Кеңесов Әкежан Бақытұлы әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің, Тарих, археология және этнология факультетінің, Археология және этнология мамандығының 2-курс магистранты

Жетекшісі т.ғ.к., доцент– Ғ.Қ.Омаров

Орталық Қазақстанның ежелгі көшпенділерінің мәдениетін жүйелі зерттеу басталғаннан бері жарты ғасыр өтті. Осы кезеңде жүргізілген жұмыстар үш негізгі кезеңге бөлінеді. Бірінші сатыдағы жұмыстардың ерекшелігі - тасты обаларға қазба жұмыстары. Аймақтың ертедегі көшпелілерінің мәдениетін зерделеуден бастап, қорғандарды зерттеу басталды, бастапқыда олардың қазба жұмыстары үшін таңдалған ескерткіштер обалар болды. Алғашқы сатыда қорғандардың үлкен бөлігінде адам сүйектерінің шықпауымен зерттеу нашар болды деп түсіндіріледі.Бірінші кезеңдегі жұмыстарда зерттелген мәдениеттің жергілікті-аймақтық ерекшеліктеріне қатысты маңызды ескертулер жасалды. Сол жыл-дары М.К. Қадырбаев «ақпараттың қазіргі деңгейі батыс бөлігімен (Ұлытау ауданы мен батыста), солтүстік (Ақмола облысы және іргелес аудандар) және шығыс, Орталық Қазақстанның Шет, Қырық және Қарқаралы өңірлері арасындағы айырмашылықтарды көруге мүмкіндік береді» [71, с. 202]. Шығыс Сарыарқа ауданының оңтүстік аймақтарының көму ескерт-кіштерін зерттеу барысында М.Қ. Қадырбаев марқұмның жерлеуі бойынша, хронологиялық айырмашылық туралы өте маңызды ескерту жасады. Шығыс Сарыарқаның оңтүстігіндегі жерлеу орындарында, егер бірінші хронологиялық кезеңде (7-6 ғасыр) өлген адамның басы батысқа тіке қараса, екінші хронологиялық кезеңде (5-3 ғасыр) солтүстік-батыс тән бағдарлау басым болады [70, с. 98].Алғашқы кезеңнің басты нәтижесі археологиялық материалдардың негізінде алғашқы идеялар мен тұжырымдар алу болды. Тасмола мәдениетінің оңтүстік бөлігінің ескерткіштерін қазу нәтижесінде, Орталық Қазақстанның ерте темір дәуірінің хронологиясы мен кезеңделуі, сондай-ақ жерлеу рәсімі, материалдық мәдениет және сол уақытта мекендейтін тайпалардың экономикасы туралы айтарлықтай мәліметтер анықталды [72, с. 202].Екінші кезеңде 1959-1968 жылдардағы негізгі орталық Шығыс Сарыарқаның солтүстік және орталық аймақтарына ауысқан. М.К. 1957 жылдан бастап Қадырбаев 1959-1963 жылдары Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының құрамында ерте темір дәуірінің жеке құрамын басқарды.Павлодар облысының Екібастұз ауданындағы Шідерті өзені бойында орналасқан Тасмола-1, -2, -3, -5, -6 қорымдары, Қарамұрын -1, -2, Нұрманбет -1, -2, -4 сынды керемет ескерткіштерін ашады. Осы қазба материалдарын М.К. Қадырбаев дереу зерттеп, жарияланды [23].Алдағы үш жылдағы 1964-1966 жылдардағы жұмыстар Шығыс Сарыарқаның орталық өңірлерінің ескерткіштерін зерттеуге арналды. Жезқазған облысының Шет ауданындағы Талды өзенінің бассейнінде Қызылқой, Талды-2, Ақсу-2 мазарының қабірлері қазылып алынды. Павлодар облысының Баянауыл ауданында Корғантас қорымы зерттелді, Қарағанды ​​облысының көршілес Қазыбекби ауданында Қараоба мазарының жері жартылай қазылды. Осы үш жылдағы зерттеу материалдары (30-дан астам жерленген қорымдар қазылып алынды) толықтай жарияланбаған, ал ескерткіштердің қысқаша сипаттамасы тек қана ішінара сақталды. [71; 72].Екінші кезеңнің соңында, 1967-1968 жылдары. Солтүстік-шығыс Бал-қаш аймағы Шығыс Сарыарқаның оңтүстік-шығыс шет жағалауының шаб-уылына назар аударылды. Қотанемел-1, -3, Жалғау, Тесіктас-1, -2 және т.б. зираттарында бірқатар қорғандар табылды, жұмыстардың нәтижелері 1975 жылы жарық көрді. Котанемел -1, -3 және Жалғызқотан жеріндегі бірнеше жерлеудің мәдени сипатына сипаттама мен анықтаудан басқа, М.К. Қадыр-баев алынған заттардың химиялық құрамын анықтап, оның солтүстік (Ші-дерті) тобының металдарымен салыстыруға назар аударды [73, с.127-132].Екінші кезеңді зерттеудің нәтижесі - бұл кезде Тасмола мәдениетін зерттеудің негізгі тұжырымдары мен нәтижелері [23; с. 21-36]. Негізгі көзі солтүстік топтың ескерткіштерін қазу барысында алынған материал болды.Шідертілік қазба жұмыстарының нәтижелері М.Қ. Қадырбаев соншалықты қызықты болды, бұл солтүстік және солтүстік топтың жарқын материалының сериясы болған, Кейінірек ол «Орталық Қазақстанның Тасмола мәдениеті» ұғымының негізін қалыптастырып, оның бүкіл сипатын және сыртқы көрінісін анықтады. Шідертідегі тракттың атауы мәдениет болып табылады, материалдар М.К. Қадырбаевтың монографиялық жұмыстарының негізін құрады [23].1970 жылдан бастап үшінші кезең басталады. Облыстағы ертедегі көшпелі ескерткіштердің тұрақты зерттеулерінің тоқтатылуымен, 1980 жылдың соңына дейін. тек бір ғана ескерткіш зерттелді.Олардың ішінде 4 жерлеу ескерткіші және тасты тізбегі бар 5 қорғандар бар. Тасмола сияқты тас ескерткіштері сияқты ескерткіштер географиялық тұрғыдан кеңінен таралған және археологиялық зерттеудің тарихы Орталық Қазақстан шекарасынан тыс орналасқан. Бұл құрылыстарды көптеген археологтар бүкіл ел бойынша зерттеді. Олардың қатарына келесі ескерткіштерді жатқызуға болады. Шығыс Қазақстан облысындағы Зевакино және Қызылтас қорымдарында тонау шұңқырлары бар бес қорғандар қазылды. Жетісу мен республиканың оңтүстігінде үш құрылыс зерттелді (Тамғалы, Көктал және Бүркітті) Төрт қорған Ақтөбе облысының аумағында қазылған (Усуп-1 қорымында 1 және 2 қорғандар; Хромтау ауданындағы Усуп-2 қорған және Ақтөбе ауданындағы Қарғалы қорымында 1 қорған) [74].Солтүстік Қазақстан облысында үш ескерткіш зерттелді. Бұл қорған Ақмола облысы Атбасар ауданындағы Сарғара қорымындағы, Қостанай облысы Таран ауданындағы Қызылжар 3 қорымындағы (Усманова, Мазниченко,1992,17-25 с.), сондай-ақ бұрын зерттелген Көкшетау облысы Щучье ауданындағы Үлкен Шабачье қорымы [32, с.9-10] болып табылады.

