Информатиканың кейбір жалпылама ұғымдарын мысалдармен ғана шектейтін музей сыртындағы жиналыстар бойынша ақпараттық қызмет көрсету сипаттамасын баяндаймыз. Ақпараттық қызмет көрсетудің негізі ақпараттық іздеу, яғни қажетті құжаттарды іздеу ақпараттық сұранысқа сәйкес олар туралы мәлімдемелер мен басқа да деректердің болуы.

Қарқынды және оңтайлы іздеу жұмыстарын жүргізу үшін ақпараттық іздеу жүйесі (АІЖ) құрылады – ақпараттық – іздеу ауқымы мен ақпараттық – іздеу тілі (АІТ) – құжаттар, техникалық құралдар және адамдар, өзара іс-қимыл жасайтын жүйе – барлығы бір жиынтықты құрайды.

Ақпараттық-іздеу ауқымы мен ақпараттық-іздеу тілі – информатиканың бірден-бір негізгі түсініктерінің бірі. Ақпараттық-іздеу ауқымы іздеуге арналған деректердің мен құжаттардың ретке келтірілген жиынтығы дегенді білдіреді, яғни ақпараттық-іздеу тілінде жазылған нақты ақпарат.

Ақпараттық-іздеу тілі – жасанды, оның көмегімен құжаттардың мазмұны көрсетіледі және деректер сипатталады, басқаша айтқанда – бұл ақпаратты жүйелеу құралы. Ақпараттық-іздеу тілі (АІТ) негізгі белгісі қандай да мәлімдемеге белгілі бір түсінікпен қарым-қатынас орнату. Мысалы, хабарлама: 1874 жылы Курбе «Таудағы лашық» пейзажын салды – төмендегі түсініктердің көмегімен талдау жасауға болады: шығарманың түрі бейнелеу өнері (кескіндеме); шығарманың аты (зат) – сурет; суреттің атауы – «Таудағы лашық»; Сурет авторы – Гюстав Курбе; суреттің салынған уақыты – 1874 ж. Осындай жазбаларды жалпы қысқаша іздеудің үлгісі «Таудағы лашық» картинасы деп қарастыруға болады.

Іздеу үлгісі – ақпараттық – іздеу тілінде көрінген (деректер, құжаттар және заттар) заттың ақпараттың мағыналы сипаттамасы. Ақпараттық-іздеу тілінің (АІТ) табиғи тілден айырмашылығы алуан түрлі ұғымдар мен олардың айтылуы белгілі бір тәртіпке келтірілген түйінге – кілт сөзге тән қалыптасады.

Кез-келген затты оның жаратылысына байланысты ерекшеліктері немесе өзіндік қасиеттерін көрсететін түсінік-белгілерінің көмегімен сипаттауға болады. Мысалы, музей суреттерін біріншіден, оның музейде пайда болғанынан бастап (музей атауы, түсім уақыты, түгендеу нөмірі), екіншіден, шығармашылық негіздерін көрсететін (түрі, заттың атауы, көрініс атауы, шығармашылық мектеп, авторы, уақыты, материалы және т.б.) белгілері арқылы сипаттауға болады [1].

Сондай-ақ заттың анықтамасын «шығу тегі» және «атқаратын қызметі» белгілеріне қарай көрсетеді. Заттың жалпы қасиеті бір топ заттар үшін жалпы, нақты белгілі бір жағдайда тек өзіндік, басқа заттардан ерекшелігі айқын көрінеді. Мысалы, өзіндік қасиетін «дайындау материалы» деп белгілейміз, әртүрлі бұйымдарда мынадай сипаттамалар көрініс табады: ағаш, фарфор, шыны және т.б., ал «өлшемі» деген белгіде (барлық заттарға бірдей) – бірнеше түрін көруге болады: 120х80,55 (ұзындығы), 200 (салмағы) және т.б. осындай нақты сипаттамалар заттардың «материал» және «өлшем» белгілері болып табылады. Осылайша, ақпараттық-іздеу тілі (АІТ) лексикасы бір-бірімен байланысты екі элементті құрайды – белгісі және оған сәйкес мәні.

