Қазақтық арғы, бергі тарихында елге жайлы қоныс, жақсы мекен іздеген адамдар хақында аңыз әңгімелер көп. Асан Қайғы жерұйықты іздесе, Өтеген батыр

«Қара қазан, сары бала
Қамы үшін қамдана
Қонысқа жер іздейді».

(Ж. Жабаев)

Ертегілер мен аңыздарда, жырларда бұл мотив кең дамыған. Асан ата Жетісуды көргенде: «Ағашы тұнған жеміс екен, шаруаға жақсы қоныс екен», — деп айтыпты деген сөз бар. «Биылғы шаншыған таяғыңнан келесі жылы арба шығады» деген де әңгіме айтылады. Оның бәрі жердің құнарлылығына, суының молдығына риза болған көңілден шыққан сөз болар. Бірақ жердің бағасызы, құнсызы бола ма?

Осы сұраққа жауап ретінде бір аңызды айта кеткеннің артықтығы болмас.

Аңыздың өзін айтпас бұрын осы аңызды бізге жеткізген автор жайында бірер сөз айта кетсек. Өйткені бабалар жайын бізге жеткізген әрбір адамды құрметтеу біздің басты міндеттеріміздің бірі деп ойлаймын.

Бұл аңыз Никита Яковлевич Бичурин (Иакинф) деген кісінің «Ерте кездерде Орта Азияны мекендеген халықтар жайындағы мәліметтер жинағы» деген кітабында келтірілген, Кітап 1851 жылы Петербургте басылған, 3 том. Бичурин Қазан губерниясының Чебоксары уезінде Бичурин (чувашша Шияк) деген селода 1777 жылы 29 августа дін қызметкерінің семьясында дүниеге келеді. Қазан семинариясында оқиды. Ірбітте, Тобылда болады. 1808 жылдан 1821 жылға дейінгі аралықтағы өмірі Пекинде өтеді. Грек, латын тілдерін меңгерген; неміс, француз тілдерін жақсы білген; моңғол, түрік тілдерін үйренген. Жазған ғылыми, тарихи еңбектері үшін ол төрт мәрте Демидов сыйлығын алады. 1853 жылы 11 майда жалғыздықтың жапасын шегіп қайтыс болады.

Ал енді Бичурин жазып қалдырған аңызға кезек берейік.

Ертеде күндерді (немесе гүндерді) Тұман (немесе Түмен, Тумын болуы да мүмкін) деген кісі билепті. Оның Мөде атты мұрагер ұлы болады. Бірақ өзі аса жақсы көретін тоқалынан тағы бір перзент көрген соң, таққа сол кіші баласын отырғызғысы келеді де, Мөдені көрші елдің билеушісіне аманатқа береді. Сөйтеді де, ұлын аманатқа берген елге дереу шабуыл жасайды. Оған ызаланған көрші хан қолындағы аманат ұлды өлтірмек болады. Шабуылдың өзі де осы мақсат үшін жасалынған болу керек. Соның бәрін дер кезінде сезіп қалған Мөде дереу ханның арғымағын ұрлап мініп өз еліне қашып келеді. Енді амал жоқ, қашып келген ұлының ерлігін бағалап, Тұман оған он мың атты әскер береді, демек, он мың түтін Мөденің еншісіне тиеді. Еншісіне ие болған соң, Мөде өзіне ысқырма жебелер жасайды, садақ тартып атқан кезде, әлгі жебелер ысқырып ұшады екен. Енді ол өз нөкерлерін ат үстінде садақ атуға үйрете бастайды. Әуелі мынандай бұйрық береді: «Аңда жүргенде болсын, басқа жерде жүргенде болсын, менің ысқырма жебем ұшқан жаққа қарай ойланбастан садақ атпаған адамның басын аламын», — дейді. Сонан соң алдымен ол ысқырма жебемен өз арғымағын атады. Нөкерлерінің біразы не істерлерін білмей аңырып, ақыры атпай қалады, Мөде дереу олардың бәрінің басын алады. Біраз уақыт өткен соң, Мөде енді ысқырма жебені өзінің ең жақсы көретін әйеліне қарай атады. Мынандай қатыгездіктен шошынған нөкерлердің бір тобы тағы да садақ тартпай қалады. Мөде ойланбастан олардың да басын алады. Одан кейін арада біраз уақыт өтеді. Күндерде бір күн Мөде нөкерлерімен тағы аңға шығады. Аңда жүріп Мөде өз әкесі Тұманның арғымағына қарай ысқырма жебесін атып жібереді. Бұл жолы барлық нөкері де өз жебелерін бір кісідей сол бағытқа атады. Сонда барып қана Мөде өз нөкерлерін сенімді санайды. Бірде, әкесі Тұманмен бірге аң аулап жүргенде, соңында келе жатып ысқырма жебені әкесінің арт жағынан жіберіп қалады. Нөкерлері де Тұманды көздеп тоқтаусыз тартып жібереді. Әкесін өлтірген соң, өгей шешесі мен інісінің де көзін құртады. Сөйтіп, өзін билеуші етіп жариялайды.

Қатыгез заманның қатыгез адамының қылығына қайран қаласың. Әкесінің ұлына істеген әділетсіздігін де, ұлының әкесінен қайтарған кегін де біздің қазіргі ұғыммен айыптау да, арашалау да қиын.