1988 жылы А.З. Бейсенов Павлодар облысы аумағындағы апатты ескерткіштерді зерттеуге кірісті. Осы жұмыстардың барысында 1988-1993 жылдары отряд [12] б.з. д. 7-1 ғасырларға тән 50-ден астам қорған жерлеу орындарын қазып зерттеді. Оның ішінде 38 нысан 7-4 ғғ., 13 қорғандар - 3-1 ғғ. жататын ескерткіш болып табылады. Аумағы бойынша 47 ескерткіш Павлодар облысының Баянауыл ауданынан тұрады, Қарағанды облысының Қарқаралы ауданында 4 қорғанның шағын тізбегі қазылды. Қазылған Баянауыл және Қарқаралы қорғандары Шығыс Сарыарқаның орталық аудандары болып табылатын ескерткіштердің негізгі бөлігін құрайды.1988-1993 жж. жұмыстарының нәтижесінде өндірілген жаңа деректік материалдар Орталық Қазақстанның Тасмола мәдениеті туралы ұсыныстарымызды елеулі түрде толықтырады.

Тасмола мәдениетінің проблемаларын зерделеуде негізгі дерек ретінде Шығыс Сарыарқа - Шідерті өзенінің жағалауындағы солтүстік шеті ескерткіштері болған 50-60 жж. жұмыстардан айырмашылығы, жаңа мәліметтер Орталық Қазақстан өңірінің ерте көшпенділер мәдениетін қосудағы Шығыс Сарыарқаның орталық аудандарының рөлін біршама дәрежеде анықтауға мүмкіндік береді.

Бүгінгі күні бар фактологиялық материалдың барлық кешені негізінде Тасмола мәдениетінің ескерткіштері объектілердің барлық массасынан функционалдық жағынан бір-бірінен ерекшеленетін екі типті құрылыстарды бөлу жолымен қарастырылады.Ескерткіштердің бірінші тобы кәдімгі қорған зираттарын біріктіреді. Бұл санат Тасмола мәдениетінің жерлеу ескерткіштерін білдіреді. Тиісінше, тасмола тайпаларының жерлеу салтының мәселесі осы қорған жерлеу қорымдарына қатысты, оның ерекшеліктерін зерттеу осы деректер тобының негізінде жүргізіледі.

Ескерткіштердің екінші тобы - тас топырақты қорғандар. тас қоршаулары бар қорғандар талап етілмеген, діни-салттық объектілер ретінде қарастырылады. Ескерткіштердің осы түрінің ерекшеліктеріне қатысты мәліметтер тасмола тайпаларының діни-дүниетанымдық көзқарастарының мәселелерін анықтау үшін тартылады.