Заттар қосымша ақпарат беретін бірнеше өзара байланысты белгілері арқылы сипаттала беруі мүмкін, мысалы: «заттың құрылу күні» белгісі «нақты шыққан күні» мен «шыққан күнінің жанамасы» белгілерін біріктіреді. Соңында, нақты көрсеткіштері болуы да мүмкін: «ғасыр», «жарты ғасыр», «ширек ғасыр» және т.б. Мұндай жағдай белгілі бір жағдайда ғасырды анықтаумен шектеледі, екіншіден шыққан күнін нақтырақ анықтауға мүмкіндік береді: XIX ғасырдың бірінші жартысы, XVIII ғасырдың екінші жартысы. Мұндай белгілер нақты бір топқа біріктіреді және олардың тиісті атауларын иемденуіне мүмкіндік береді.

Заттың барлық белгілерін алдын-ала түгендеп шығу үшін дескрипторлар жиынтығы – кілт сөздер пайдаланылады; екіншіден мұндай мүмкіндік болмаған жағдайда еркін – дескриптор пайдаланылмайды – мәтін қолданылады. Бұл мысалы, сандық көрсеткіштерге қатысты (өлшемі, салмағы және т.б.) және ескерткіштердің деректі куәліктері жаңғыртылған кезде – жазулар, белгілер, мөрлер және т.б., оның тарихы туралы мағлұматтар жазылады және әдебиеті көрсетіледі.

Нормативті сөздермен айқындалған заттардың атаулары, белгілері мен мәні олардың негізгі маңызын көрсететін құралы, ақпараттық-іздеу тілі (АІТ) лексикалық бірлігі болып табылады.

Сөздік құрамынан басқа кез келген тілдің, сонымен қатар ақпараттық тілдің өзіндік «синтаксисі» - сөз тіркестері мен сөйлемде сөздердің байланысу тәсілдері болады. Ақпараттық-іздеу тілі (АІТ) синтаксисі іздеу үлгісі құрылымында жүзеге асады.

Іздеу үлгісі құжат, дерек және заттың іздеу ерекшеліктері немесе әр түрлі қасиеттерін сипаттайтын белгілерін құрайды. Іздеу үлгісінің көптүрлілігі белгілер жиынтығының құрамымен анықталады. Әр түрлі заттарды сипаттау кезінде негізгілерін жинақталып, әмбебап белгілері пайдаланылуы мүмкін – бұдан бірыңғайландыру талаптарының міндеті келіп шығады. Сонымен барлық музейден тыс жиналыстардың жалпы белгісі «ескерткішке меншік», ал зат үшін – «өлшем» немесе «материал» [2].

Бірыңғайландыру әртүрлі заттардың сипаттамаларын стандарттауға және іздеу мәліметтеріне толық жауап алуға мүмкіндік береді. Кез келген ақпараттық-іздеу жүйесі (АІЖ) ақпараттық мүмкіндіктері ақпараттық-іздеу тілі (АІТ) жасау кезінде жасалынады, яғни деректерді сипаттау мен лексикасының құрылымын құрастыру кезінде қалыптасады. Тіл мүмкіндіктері оны түсінудегі әмбебаптығы, маңыздылығы және санымен анықталады. Іздеу үлгісін жасауда ақпараттық-іздеу жүйесіндегі заттарды сипаттай алатын немесе сұрақтарға жауап бере алатын белгілер жиынтығы қалыптасады. Мысалы, егер бір зат үш бағдарда – өлшемі, авторы, күні сипатталса, яғни сол деңгейде болады.

Ақпараттық іздеу үшін және іздеу үлгісі түрінде АІТ жазылған мәліметтер іздеу жүйесінің (ақпараттық – іздеу массиві) дерекқор банкі болып табылады. АІТ дерекқордың лексикасы мен логикалық құрылымын анықтайды, ал ақпараттық-іздеу массиві өзіне нақты ақпаратты жүктейді.