Сол Мөде билеуші болып таққа мінген кезде көрші елдің билеушісі Дун-худың (Татар ұрпағы) жағдайы өте жақсы, нағыз күшіне мінген шақ екен. Әкесін өлтіріп Мөде таққа отырды дегенді естіген соң, Дун-ху оған арнайы сәлемшілер жібереді. Олар Мөдеден күніне мың шақырымдық жол алатын Тұманнан қалған хас арғымақты сұрайды. Мөде төңірегіндегі кеңесші адамдарын шақырып алып ақылдасады. «Бір күнде мың шақырым жол шабатын арғымақ — күндердің қолындағы құнды қазынасы. Оны беруге болмайды»,— дейді дәулетті кеңесшілері. «Көрші адамдардан жалғыз атты аяғанымыз ұят болар. Арғымақты берейік»,— дейді Мөденің өзі. Арғымақты алған соң, Дун-ху тағы ойға кетеді Мөде маған арғымақты қорққанынан берді деген оймен, енді оның сұлу әйелдерінің бірін сұрайды. Сәлемшілердің сөзін естіген соң, Мөде ақылшы адамдарын тағы шақырып алады. Олар ашуланып: «Дун-ху — арсыз адам. Оған қарсы соғыс ашу керек!»— деседі. Кіжінген кеңесшілерін басып: «Бір әйелге бола білдей көршімізбен керіскеніміз келіспес. Берейік»,— дейді де, ару әйелдерінің бірін Мөде көрші елдің билеушісіне беріп жібереді. Тілегеніне тағы қолы жеткен Дун-ху енді тіптен шектен асып тасыраңдай бастайды. Қолын екі рет қақпаған соң, көршім менен қорқады-ау деп ойлап, көңіліне паңдық кіреді. Күндермен екі арада мың шақырымдық жер иен жатады екен. Ол ара екі шетіндегі екі елдің күзетшілерінен өзге жан баспайтын жапан дала көрінеді. Енді Дун-ху Мөдеден соны сұрайды. Сәлемшілердің тілегін тыңдаған соң, Мөде тағы кеңесшілерінің бетіне қарайды. «Ой, ол бір қайыры жоқ қажетсіз жер. Бере салайық»,— дейді біразы. «Жоқ, бермейік», — деушілер де болады. Сонда Мөде бұлан-талан ашуланып: «Жер — мемлекеттің негізі, оны қайтіп өзгеге беруге болады?» — дейді де, беру керек дегендердің бәрінің басын алады, «Кімде-кім маған ілеспесе, басын алам!» — деген бұйрық беріп, бейқам жатқан Дун-хуға тұтқиыл шабуыл жасап, олардың күл-талқанын шығарады да, жерін, мал-мүлкін — бәрін басып алады.

Жер қадірін, оның қасиетін бағалауда бұл көне аңыздың, сөз жоқ, үйретері көп. Асан атамыз іздеген Жерұйық түгіл, Қарабайдың тоқсан мыңы су таппай қырыла жаздаған иен құм дала да бізге қымбат. Мемлекет өзінің негізін белгілі бір жер үстінде ғана қалайтын болғандықтан, адамзатқа ана есебінде жер ешқашан жақсы, жаманға бөлініп алаланбайтындықтан, жазушы үшін туған жер туралы қалам тартудан артық абырой болады деп ойламаймын.

Жетісу жайында өлең де көп, ән де көп. Бұл өлкеден ел қамын ойлаған, жер қадірін сыйлаған абзал ұлдар мен зерек қыздар мол шыққан. Қазақта «Қой ақсағымен мың болады» деген аталы сөз бар. Сол айтпақшы, жер тарихын жазғанда тек аса атақтылар мен даңқтыларға ғана кітаптан орын тиіп, өзгелер ұмыт қалмауға тиіс-ау, сірә. Өйткені жер тарихын, ел өмірбаянын жасаған атақтылардың өзі сол тарихты ел ішіндегі қатардағы қаһармандарға сүйеніп қана жасамады ма?! Сондықтан, сез кезегі келгенде, осындай жағдайды да естен шығармаған жөн сияқты.

Қазақ совет энциклопедиясының мәліметіне жүгінсек, қазіргі Жетісудың территориясы «Солтүстікте Балқаш, солтүстік-шығысында Сасықкөл мен Алакөл, шығыста Жоңғар Алатауы, оңтүстігі және оңтүстік-батысында Солтүстік Тянь-Шань жоталарымен шектеседі». Ал енді Жетісу аталған мекенге ежелден өзгеріссіз осы территория қарап келді десек, үлкен қателік жасаған болар едік. Тарихи даму барысында, сөз жоқ, Жетісуға жататын территория да сан өзгерістерге ұшырады. Қазіргі кезде өзіміз күнде айтып жүрген Орталық Қазақстанға қай аралар жатады деп сұрай қалсақ, оған екінің бірі ойланбастан жауап бере қоймайды. «Орталық Қазақстанды сумен қамтамасыз ету проблемалары» (Алматы 1950) деген кітапта ғалымдар Ш. Шокин мен В, Киктенко да: «Орталық Қазақстан территориясының тұрақты бекіген шекарасы жоқ»,— дейді де, ол аралыққа шамалап мына жерлерді жатқызады: солтүстік-шығысында — Ертіс өзені, оңтүстігінде — Балқаш көлі мен Бетпақ дала шөлі, батысында — Жезқазған-Ұлытау ауданы және солтүстігінде — Атбасар-Павлодар линиясы. Соған қарағанда, Жетісу территориясын да әр кезде әр түрлі жағдайға байланысты шамалап қана белгілеуге болатын шығар деп ойлаймыз. Қазақ хандығының XV ғасырда құрылғанын, «қазақ» деген елдің де сол ғасырда пайда болғанын білсек те, «Қазақстан» деген сөздің алғаш қай кезде айтылғанын бәріміз біле бермейміз ғой. Дегенмен Зайн ад-Дин Васифидің «Бадаи ал — Вакаи» («Ғажайып оқиғалар») атты мемуарлық кітабында «Қазақстан» сөзі тұңғыш қолданылған деп жүрміз. «Бадаи ал — Вакаи» XVI ғасырда жазылған кітап болса Қазақстан сөзі де XVI ғасырда қолданылмай ма? Бірақ сол қолданыс бірінші ме, жоқ па — бұл мәселені ешкім кесіп айта алмайды, өйткені одан бұрын жазылған кітаптардың бізге түгел жетпеуі де мүмкін емес пе?