Бүгінгі күні бар фактологиялық материалдар негізінде Орталық Қазақстанның ерте көшпелілерінің Тасмола мәдениеті үш хронологиялық кезеңнен өтуде.Бірінші (б.з. д. 7-6 ғғ.) және екінші (б. з. д. 5-4 ғғ.) хронологиялық кезеңдер өте жақын мәдени қасиеттерге ие, сондықтан да бір тасмолалық кезеңде біріктіріледі. Барлығы 151 қорған жерлеу Сақ кезеңіне жатады.

Үшінші хронологиялық кезең (б. з. д. 3-1 ғғ.) - Тасмола мәдениетінің аяқталу уақыты. Тасмоланың бұл соңғы кезеңі ерекше Қорғантас кезеңі ретінде бөлінген. Қазір 20 қорған және Қорғантас дәуіріндегі бір қорған ашылды. Сонымен қатар, бір қорған екі бір типті Жерлеу орындарын қамтып, Тасмоланың Қорғантас кезеңінің мәдени ерекшеліктері тек 22 жерлеу деректерінің негізінде зерттеледі.

Тас қоршаулы қорғандар - Орталық Қазақстанның ежелгі көшпелілерінің жарқын, ерекше және ғылыми-зерттеу анализі үшін күрделі ескерткіштері. Оларды зерттеу мен интерпретациялауда осы құрылыстардың мақсатын анықтау мәселесі өте маңызды мәселе болып табылады.Тас қоршаулы қорғандардың қандай да бір аспектілерін қозғай отырып, сондай-ақ дала көшпенділері мәдениетінің түрлі жақтарын түсіндіру кезінде оларға сілтеме жасай отырып, зерттеушілер әдетте ескерткіштердің функционалдық белгіленуі проблемасына тап болады. Сонымен қатар, бұл сұрақ әр түрлі авторлардың ескерткіштердің жұмыс атауын белгілеу кезінде туындайды, бұл қорғандарды салт-дәстүрлік ғимараттар, діни кешендердеп атайды. жерлеу-ғибадат ескерткіштері, сонымен қатар оларды Астра табынушылығының абыздары деп санайды.

Тас қоршауы бар қорғандардың функционалдық жақтарын белгілеу кезіндегі түсініксіздік 1940-60 жж. ашылу және зерттеу барысында байқалып, мұндай жағдай ескерткіштерді түрге бөлу мәселелерінің жеткіліксіз әзірленуіне байланысты болды.

Белгілі болғандай, типологиялық тұрғыдан әртүрлі тау жыныстары бар қорғандар. Сондықтан да ескерткіштердің белгілі бір анықтамасы нақты жағдайда қазылған құрылыстар мен олардың топтарының белгілі бір түріне байланысты болды.

Бұл ескерткіштердің қолайсыз сипаты туралы а. Х. Марғұлан мен А. М. Оразбаев пікірлерді ұстанды. Тас бар Ұлытау қорғандарында адам жерленген жоқ болғандықтан, Ә. Х. Марғұлан соғыстан кейінгі жылдары олардың табынушылық немесе салт-жоралғылар тағайындау туралы қорытынды жасады.Ә. Х. Марғұлан осы тектес ескерткіштерді сипаттай отырып, күн сәулелі қорғандар және мұрты бар қорғандар түріндегі белгілі анықтамалармен қатар, күн түріндегі қорғандар деген ерекше назар аударарлық атау да алып келеді.

М. К. Қадырбаевтың анықтауының әлсіз жағы адамдық жерлемесіз құрылыстан тұратын тас қорғандардың қарапайым түріне қатысты проблеманың пысықталмауы болды. Сол кезде қазылған кешендердің бірқатары ескерткіштердің осы түріне тиесілі және әдетте мұндай қорғандар әдетте жерленбеген.С. С. Сорокин үлкен жерлеу құрылысы мен кіші спутник - қорғаны бар кешеннің екі құрамдас бөлігінің бірмезгілдігі туралы болжам жасады. Оның пікірінше, жылқы сүйектері бар шағын ғимарат және тас мүсіндер үлкен қорғанға қарағанда кейінірек тұрғызылды, ал барлық кешен еске алу салтанатымен байланысты. С. С. Сорокин тас қоршаулары бар Орталық Қазақстандық қорғандар белгілі жойылмаған объектілер қатарына жатқызды: қаланған тастар, балбалалары бар қоршаулар және т.б. [33]. Тас қоршаулары бар қорғандардың басқа анықтамасы бар. Энтомолог П. И. Мариновскийдің жорамалына сәйкес, ежелгі заманда тасты қорғандар астрономиялық аспап ретінде салынған, ол бойынша адамдар күн мен басқа да аспан денелерінің қозғалысын анықтаған [35].