Ізделініп отырған мәліметтер түрі ақпараттық іздеу және дерекқордың сипатын, яғни ақпараттық-іздеу жүйесі (АІЖ) түрін анықтайды. Құжаттық және фактографиялық іздеу жүйелерін ажыратады. Құжаттық іздеуде құжаттың ақпараттық дереккөзі (ақпараттың өзі емес), ал фактографиялық іздеуде нақты деректерді іздеу жүзеге асырылады. Қарапайым құжаттық ақпараттық-іздеу жүйесі (АІЖ) кітапханалық тізімдеме, ал фактографиялық іздеуге – музейдің түгендеу кітабы мысал бола алады.

Іздеу үшін жасалған мәліметтер жүйедегі ақпарат тасымалдаушы – құжаттарда белгіленеді. Ақпараттарды өңдеу бойынша бірінші және екінші құжаттар деп ажыратады. Біріншісінде, бастапқы ақпараттар сақталады: оларға кітаптарды, ғылыми жинақтарды, журналдарды т.б. енгізуге болады. Екіншісі сараптамалық өңдеудің нәтижелері болып табылады. Негізгі құжаттарға қойылатын талаптар – баяндаманың жан-жақты толық, дұрыстығы – ақпараттың өзектілігі осы[3].

Ақпаратты сақтау тәсілін таңдаудың тәсілі: дәстүрлі қағаз түрінде технологиясы немесе автоматтандырылған ЭВМ қолдану. Ақпараттық-іздеу жүйесі (АІЖ) техникалық құралдар арқылы іске асыру, ақпаратты өңдеу және сақтау, жазу үшін қажетті құрылғылар бойынша ажыратады. Олар қолмен іздеу, механикалық және автоматтандырылған жүйесі болып бөлінеді.

Ақпараттық-іздеу жүйесі (АІЖ) қолмен іздеуді пайдалану, әсіресе, қандай да бір құралдың көмегінсіз іздейтін мамандарға кітапханалық көрсеткіштер, каталогтар мен картотекаларды іздеуде қолданылады.

Механикаландырылған ақпараттық-іздеу жүйесіне (АІЖ) көмекші іздеу құралдары қолданылады: ақпарат тасымалдағыштар әртүрлі кодтау жүйесімен перфоленталар мен перфокарталар магниттік және бейне магниттік ленталар, микрофильмдер пайдаланылады.

Автоматтандырылған ақпараттық-іздеу жүйесі ЭВМ мен автоматты немесе жартылай автоматты іздеу арқылы жүзеге асырылады. Кадрлық қамтамасыз ету кез келген ақпараттық-іздеу жүйесінің ең қиын және қымбат бөлігі. Жалпы жүйенің өңделуімен қатар, оның одан әрі пайдаланылуы мамандардың кәсіби дайындығының деңгейіне де байланысты.

Музейден тыс мәдениет және тарих қоры, ескерткіштер бойынша ақпараттық қамтамасыз ету. Белгілі болғандай, ақпараттық қамтамасыз ету жинақтау, сақтау, сұраныс бойынша іздеу және пайдаланушыға ақпаратты беру болып табылады. Музейден тыс ескерткіштер қорының ерекшелігін белгілей отырып, әрбір кезеңнің жай-күйіне қысқаша сипаттама берейік.

«Музейден тыс» топтың ерекшелігіне байланысты бұл топты бірнеше ерекшеліктерге бөлуге болады. Кез келген ескерткішті кез келген басқа зат сияқты сипаттауға болады – кітап, сурет, тиын және т.б., екіншіден, музей немесе музейден тыс жиындарда белгілі бір функционалдық ортада ол зат сияқты. Бұл ретте музейден тыс ескерткіштер тобының болуында айтарлықтай айырмашылықтар болады және тұтынушылар негізінде анықталады (жеке жинақ, діни бірлестік және т.б.) [4].

Қортындылай келе, Астана қаласы музейлерінде ақпараттық-іздеу жүйесін құруда ақпараттық-техникалық құралдарды қолдану өте тиімді. Жаңа ақпараттық-коммуникациялық технологиялар өз бетімен білім алу үдерісі дамуына нақты жағдай жасауда. Өйткені, ақпараттық–іздеу жүйесін құру өзінің негізгі ерекшеліктері бойынша қызметкерлерді өз бетінше жұмыс жасауына ықпал етеді.

Аширов Нурсултан Бахтиярұлы