Сол сияқты Жетісу атауының да қай кезден бастап айтылып келе жатқанын кесіп айту қиын болар. Бұрын Жетісу аймағын ғалымдар Моғолстан деп келген.

Ғалым Алексей Ираклиевич Левшиннің 1832 жылы Петербургта басылып шыққан «Қырғыз-қайсақ немесе қырғыз-қазақ ордасы мен даласының сипаттамасы» атты 3 томдық кітабының 2 және 3-томында Жетісу аты орысша Семрек делініпті. Соған қарағанда, XIX ғасырдың басында бұл атау әбден орныққан болу керек.

Ал енді жердің аты Жетісу аталғанмен, сол жеті суға қай-қай сулар жатады деген мәселе күні бүгінге дейін тұрақты шешімін таппай келеді. Тіпті, Жетісу атауына жеті өзеннің еш қатысы жоқ, ол қасиетті су, суы мол жер дегенді білдіреді деушілер де бар. «Білім және еңбек» журналының 1983 жылғы II-санында осындай пікір айтылды. Жазушы Сәуірбек Бақбергенов «Қан тозаң» атты Жетісу жеріндегі оқиғаларға байланысты жазған романында: «Жетісу! Қасиетті сан, киелі атау. Жетісу — жеті өзен ғана емес, ірілі-уағын қоса есептесе, жетпіс өзен!» — деп толғанады. Алайда Үлкен Совет энциклопедиясы мен Қазақ совет энциклопедиясында Жетісудың жеті өзені атап-атап көрсетілген, бірақ оған жататын өзендер екеуінде екі басқа. Кезінде ғалымдар А. К. Гейне те, А. Влангали де, В. В. Бартольд те жеті өзенді өздерінше анықтап көрсеткен, әйткенмен олардың мына айтқаны дұрыс деп бір тоқтамға келе қойғанымыз жоқ, өйткені олардың айтқаны да бір жерден шықпайды.

Жетісудың жеті өзенін ғалымдар ғана емес, көпті көрген көнекөз қарттар да әр түрлі айтады. «Лениншіл жас» газетінің 1971 жылғы 9 сентябрьдегі санында «Жетісуға қайсы өзендер жатады?» деген мақала жарияланды. Сол мақалада ақын Әшім Тұрлыбаевтың «Жетісу» атты өлеңі келтіріледі. Өлеңіне қарағанда, Әшім Тұрлыбаев, расында да, Жетісу жерін жақсы білетін адамға ұқсайды.

— Жетісудың бірі — Іле, басы Текес, Байынқол, Қақпақ өзені оған тіркес. Қарқара, Кеген, Нарын, Шелек, Түрген, Қаскелең, Күрті, Талғар о да еншілес,— деп бастайды да, жеті өзенді өлеңмен санамалап шығады. «Екіншісі — Қаратал, басы — Шажа» — десе; «Үшіншісі — Ақсу қатар Ешкіөлместен», «Жоңғардан Лепсі ағады асып асу», «Аякөз бір шетінде бесінші өзен»,— дей келіп, «Алтыншы, жетінші өзен — Талас пен Шу»,— деп түйеді. Сонда ол кісі Жетісуға Іле, Қаратал, Ақсу, Лепсі, Аякөз, Талас және Шу өзендерін жатқызады.

Кім айтса да Қаратал, Лепсі, Ақсу өзендерін ғана Жетісу құрамына күмәнсіз қосып айтады; басқа өзендердің барлығын да біреу қосады, біреу қоспайды. Ал енді Жетісу қазақтары өзеннен гөрі кішілеу өзеншелерді су деп атайды, ондай сулардың есебін алсақ, Жетісудан бір жеті емес, бірнеше жеті өзен табуға болады.

Біреулер Жетісуға Балқаш көліне ғана құятын жеті өзенді жатқызса, енді біреулер тек Жоңғар тауынан басталатын жеті өзенді жатқызғысы келеді. Ертеде Алакөлдің өзіне жеті өзен құйыпты дегенді айтатындар да бар. Дегенмен Жетісу деген ат дәл қазіргі Жетісу территориясындағы жеті өзенге байланысты шықты деп кесіп айту дұрыс болмайтын сияқты, өйткені бұл территорияның бәрі әуел бастан-ақ Жетісуға жатқан дегенді әзірге ешкім дәлелдей алмайды. О баста Жетісу жеріне бір жағы Балқаш, Алакөл, екінші жағы Ілеге дейінгі аралық қана жатқан болу керек деген жорамалды Қазақ совет энциклопедиясы да жақтайтындай: «В. В. Бартольдтің айтуынша, алғашқыда жергілікті халық Жетісу деп Іледен солтүстікке қарай созылған аймақты атаған, оған Лепсі, Басқан, Ақсу, Бүйен, Қызылағаш, Қаратал, Көксу өзендері енген. Ал Жетісу Іленің оңтүстігіне қарай созылған таулы аймақ деген ұғым 19-ғасырда тарап, сондай-ақ оған Тянь-Шаньнің солтүстік-батыс және орталық аудандары да қосылатын болған. Тарихи әдебиетте Жетісу ұғымына Шу алқабы мен Нарын өзенінің жоғарғы ағысын қамтитын атырап та кірген»,— дейді.