Қазақстан аумағында қазіргі заманғы мәліметтер бойынша кем дегенде 500 астам тас қорғандар табылды. Жерлеу ескерткіштеріне қарағанда бұл ғимараттар республиканың барлық аймақтарында ашық болғандықтан диссертацияда олар үшін өзінің таралу аймағы анықталады.Тасмола зерттелген барлық жерлеу ескерткіштері (адам жерленген қарапайым түрдегі қорған) Орталық Қазақстанның шығыс аудандарының аумағында шоғырланғандықтан, Шығыс Сарыарқа жұмыста неғұрлым зерттелген нақты тарихи-мәдени аймақ ретінде арнайы бөлінеді. Тасмола зерттеуінде Орталық Қазақстанның батыс аудандарында өзге жағдай қалыптасты. Бұл жерде Ұлытау ауданында адам көмінділері жоқ тас Тасы бар кешендер (Тоғызбайкөл, Жанайдар, Батыр-бұлақ) және бірен-саран қатты тоналған жерлеу орындары [37] табылды.

Тасмола мәдениетінің Батыс ареалында көп мөлшерде тас Тасы бар қорғандар таралған. Сонымен қатар, Батыс Тасмоланың жерлеу құрылыстары құрылымының ерекшеліктерімен, жерлеу салтының, Мүкәммалдың және т.б. байланысты барлық негізгі мәселелері осы аудандардан көз материалының келіп түсуі барысында шешілетін болады.

Өзінің табиғи жағдайлары бойынша Орталық Қазақстанның батысы мен шығысына белгілі бір дәрежеде ертеде өткен тарихи-мәдени процестерге ықпал еткен айырмашылықтар бар. Жалпы табиғи-географиялық деректер бойынша бір аймаққа (Қазақ шағын шоғыры) кіре отырып, Орталық Қазақстанның бұл екі бөлігі геоморфологиялық тұрғыдан едәуір ерекшеленеді.Шығыс Сарыарқада халықтың тығыздығына байланысты негізгі себеп оның аумағында Жылдың суық мезгілінде малды күтіп-ұстауды қамтамасыз ететін жеткілікті мөлшерде жақсы табиғи паналардың болуы болып табылады. Бір өңір аясында жазғы және қысқы мал жаюға жарамды жайылымдық жерлердің болуы Шығыс Сарыарқаның ежелгі көшеттерін аса үлкен қашықтыққа көшіру қажеттігінен арылтты Шығыс Сарыарқа шеңберінде біріктірілген Тасмоланың жерлеу ескерткіштері оның әртүрлі аудандарынан орын алады және бір-бірінен едәуір қашықтықта орналасқан объектілер тобын білдіреді. Сондықтан ұсынылып отырған жұмыста мәдени белгілерді сипаттау, салыстырмалы талдау және ықтимал жергілікті айырмашылықтарды тіркеу үшін барлық ескерілген объектілер 4 топқа біріктірілген, олар өз кезегінде Шығыс Сарыарқаның үш аумақтық ауданын: Солтүстік (1 топ), орталық (2 топ), оңтүстік (1 топ) білдіреді. Бұл топтардың ескерткіштерінің мәдени ерекшеліктері тұтастай алғанда аумақтық белгілеріне сәйкес келеді.

Әкімшілік тұрғыдан зерттелген Шығыс Сарыарқаның аумағы негізінен Жезқазған (Шет, Ағадыр, Ақтоғай, Тоқырауын) және Қарағанды (Ульянов, Молодежный, Қарқаралы, Тельман, Қазыбекби) облыстарының Шығыс аудандарынан, Павлодар облысының Екібастұз және Баянауыл аудандарынан және ішінара Семей облысының Шұбартау аудандарынан тұрады. Шығыс Сарыарқаның шеңберіне Орталық Қазақстанның оңтүстік белдеуінің ескерткіштеріне (Елшібек, Қимақ-Су және Сангыру-2 қорымдары) жататын 5 қорым енгізілген. Мәдени жағынан бұл қорғандар Шығыс Сарыарқаның ескерткіштерінен ерекше айырмашылығы жоқ.Тасмола Шығыс ареалының аумағын біркелкі емес зерттеу есепке алынады. Мұнда зерттелмеген аудандардан басқа (Шідерті өзенінің жағалауына қарағанда, 60-қа жуық ескерткіш қазылған, Қарқаралы ауданында 7 жерлеу орны белгілі, ал көрші Қазыбек би ауданында Тасмола кезеңінің 2-ші жерлеу орны ескерілді) кең кеңістік белгісіз. Мұнда Абай және Абыралы аудандарының Шыңғыстау тауларының батысына қарай жатқан аумағын жатқызуға болады, батыстан Шідерті-Өленті өзенаралық даласына іргелес Ерейментау тауларының ауданы зерттелмеген.Ескерткіштердің Солтүстік тобына барлық топтардың ішіндегі ең көп саны 59 қорған кіреді. Мұнда Тасмола-1 (19,22,24 қорғандар), Тасмола-2 (1,2 қорғандар), Тасмола-3 (2-6 қорғандар), Тасмола-5 (1-4, 6 қорғандар), Тасмола-б (1,2 қорғандар және жер үсті құрылыстарынсыз жерлеу а), Қарамұрын-1 (1-5, 5 а-5ж,6,6 А,7-10), Қарамұрын-2 ( 1-5, 5 а-5ж, 6, 6 а, 7-10), Қарамұрын-2 (1, 1-6), Нұрманбет-1 (1-3,5,7), Сондай-ақ Нұра өзенінің сол жағалауынан (Жыланды, 1 және 2 қорғаны).

