы мәлімет бастан-аяқ үйлесе бермейді. Оның екі түрлі басты себебі бар ғой деп ойлаймыз.

Біріншіден, «Курьер Юнескодағы» карта Ұлы жібек жолының дәуірлеу кезін — біздің дәуіріміздің бас кезіндегі (I-ІІ ғ.) — жағдайды көрсетеді. Ал Гумилев ел мен елдің арасындағы байланыс, қатынас біраз өркендеген, керуен тарту ісі біршама жетілген уақытты —VI-VII ғасыр кезін — айтып отыр.

Екіншіден, тәжірибеде Оңтүстік жібек жолы, Солтүстік жібек жолы деп жібек жолын екіге бөліп айту бар. Жоғарыдағы екі деректі бір-бірімен салыстыра қойсақ, «Курьер Юнескода» көрсетілген жол Оңтүстік жібек жолына, «Ежелгі түріктердегі» жол Солтүстік жібек жолына жататындығын айыру аса қиын емес. Және Солтүстік жібек жолының Оңтүстік жібек жолына қарағанда әлдеқайда кеш дамығандығын да ескеру керек. Бұл жағдайды анығырақ түсіну үшін, біз академик В. В. Бартольд шығармаларына қосымша ретінде жасалған «Орта ғасырларда