Осы өлкені патша үкіметінің арнайы тапсырмасы бойынша талай жыл зерттеп, оның уездері жайында талай кітап жазған П. П. Румянцев пікірі де Бартольд пікірімен үндес келеді. Оның айтуынша, Жетісу атауы 1867 жылы Жетісу облысы құрылғанға дейін де аталып келген. Жетісу өлкесі, Іле бойы өлкесі деген атаулар оған дейін де болыпты. Ал Жетісу деп алғашқыда Лепсі мен Қаратал өзендерінің арасында жатқан жер ғана аталса керек. Оның Жетісуға жатқызатын өзендері: Лепсі, Сарқан, Ақсу, Бүйен, Қызылағаш, Көксу, Қаратал.

Ал енді кейбір деректер негізінде біздің болжауымызша, Жетісу деген ат тарихқа әріден, шамамен XIV ғасырда белгілі болған сияқты. Бұл пікірге оқырманды да ортақ ету үшін, біз мүмкіндігімізше XV ғасырда жазылған төрт шығарманы куәлікке тартпақпыз, оның төртеуі де әйгілі Ақсақ Темірдің әскери жорықтары мен жеңісін мадақтауға арналған араб және парсы тілінде жазылған шығармалар.

Біріншісі — Бағдаттық Низам ад-Дин Шами деген кісінің «Зафарнамасы». Бағдатты басып алған соң (1392—93), Темір өз патшалығының тарихын жазуды 1401-02 жылдары осы кісіге тапсырыпты. Ол оны нақты деректер мен күнделік дәптерлерге және жорыққа қатысқан адамдардың әңгімелеріне сүйене отырып 1403-04 жылы март айында жазып бітіп көрсеткен екен, Темір риза боп «Жеңістер кітабы» деп атапты. Бұл кітап Темірдің ресми тарихын толық жазған тұңғыш шығарма болып табылады.

Екіншісі — «Ескендір анонимі» деп аталады. Темірдің ресми емес тарихын өз бетінше баяндаған шығарма. Темірдің немересі Ескендірге (Искандар) арналғандықтан, шығармаға бұл атты академик В. Бартольд шартты түрде қойған. Оның авторын да анықтаған — В. Бартольд. Екі редакциясы бар екен, бірі — Британ музейінде, екіншісі Париждің ұлттық кітапханасында. Авторы Муин ад-Дин Натанзи деген кісі Исфахан қаласында туыпты. Бұл шығармасын 1413-14 жылы жазып бітіпті. Кітаптың қандай деректер негізінде жазылғанын ғалымдар кесіп айтпайды.

Үшіншісі — Шараф ад-Дин Али деген Йезда қаласында туған сарайлық ғалым әрі әдебиетші кісінің «Зафарнамасы». Темірдің парсыны билеген баласы Омар-шейхтің ұлы Ескендірді Шахрух тақтан тайдырған болатын, ал Шахрухтың баласы Ибрагим султан парсыны 1415-1435 жылдарда билеген. Автор Шахрух пен Ибрагимнің де сарайында қызмет жасапты. Автордың өз мойындауы бойынша, бұл кітапты әуелі Ибрагим султан хатшыларға жаздырады да, оның көркемдеу жағын яғни әдеби өңдеу жағын авторға тапсырады. Бұл шығармаға мыналар мәліметкөз болады: 1. Жоғарыдағы Низам ад-Дин Шами жазған «Зафарнама». 2. Темірдің жекелеген жорықтары жайындағы сипаттау жазбалары мен күнделіктері. Шараф ад-Дин бұл материалдарды Низам ад-Динге қарағанда толығырақ келтірген. 3. Темірдің үнемі қасында жүретін парсы және ұйғыр песірлерінің жазбалары. 4. «Хандар тарихы» атты өлеңмен жазылған түрікше хроника. 5. Замандастары мен жорыққа қатысушылардың ауызша айтқан әңгімелері. Автордың өз айтуынша, оларды әңгімесі даулы кездерде, түсініксіз жағдайды анықтау үшін өте қажетті болған көрінеді. Бұл шығарма Темір жайындағы мәліметтерді неғұрлым толық қамтыған және ең кең тараған шығарма болып табылады. 1424-25 жылдары жазылып біткен.

Төртіншісі — 1413-14 жылы Герат қаласында туған, бірақ арғы түбі самарқандық Абд ар-Раззак Самарқандидің «Матла ас-садайн...» атты кітабы. Бұл шығарма 170 жылдың аралықты қамтиды, 1470-1471 жылдардан кейін жазылып біткен болу керек, өйткені сол мерзімге дейінгі оқиғаларды қамтиды. Автор 1482-83 ж. қайтыс болған. (Араб, парсыларда жыл басы март айы (22) болғандықтан, март айына дейінгі даталарда екі жыл қатар көрсетіледі).

Бұл төрт шығарманың да үзінділері 1973 жылы Москвадан («Наука») шыққан «Қырғыздар мен Қырғызия тарихы бойынша материалдар» деген кітапта орысшаға аударылып жарияланған. Енді осы төрт шығарма бойынша пікір түйейік. Көріп отырған боларсыздар, төртеуі де әр кезде жазылған. Алғашқы үшеуінің жазылу арасы он жылдан ғана. Ал ішіндегі ең сенімдісі де, беделдісі де үшіншісі — Шараф ад-Диннің шығармасы. Демек, дүдамал жерлерде көбінесе біздің соған сенгеніміз жөн болу керек.

Бізге керегі Темірдің Жетісуға қатысты жорықтары болғандықтан, жоғарыдағы төрт шығармадан да біз тек жер атына байланысты деректерді тергіштейміз.

Бірінші қолжазба бойынша, Сайыпқыран Темір 1371 жылы Моғол уәлаятын бағындырып, оған Кепек-Темірді басшы етіп келеді. Бірақ көп ұзамай Кепек-Темір қарсылық көрсетіп жатыр дегенді естіп, оны жазалау үшін Бахрам мен Аббас баһадүрді жұмсайды. Көтерілісшілерге жақындағанда, Бахрамға бұрыннан қастығы бар жүзбасы Тезекші оған сатқындықпен қарсы шықпақ болады. Оны Бахрам біліп қояды да, алдын ала сақтық жасайды. Көтерілісшілермен келісімге келіп кейін қайтады.