Тасмола мәдениетінің аумағы кең және табиғи-географиялық жағынан біркелкі емес. Аймақтың осындай ерекшеліктерін ескере отырып, қарастырылып отырған кезеңдегі шығыс Сарыарқаның көшпелі халқының жерлеу рәсімін зерттеуді аталған топтарды бөлу жолымен жүргізу орынды болып табылады. Бұл аумақтық-кеңістіктік бөлініс (Солтүстік, Орталық, Оңтүстік) тұтастай алғанда өңірдің табиғи-географиялық ерекшеліктеріне де сәйкес келеді. Бұл ерекшеліктерді, атап айтқанда, ашық, жазық-төбелі пришидерті далалары, неғұрлым құрғақ және жартылай шөлейт оңтүстік аймақ арасындағы және Баянауыл, Қарқаралы және басқа да тау-кен жүйелерін қамтитын Шығыс Сарыарқаның негізгі бөлігін ауқымды аумақ алып жатқан айырмашылықтарды үлкен деп тану керек.Бөлінген топтардың ішінде бірыңғай мәдениеттен тыс айырмашылықтар жоқ. Жерлеу салтының барлық кешенін талдау барлық есепке алынған объектілердің бір Тасмола мәдениетіне жататынын көрсетеді. Сонымен қатар, аумақтық топтарға жергілікті жердің табиғи-географиялық жағдайларынан туындайтын, сондай-ақ хронологиялық және этнографиялық сипаттағы белгілері бар (материалда, өлшемде, жерлеу құрылыстарының конструкциясында, өлгендердің бағдарында және т.б.) салт-дәстүрлерінде өз ерекшеліктері тән. Ескерткіштерді аумақтық топтарға бөлу негізгі алғышарт болып табылады және дереккөздердің қазіргі жай-күйін көрсетеді. Тасмола мәдениеті шеңберінде ықтимал жергілікті аудандарды түпкілікті бөле отырып, осы топтардың неғұрлым толық және түпкілікті сипаттамаларын айқындау үшін осы барлық аудандардан қосымша деректер қажет Әрбір аумақтық топ ескерткіштерінің зерттелу деңгейі бірдей емес. Әсіресе, оңтүстік аудандардан және шет тобының ескерткіштерінен алынған деректер көлемі жеткіліксіз болып қалуда. Бұл топтар үшін қазылған объектілердің аз ғана саны, олардың қатты тоналғандығы және осы себепті елеулі және жарқын даталы олжалардың болмауы тән. Екі топтың ескерткіштері негізінен хронологиялық тұрғыдан қорған ретінде кешірек көрсетілген.

Қазіргі кезде Шығыс Сарыарқаның орталық аудандарында Тасмола жерлеу орындарының басты жаңалығына айналған Талды-2 қорымы Тасмоланың орта кезеңінің көрнекті ескерткішіне жатады.Тасмола мәдениетінің солтүстік бөлігіндегі жерлеу мәдениеті мен ғұрыптық кешендер ерте темір дәуірі үшін маңызды болып табылады. Себебі жерлеу ғұрыптары арқылы біздер сол кездегі тайпалардың өмірінен, тыныс тіршілігінен, идеялогиясы мен діни жоралғыларынан хабар береді. Солтүстік Қазақстанда қазіргі таңда 250 ғұрыптық кешендер ашылған. Соның ішінде 160 қа жуық қорғандар жақсы зерттелген.Жалпы алғанда Солтүстік Қазақстандағы ғұрыптық ескерткіштерді 3 топқа бөліп қарастырылған.

Б.з.б. VIII-V ғасырлармен мерзімделетін Солтүстік Қазақ-стандағы ескерткіштер өтпелі кезең ескерткіштері алғашқы болып саналады. Бұл ғұрыптық жерлеу орындарының ерекшеліктері шұңқыр тереңдігі 0,5 метрден аспаған. Және де адам сүйегі еркін күйде жерленген.

Келесі топқа б.з.б. IV-II ғасырлармен мерзімделетін ескерткіштер жатады. Бұл топтағы ғұрыптық жерлеу ескерткіштері туралы мәліметтерді 50 қорғаннан ала аламыз. Көлемі жағынан қорғандардың 57%-ы кіші, 30 % -ы орта, 13%-ы ірі болып келеді. Ірі қорғандардың көпшілігі Сергеевск ауданынан табылған. Ерекшелігі көптеген қабір шұңқырларының үсті ағаш бөренелермен жабылған. №6 Бірлік қорғанындағы ерекше құрылысты атап өтуге болады. Диаметрі 9 м, ұзындығы 0,5 м, саз қабатымен жабылған.

3 топ :VIII –VII ғасырлармен мерзімделетін қорғандар тобы. Бұл топтағы қорғандар тобы кіші және орта болып бөлінеді. Көптеген жер қорғандарының орталық бөлігі - ағаштан жасалған жоғарғы қабір құрылымды болып келеді. Олардың іздері негізінен ірі және орта өлшемді қорғандардан байқалады. Ағаш конструкциялары көбінесе қоршау түріндегі құрылымдармен берілген. Олардың жерлеу құрылымы әр түрлі. Және құрылысы қарапайым - екі жағынан, қайтыс болған адамның денесіне параллель, ұзын слиптер салынды және олардың үстіне көлденең ролл орналастырылған.Қабырғалары құлап кетпес үшін қабір бұрыштары таспен бекітілген. Мысалы Явленка қабірі ағаш құрылымымен шектелген. Сыртқы көрінісі шамамен 10 шаршы метрді құрайды. Екі жағынан бағаналардың шұңқыры табылған. Бектениз қорымдарында ағаш құрылымды 3,3 х 1,7 өлшемді қорғандар кездеседі. Ол топырақты беткі жағында салынған квадрат тас дисплеймен біріктірілген. Тас дисплейдің сыртқы өлшемдері 6 x 5 м, ағаш құрылымын қоршап тұрған сияқты, оның бағытын қайталайды . Жер асты шұңқырларындағы көне жерлерде көлемді типті құрылымдар салынған. Олардың қатарына (Берлик, Қара-Оба , Кеңес, 11) сынды қорғандар тобы кіреді. Олар биіктігі 2-3 метрге дейін жететіндей тіктөртбұрышты формада болды. Олардың құрылысы үшін арнайы шұңқыр жанынан орын дайындалған. Құрылыс берік әрі бұрыштары нық болуы үшін балшықпен қоршалған. Жалпы алғанда жерлеу ерекшеліктерінде ең алдымен ірі қорғандарға мән беріп қарау қажет. Себебі бұл қорғандардан алынған материалдар сол кездегі тайпалардың жерлеу ғұрпынан біршама материалдар бере алады. Мысалы 5 м тереңдікте немесе одан да көп тереңдікте ор-наласқан ірі қорғандардың көму қабірлерінің ішкі безендіруін ерекше атап өту керек. Осындай тереңдіктің түсіру қажеттілігі қабырғаның астындағы асимметриялық орналасқан қадамдардың спиральдық принципіне байланысты болды. Қадамдар арасындағы алшақтық 0,5-1,2 м дейін жетеді.Шұңқыр түбіне түскен сайын қабір көлемі кішірие береді. Сонымен қатар кіші және орта көлемді қорғандарда кездесетін қызықты жайт ол шығыс бөліктерінде ұзындығы 1,5м, ені 1м болатын дәліздердің болуы. Іздеріне қарасақ жоғарыға қарай көлбеу орналасқан, бұл топырақтың түбінен ластануды жою үшін рампа ретінде пайдаланылған болуы керек. Б.з.б. IV-II ғасырлармен мерзімделетін қорғандардың 50 %- ында ағаш едендер кездеседі. Мысалы №13 Амангелді қорғанындағы шұңқырдан берік төселген ағаш еден қалдықтары табылған болатын. Мазарлапрдың бір бөлігі әсіресе катакомбылар 2 қабатты төсеніштерден тұрады. Жоғарыдан - ежелгі қатпарлар мен ішіне қарай камералардың аузы көлденең палубамен жабылған, және де шеткі деңгейде салынған.