Олардың келісіммен оралғанын естігенде, Темір: қатты ашуланып, жорыққа өзі шығады. Оның өзкеле жатқанын естіп, жау қатты сасады. Темір оларды Жалғызағаш (Санкиз-Йагаш) деген жерге дейін қуып, көп олжамен оралады.

Екінші қолжазбада Темірдің моғол әмірлерін Йумгала мен Қошқарға (Кучкар) дейін қуғандығы айтылады. Бірақ ол оқиғадан бұрын Тоғлук — Темір хан өлген соң үлкен өлкенің билеушісіз қалғандығы, Жете жерінің қырғынға ұшырағандығы айтылады.

Үшіншіде 1370-71 жылы Сайыпқыран Темірдің Жете (Джете) жаққа қарай жорыққа шыққандығы айтылады. Ұлысты өзіне бағындырған соң, оған басшы етіп Кебек — Темірді қояды. Кебек — Темірдің сатқындығын естіп, оны жазалау үшін Бахрам Жалайырды жұмсайды. Жүзбасы Тезекшінің сатқындығы әшкереленеді. Өзеннің жағасында (Іле болу керек) әмірлер бітімге келіп, кері қайтады. Жолда Бахрамға сатқындық жасамақ болған жалайырлар жазаланады. Олардың бітіммен оралғанына Темір риза болмайды.

Ақыры Темір жорыққа өзі шығады. Сайрам мен Ианги (Тараз, Талас) арқылы жүреді. Ол келе жатыр дегенді естіп-ақ жау қашады. Темір Жалғызағаш деген жерге дейін келеді.

Төртінші қолжазбада да оқиға осылай өтеді. Тек өзен жайында дерек тереңдей түседі. Бахрам Жалайырлар әлдебір үлкен өзенге (Іле болар) келіп тіреледі, әскер өте алмайды. Сонда Хитай батыр мен Шейх-Али батыр бір-бірімен бәсекелесе өзеннен өтіп, Кебек — Темірдің әскерін жеңіп, қайта оралады. Қайтар жолда сатқын жалайырларды жазалайды. Жер аты Моғолстан, жұрты моғол деп аталады. Бірақ кейінгі тарауларда Жете жер аты ретінде аталып, Жетеде болған соғыс жайында біраз айтылады.

Осы салыстыруларға қарап отырсаң, авторлардың бәрі Моғолстанды Джете (Жете) деп атайды. Бұл қайдан шыққан ат? Мағынасы не?

Қазақстанға, қазаққа байланысты көптеген тарихи қолжазбалар болғанмен, олардың негізгілері араб және парсы тілдерінде жазылған, барлығы дерлік қазақшаланбаған, ал кейбірінің үзінділер? ғана болмаса, түгелдей орыс тіліне де аударылмаған. Сондықтан әлдебір даулы нәрселерді түбіне жете дәлелдеу өте қиын. Дегенмен «тұяқ серіппей» тағы болмайды.

Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарихи Рашиди» кітабында Шыңғысханның төрт ұлы болғандығын, сол төрт ұлына төрт ұлысты бөліп бергендігін айта келіп, сол ұлыстың бірі моғол екендігін, ал оның өзі бірі моғолға, екіншісі шағатайға бөлінетіндігін ескертеді. Өзара өштікпен моғолдарды шағатайлықтар «джете» деп, ал моғолдар шағатайлықтарды «караунас» деп атаған көрінеді.

«XV-XVIII ғасырлардағы қазаң хандықтарының тарихы жайындағы материалдар» (Алматы, 1969) атты кітапта осыған байланысты «джете» — «қарақшы, қаңғыбас», ал «караунас» — «метис, қоспа» деген мағына береді деп түсіндіріледі (530-бет). Бірақ оған қосымша: «Жете» атауын Мұхаммед Хайдар «Тарихи Рашидидің» І-бөлімінде Моғолстанның синонимі ретінде әлденеше рет қолданады»,— деп ескертеді.

Жетісу жерінен шыққан XIII ғасырлық тарихшы Жамал Қарши да Моғолстанды Жете деп жазыпты. Демек, ертеде «жете» аты, Мұхаммед Хайдар Дулати айтқандай, тек белгілі бір тайпаға емес, жерге, территорияға байланысты да айтылған. Ал моғолдар сол Жете жерін мекендеген тайпалар одағы болған. Өйткені жоғарыда біз атап өткен төрт қолжазбада Жете деп Іле мен Алакөл аралығындағы жерлер ғана айтылады, ал ол кезде Моғолстанға қараған қазіргі Шыңжаң өлкесіндегі қалалар мен мекендер Талас пен Шу да одан бөліп аталады. Оған көз жеткізу үшін бірер мысал келтіру дұрыс шығар. Енді жоғарыда аталған төрт шығарманы бір-бірімен салыстырмай-ақ, мысалды Шараф ад-Диннің «Зафарнамасы» бойынша ғана ала берейік.

1375 жылы 5 январьдың жұма күні Темір Жетеге қарсы үшінші рет жорыққа шығады. Бірақ ол жолы жауын-шашынның өте көп болғандығынан Самарқанға қайта оралып, март айында тағы аттанады. Әскердің алдыңғы шебін Жаһангер ханзадаға бастатады. Тоғлұк Темірхан өлген соң Ілияс қожаны өлтіріп, ол кезде Жетенің билігін қолына дулат руынан шыққан Камар ад-Дин (Қамариддин) алыпты. Темір Сайрам арқылы өтіп Шарынға (Джарун, Чарун) келеді. Сол арада жетелік біреуді ұстап алып жөн сұрайды. Ол: «Камариддин әскерін жинап Көктөбеде тұр, сендердің келетіндеріңді білмейді, бейқам»,— дейді. Алдыңғы шеп аялдамай Камар ад-Динді қуып кетеді.

Камариддин қашып Барка-йн Гурийан деген жерге тығылады. Ол ара орта ғасыр картасында Беркеи Гуриян деп те көрсетіледі. Кетпен тауының оңтүстік батыс жағында, Шарын өзенінің басталар тұсы. Ол арада үш терең шатқал бар екен, олардан үш үлкен өзен ағып жатыпты. Камариддин екі шатқалдан өтіп, үшіншісінің аузына бөгет жасапты. Жаһангер ханзада қуып келіп, садақтан оқ жаудырып, өз күшін байқатады. Түн болады. Камариддин түнді пайдаланып, ол арадан кетіп қалады. Таң ата Темір де келіп жетіп, Дауд әмір, Құсайын, Барлас және Үшқара батырға жетеліктерді Іле бойымен төмен қарай қудырады. Жолда терең өзенге тап келіп, өтіп бара жатқанда аты тайып жығылып, Құсайын көзді ашып-жұмғанша ат-матымен суға кетіп өледі. Бұл жағдай екінші қолжазбада кеңірек айтылады. Жауын-шашын көп болғандықтан, өзеннің суы қатты тасып жатқан екен. Суреттеулерге қарағанда, оқиға болған жер Шелек өзенінің бас жағы тәрізді.

Темірдің әскері елді тонап, малын сыпырып алып, бәрін Самарқанға жібереді. Ханзада Жаһангер Темірдің әмірімен Үш — Фирман (Үшқоңыр емес пе екен?) деген жерге тұрақтаған жетеліктерді талқандап, оның әйелі мен қызын қолға түсіріп, оларды Темірге жібереді. Ол қуанышты хабар Темірге Қара-Касмак (Қара Қыстақ болар) деген жердің жоғарғы жағында көшіп бара жатқанда жетеді. Содан ары Темір Ат-Баши деген жерге тоқтап, одан Арпа-азы (Арпа жазығы болар) аңғарына өтеді.

Атбашы, Арпа деген өзендер Қырғызстанда осы күнде де бар. Ал Іле мен Шарынның қазіргі Жетісудағы өзендер екенін ешкім жоққа шығармас. Мұхаммед Хайдардың «Тарихи Рашиди» кітабында да Ілені былай қойғанда Шарын мен Шелек Чарун-Чалак аталады. Соған қарағанда, бұл өзендер өз атын ежелден сақтап келе жатқан болу керек. Осындағы Санкиз-Иагаш дегенді қазіргі Ұзынағаш болар деп шамалаймыз. Өйткені түркі халықтарында мұндай атау көп кездеседі және әр нұсқада айтыла береді. Мәселен, қазіргі Панфилов ауданы Ленин атындағы совхозының орталығын жергілікті казактар әлі күнге Ұзынағаш, Жуанағаш, Жаңғызағаш деп түрлендіріп айта береді. Ал тіпті, ол емес деген күнде, Түрген өзенінің бойында, Жарбалтабай деген жердің жанында Жаңғызағаш аталатын жер әлі бар.

1388-89 жылы Темір Қызылқожа мен Еңке төреге қарсы Моғолстанға тағы жорық жасайды. Үзіндіні ғана оқыған соң, Темірдің Жетеге Қашғария жақпен бе, жоқ Сайрам, Тараз арқылы ма — қай жолмен келгенін кесіп айту қиын. Әйткенмен Балқаш айналып жүрген сияқты. Өйткені Аткан-Сури (Акин Сүри болуы да мүмкін) деген жерге келгенде, шөлден қиналады, екі-үш күн құдық қазып су ішеді, содан Айғыржал (Айгыр-Йалы) деген жерге жетіп, сол арада құлан атып аңшылық жасайды. Айғыржал тауы Аякөздің Семей жағында 30-40 шақырымдай жерде. Темір әскерінің бір тобымен сол маңайда Еңке төренің әскері кездейсоқ жолығысып қалады. Қолға түскен тұтқыннан сұрап, Еңке төренің Ұрыжарға (Урунг-Йар) орналасқанын біледі де, Темір Шейх-Әлі бастаған бір-екі батырын топ әскерімен жедел солай қарай жібереді. Күні бұрын сезіктеніп қалмас үшін, оларға жолай от жақпаңдар деп бұйырады. Солардан кейін өзі де түнделетіп жолға шығады. Бірақ жолдан адасып кетіп, күн бойы іздеп, кешкісін Күл-Салы (бірінші қолжазбада Көк-Салы) деген жерге тоқтайды. Ертесі ғана жол тауып Аякөзге (Пай-Акуз, бірінші қолжазбада Ай-Акуз) жетеді. Сол арада Темір кеңес ашып: «Біз үш күн бойы адасып жүргенде, жау шаңымызды көріп тығылып үлгерген болар. Енді біз оларға екі жақтан бөлініп аттансақ, сол дұрыс»,— дейді. Бір топпен Омар-шейх әмірзада кетеді, екінші топпен өзі Шир (Шар болар), Шибарту (Шұбартау шығар, бірінші қолжазбада Шипар-Тау), Кой-Мураг (Қоймаңырақ, Қозымаңырақ) атты таулар Ақшәулінің оңтүстік батысында, Кураган және Буурлагу (Барлық болу керек, бірінші қолжазбада Иарлагу) дегендерді баса өтіп, бәлкім, айнала өтіп, Кара-Гучур атты жерге жетеді. В. Бартольд шығармаларына қосымша ретінде жасалған орта ғасыр картасында Аякөз, Ай, Таңсық өзендері басталатын Тарбағатайдың сілемі Кара-Гучур деп, Еміл өзені басталатын тұсы Еміл-Гучур деп көрсетілген.