Орталық Қазақстандағы б.з.б. I- ші мыңжылдықтың екінші жартысына жататын ескерткіштер толық зерттелмеген. 1966 жылы М.Қадырбаевтың бастамасымен осы аймақтың шығыс бөлігінде тасмола мәдениеті анықталған болатын. Екі хронологиялық этапқа бөлінген – б.з.б. VII-VI және V-III. Алайда қазіргі таңда екінші этапқа жататын ескерткіштер толық зерттеуді қажет етіп отыр, себебі осы мерзімге жататын ескерткіштер Орталық Қазақстанның басқа аймақтарынан табылмады. Сонымен қатар 1995 жылы қорғантастық типтегі ескерткіштер тобы табылған болатын, ерекшелігі мәйіттің бас жағында бос орын қалдырылған. Ол жерге құрбандыққа шалынған үй жануарларының сүйектері жерленген.Көпетеген пікірлер қорғантастық типтегі ескерткіштер ертеғұн тайпалары мәдениетімен сәйкес келеді дегенге саяды.Бұл ескерткіштер б.з.б. IV-II ғасырлармен мерзімделеді. 2013 жылғы далалық маусымда Қарағанды ​​облысының оңтүстік-шығысындағы зерттеулер барысында Қарамола қорымында 4 қорған анықталды. Материалдар кейінгі сақ тайпаларымен қалдырылған. Ұлыбританиядағы Корольдік Белфаст Университетінің лабораториясынан алынған мәліметтер ескерткіштер мерзімін IV-II ғасырлар деп көрсетеді. Бұл қорғандардың барлығы Орталық Қазақстанның оңтүстік-шығыс аудандарын мекендеген тайпалардың мұрасы деп атап көрсетуімізге болады. Осылайша, Тасмола мәдениетінің дамуы аяқталғаннан кейін, аумақтың шығыс бөлігінде Қорғантас пен Карамоланың негізгі қорғандары пайда болады. Жоғарыда атап өткендей Орталық Қазақстанның ерте темір дәуірін зерттеуде М.Қадырбаевтың 1966 жылғы зерттеулері ерекше орын алады. Автор екі хронологиялық этапқа бөліп қарастырады – б.з.б. VII-VI және V-III. Зерттеуші бұл материалдардың көпшілігін Орталық Қазақстанның солтүстік-шығысындағы Шідерті аумағынан алған болатын. «Шідерті» тобына жататын қабірлер тобы Тасмола, Қарамұрын, Нұрманбет бір ғана тайпалық одақтың тастап кеткен мұрасы ретінде зерттеледі. Сонымен қатар 1980 жылы Орталық Қазақстанның ерте темір дәуірі ескерткіштерін зерттеуді жалғастырады. Қарқаралы, Баянауыл, Қызыларай аумақтарынан көптеген жаңа материаолдар мен ескерткіштер ашылды. [10].

Тасмола ескерткіштері бойыншаҚазақтанда тұңғыш рет 21 жерлеу орындары бойынша және 2 қоныстар бойынша радиоуглеродты датаның материалдары алынды. Бұл материалдардың барлығы Ұлыбританиядағы Белфаст Корольдік Университеті мен Санкт- Петербург қаласынан алынған. Археологиялық және радиоуглеродты зерттеулерге сәйукс жоғарыда аталған қорғандар мен ескерткіштердің мерзімделуі шамамен б.з.б. V ғасырдан аспайды Сонымен қатар 1995 жылы қорғантастық типтегі ескерткіштер тобы табылған болатын, ерекшелігі мәйіттің бас жағында бос орын қалдырылған. Ол жерге құрбандыққа шалынған үй жануарларының сүйектері жерленген [18; 19] 30дан аса нысандар зерттелген.

Қарамола жерлеу орны – Қарқаралы ауданы, Темірші ауылынан 21 км жерде орналасқан. Атына сәйкес алыстан қарағанда бұл жерлеу орны қара тастармен көрініп тұрады. Қорым 7 қорғаннан және Солтүстіктен Оңтүстікке дейін созылып жатқан 3 топтан тұрады тұрады. 1- ші топ Оңтүстікте орналасқан 1-2 қорғандарды және 2 құрбандық шалу орнын біріктіреді . 2- ші топ 3-4-5 қорғандарды және 2 құрбандық шалу орнын біріктіреді. 3- ші топ 6-7 қорғандарды және 2 құрбандық шалу орнын біріктіреді. Үш ең үлкен қорған (1,3,6) үлкен сақина тәрізді морларға ие, диаметрі 40 м. Қазба барысында 5 обьект зерттелді- 4 қорған және 1 құрбандық шалу орны. Жалпы қабылданған әдіске сәйкес археологиялық зерттеулер барлық 4 қорғандарда қол жұмысы арқылы жүргізілді. Қазба жұмыстары шеңбер күйінде жасалынды. Зерттеу барысында ескерткіштердің материалдарына қатысты бірқатар жарияланымдар қаралды және талданды. Бұлардың көпшілігі кейінгі сақ кезеңіне сәйкес келеді. 6 қорғанына жерленген адамның сүйек қалдықтарына палеоантропологиялық зерттеулер Ресей ғылым академиясының Этнография және антропология институтының антропология бөлімінде зерттеуші Е.П. Китов жүзеге асырды. Қорған 3 – тасты, топырақты диаметрі 22 және биіктігі 1,9 м. Солтүстіктен оңтүстікке, батыстан шығысқа қарай созыла 4 секторға бөлінген. Бірінші кезекте шатқал қабатын алып және әр секторда тазалық жұмыстары жүргізілді және де фотофиксация жасалды. Бұл қорғанның Орталық Қазақстандағы сақтардың басқа да қорғандарынан аса үлкен айырмашылығы білінбейді. Құрылысы көп қабатты болып келеді. Палубаның ортасындағы қабаттың беріктігі әлсіз, алайда ені үлкен болып келеді. Сыртқы шөп қабатынан бөлек, жер қабатында ескерткіштің 4 қабаты оқшауланған, олның 3- еуі негізгі болып табылады, олар бір шеткері қорғанысты нығайтуға әсерін тигізеді. Шұңқырдың жоғарғы жағында көрінбейтін шабындық қабаты 0,3-0,5 м дейін көтеріледі. Диаметрі шамамен 13-13,5 м болатын бос құм орны пайда болады, ол екі немесе үш қабатқа тегіс орналастырылған, ақшыл түсті үлкен тастардан құралған крепиді бар. Тас крепид диаметрі - 14,5, ені 0,65-0,8, биіктігі 0,4 м. Орталықта жердің қабаты өте аз және келесі қабаттың тастары көрінеді. Айналдыра отырып, жер бедерінің шеттері нығайтылған, және тығыз оралған жер үлкен тастармен араласқан. Тазалау кезінде жағалаудың шығыс жағында, Бекітпе тастарынан 0,35 м қашықтықта екі құйма ыдыс табылды. Бірінші табылған ыдыстың формасы – жұмыртқа тәріздес. Ыдыстың ұзындығы 15 см, диаметрі 11,5 м. Кішкентай жануардың сүйектері жердегі ыдысты топырақтан ажырату барысында табылды, ал екінші сүйек ыдыстан 15 см қашықтықта табылды. Екінші ыдыс батыс бөлікте табылды. Дөңгелектелген корпустағы тегіс ыдыс қосымша бүйірлік аузына ие. Ыдыстың биіктігі 8,1 см, жоғарғы диаметрі 4,3 см, бүйір тұсы диаметрі – 1,8см.