Шейх-Әлі бастаған алдыңғы топты іздеуге шыққан Омар-шейх әмірзада Итішпес Алакөлдің (Ит-Ичмес-Ала-Куль) даласына келеді. Балқаштың оңтүстігіндегі Алакөлді қазір де осылай атайды, Омаршейх сол арада өзінен әлдеқайда көп жау әскерімен жолығысып қап, соғыста жеңіп шығады.

Темір Қара-Гучурда аялдап, түскен олжаның бәрін әскерлеріне бөліп береді. Аттары тынығу үшін біраз бөгеле тұрмақ болып, 30 мың әскерін жауды іздеуге Ертіс жаққа жұмсайды. Олар Ертіске жеткен соң, жартысы өзеннің ар жағымен, жартысы бер жағымен жүріп отырып, ақыры жауды тығылған жерінен тауып алып қырады. Тұтқындар мен олжаларды Самарқанға сол арадан аттандырып, Темірдің өзі Еміл-Гучурға жетіп Сарай-Урдумда (Сарай-Ордум) аялдайды. Онысы, сірә, Сарай орда болу керек. Үгедейдің хан ордасы Еміл өзенінің бойында еді дегенді тарихшылар айтады. Демек, Темір сол Үгедейге орталық болған сарай ордаға аялдады деп жорамалдауға негіз бар.

Жұлдыз (Юлдуз) деген жерде бәрі жолығысатын келісіммен олар қайтарда төрт топқа бөлініп қайтады. Олардың ендігі бет алған жағы Шығыс Түркістан еді, ал ол араны қолжазбаларда Жетенің жері деп қадала айтпайды. Соған қарағанда, сірә, шығыста Сүткөлге (қазіргі Сайрам көлі) дейінгі жерлер ғана Жетеге қараған сияқты. Ал Жетенің солтүстігі мен солтүстік шығысы Аякөзге дейін барған, яғни Тарбағатаймен шектескен.

1389-90 жылы яғни жоғарыда айтылған Аякөз жорығынан кейін бір жыл өткен соң Сүлеймен-шах бастаған 20 мың әскерді Темір Жетеге қарсы тағы жұмсайды. Олар Сейхуннен (Сырдан) өтіп Ташкент арқылы Андуган (Андижан) жағынан Ыстық көлге жақындағанда, тағы қосымша 5 мың әскер тыңнан келіп қосылады. Олар содан Көктөбеге (Көк-Төбе) біраз күн аялдайды. Одан жауды екшелей қуып Арадж-Тау асуы арқылы өтіп, Алмалығқа келеді, одан ары Іле өзенінен өтіп, Еңке төренің жұрты Қараталға дейін жетеді. Сол арада ойламаған жердей Камариддинмен кездесіп қалып, соғыста өзі жағы да үлкен қырғынға ұшырайды. Содан кейін Темір әскерлері Камариддинді Ертіс өзенінің жағасына дейін қуады.

Мұндағы Арадж-Тау асуы деп отырғаны, сірә, Сымтас (Санташ) асуы болу керек. Көктөбесі осы қазіргі Көктөбе ме, басқа ма, кесіп айту, әрине, қиын. Өйткені мұндай атау әзірдің өзінде әр қазақ аулында бар. Ал енді Алмалығ деп отырғаны Алматы болуға тиіс. Ол кезде Алматы дәл осы орнында болды ма, жоқ басқа төңіректе ме, қала ретінде бар ма еді әлде қирап жатыр ма еді,— оны археолог ғалымдар айта жатар, бірақ, біздің ойымызша, бұл айтылып отырған жер — анық осы күнгі Алматы тұрған маңай.

Жалпы, ертеде Іле бойында немесе Іле алқабында екі Алмалық болған. Оның бірі және ең үлкені — Шығыс Түркістандағы Алмалық. Қазіргі Сүйдін қаласы. Қорғастан 13 шақырым жерде. XIII ғасырда Шағатай әулетінің орталығы болды. Ертедегі Солтүстік керуен жолының, кейінгі Құлжа жолының бойындағы қала. Оны ертеде Алмалы деп те атаған. Жоғарыда айтылған Алмалық бұл емес, өйткені Ыстықкөл жақтан келе жатқан әскер әуелі Іледен өтпей жатып бұл қалаға келе алмайды, себебі қала Іленің оң жағына яғни солтүстігіне орналасқан.

Екінші Алмалық қазіргі Алматының орнында не маңайында болған. Жоғарыдағы айтылып отырған Алмалық — осы. Өйткені Ыстықкөлден Қараталға қарай кетіп бара жатқан әскер алдымен Алматыға соғып, сонан соң ғана Іледен етеді. Бұл жағынан бәлендей дау болмасқа керек, Бізге белгісізі: ол кезде қала бар ма, жоқ па — сол.

Қала жайындағы қазіргі ұғым мен бұрынғы ұғым бірдей болмаған. Бұрын қала атауы ондағы халықтың саны мен үйлерінің көптігіне емес, қолөнермен және саудамен айналысатын адамдарының молдығына байланысты болған екен. Мәселен, бұрын Тараздың көлемі шамамен 6,5 га, Отырардікі — 20 га, Құландікі — 12 га болыпты. (Қазақ ССР тарихы, І-том). Ендеше, Солтүстік керуен жолы өткен жерде Алматының қала атануы әбден заңды. Орта ғасырдағы Орта Азия картасында Алматы қала ретінде көрсетілген. Және ол кезде де осылай аталған деген пікір бар. Бірақ біздер Алматыны 1854 жылдан бері ғана бар деп жүрміз. Мәдениеті жоғары халықтар қала тарихын ең алғаш қаққан құрылыс қазығынан бастайды, біздің де бұл мәселеде ойлануымыз керек сияқты.

Алматы сөзінің де арғы төркіні — Алмалық пен Алмалы. Алмаға бай, алмасы көп жер деген мағынаны береді. Ал алманың атасы деп түсінетіндер мүлде қателеседі. Кезінде сан рет қирап, сан рет қайта қалпына келген Алматының кейінгі қирауы Монғол шапқыншылығына байланысты ма дейміз. Монғол басқыншыларының қала орнатуға, кәсіпшілікпен айналысып, отырықты өмірге көшуге бейім болмағаны тарихтан белгілі. Соның салдарынан Алматы да бір күнде болмаса да бірте-бірте қаңырап, бос қалып барып қираған қала сияқты. Ал оның қайта тірілуі, қайтадан Алматы аталуы да Жетісуда қазақ хандығының орнауымен байланысты болу керек. Ырғайты, Жаманты, Бегеті, Сөгеті, Бұланты сияқты атаулар да «ты», «ті» қосымшалары арқылы жасалған және ертеден сақталып келе жатқан, топонимикалық мәні зор атаулар.

Қарап отырсақ, Әмір Темірдің жорықтарына байланысты жоғарыдағы шығармаларда келтірілген жер аттарының дені түркі тілінде қойылған. Демек, Жете жерін бұрын да түрік тектес халықтар мекендеген. Ал Жетеге Іле Алатауының Ыстықкөлден бергі солтүстік жағынан Аякөзге дейінгі, көлденеңі Балқаштан Сүткөлге (қазіргі Шыңжаңдағы Сайрам көлі) дейінгі аралық қараған. Тұп-тура дерлік қазіргі Жетісудың территориясы, Сол жердің Шудан Ілеге дейінгі аралығын дулат Камариддин (Камар ад-Дин), Іледен Тарбағатайға дейінгі жерін Еңке төре (Инга-тюря) билепті. Ал оның шығыс жағын қазіргі Шығыс Түркістанды (Шыңжаңды) қоса Қызыр Қожа (Хызр-ходжа-оғлан) билеген сияқты. Осы шығыс жақ территориясы сәл бұлдырлау. Әмір Темір жорықпен Қарашар (ол кезде Шалыш), Ақсу, Қашғар қалаларына да барады, бірақ Сүткөлден (Сайрам), Талқы асуынан арғы жерге Жете атауы қолданылмайды. Соған қарап, ол жақ Жете ұлысына, Жете жеріне жатпаған-ау деп шамалаймыз. Оның бәрі, әрине, өз алдына үлкен әңгіме ғой, алайда әзірге бізді басты ойлантатыны — Жете сөзінің мәні.

Жете сөзі шағатай тілінде қарақшы, қаңғыбас деген жағымсыз ұғым береді дегенге илану қиын. Өйткені шағатай атты жеке халық тарихта болмаған, тек шартты түрде Шағатайдың есімімен аталып кеткен. Ал оның ұлысына негізінен түркі тілдес халықтар қараған. Ол тілдерде жете, чете деген жағымсыз мағыналы сөздер байқалмайды. Мамандардың айтуына қарағанда, атап айтқанда, араб тілінің маманы Әнуар Дербісалиевтің мәлімдеуінше, Нұртас Оңдасыновтың «Парсыша — қазақша түсіндірме сөздігіне» қарағанда, ондай мағына беретін айтылуы ұқсас сөздер араб пен парсыда да жоқ көрінеді. Егер ол ондай кемсіту сөзі болса, оны өзі сол өлкеде туған Жамал Қарши неге емін-еркін қолданады? Мұхаммед Хайдар Дулатидің өзі неге ол сөзді Моғолстанға синоним етеді? Жете сөзінде кемсіту мағынасы болса, оны XVІ ғасырдағы Дулати байқап, ал одан 300 жыл бұрын өмір сүрген Жамал Қарши қалай байқамаған?

Дулатидың айтуында дәлдік жетіспейтіндей. Моғолстан моғолға және шағатайға бөлінді дейді. Ал шындығында Шағатай ұлысына қараған жер Моғолстан және Мауераннахар болып екіге бөлінген жоқ па еді? Және ол XIV ғасырдың орта кезінде бөлінген ғой. Ендеше жете атауы да содан кейін шығуға тиіс еді, бірақ оны 1318 жылы яғни XIV ғасырдың бас кезінде өлген Жамал Қарши одан бұрын жазып кетіпті, сонда бұл не мағыналы сөз?

Халықтардың ұлы үркіншілігі, қоныс аударуы негізінен осы Жетісу жері арқылы өтсе де, бұл араны әр кезде де түркі тілдес халықтар мекендеп қалып отырған. Демек, мұндағы топонимикалық атаулар да сол тілде қойылуға тиіс. Олай болса, Жете сөзінің мағынасын, біздің ойымызша, ежелгі түрік сөзі Жеті дегеннен іздеген дұрыс. Ал ол о баста-ақ Жетісу аталып, түркі тілін түсінбегендер Жегі деп қана айтып, оны жазғандар Джете деп түрлендіріп әкетті ме, кім біледі. Қалайда Жете мен Жетісу атауының арасында үзілмей келе жатқан мағыналық байланыс болуға тиіс.

Жеті сөзінде әуел баста сандық мағынадан басқа қасиетті, киелі тәрізді ұғымдарды білдіретін сапалық мағына да болды ма екен; егер олай болса, Жетісу сөзінің мәнінде жеті өзен емес, суы мол, қасиетті жер деген ұғым бар деушілердің пікірі дұрыс па — оның бәрі ғалымдар шешетін болашақтың