Диаметрі 10,5 м болатын жарты-сфералық тас, төбесінде орналасқан сипат-талған жердің маңында. Оның орталықтағы қуаты 0,75-1 м. Тас бетінің батыс жағында тонаушылық құбылысы айқын көрінеді, ұзындығы 2,5-3 м. Тас қоршауы үлкен қоқыстардан жасалған крифтермен мұқият қоршалған, сақталуы оның мөлшеріне және мұқият сәндеуіне байланысты. Тастарды іріктеген кезде шығыс перифериясы, кілттер деңгейінде, ұзаққа созылған тас астық гребикасын тапты. Оның ұзындығы 42 см, ені 17,8 см, биіктігі 5,7 см. Сыртқы бетінде үйлесімнің айқын іздері бар. Сақ дәуіріндегі халықтың дәстүрі- бұл дәстүр Орталық Қазақстандағы ерте сақ кезеңіндегі қорғандардан белгілі, мысалы Нуркен-2, Ақбейіт, Назар-2 элиталы обалар.

Сонымен қатар,мұндай заттық бай деректер Алтай өңіріндегі кейбір ерте сақ кезеңі қорғандарында кездеседі.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Акишев К.А. Зимовки-поселения и жилища древних усуней //Известия Академии наук Казахской ССР. Серия общественная. 1969. Вып. 1. С. 29–47.

2. Горячев А.А. Поселение и могильник раннего железного века археологического комплекса Тургень-2 // Вопросы археологии Казахстана. Алматы, 2011. Вып. 3.С. 325–341.

3. Хабдулина М.К. Степное Приишимье в эпоху раннего железа. Алматы: Гылым, 1994. 170 с.

4. Хабдулина М.К. Поселения раннесакского времени на р. Селеты //Степная цивилизация Восточной Евразии. Астана, 2003. Т. 1. Древние эпохи. С. 189–214.

5. Хабдулина М.К. Итоги изучения улыбай-тасмолинской культуры Северной Сарыарки // Казахстан в сакскую эпоху. Коллективная монография. Алматы: Институт археологии им. А.Х.Маргулана, 2017. С. 35-58.

6. Төлеубаев Ә.Т., Үмітқалиев Ұ.Ү. Шығыс Қазақстан жеріндегі сақ дәуірінің Қарашоқы-1 қонысы // Всадники Великой степи: традиции и новации. – Астана, 2014. – С. 58-63.

7. Бейсенов А.З. Поселение Сарыбуйрат – памятник раннего железного века Центрального Казахстана // Вестник Университета Кайнар. – 2009. – Вып. 4/2. – С. 8-11.

8. Бейсенов А.З. Жилище сакской эпохи. Вестник Томского Государственного Университета. История. 2017. №45. С. 72-82.

9. Бейсенов А.З., Д.О. Гимранов, И.К. Ахияров, Д.Б. Дуйсенбай//Поселение сакского времени Абылай в Центральном Казахстане Теория и практика археологических исследований. 2017. В печати.

10. Бейсенов А.З., Ломан В.Г. Древние поселения Центрального Казахстана. – Алматы, 2009. – 264 с.

11. Бейсенов А.З. Раннесакские поселения близ горы Едирей в Центральном Казахстане // Известия Самарского научного центра. - 2016. Т. 18, № 3. - С. 146–152.

12. Ахияров И.К., Бейсенов А.З.Поселение сакской эпохи Туйетас в Цен-тральном Казахстане // Актуальные проблемы археологии Евразии. Алматы, 2016. С. 237–244.

13. Кадырбаев М.К. О некоторых памятниках ранних кочевников Цен-трального Казахстана //ИАН КазССР, 1958, Серия истории, археологии и этнографии, Вып.1(6).

14. Бейсенов А.З. Орталық Қазақстан ерте темір дәуірі ескерткіштерін зерт-теудегі көміртегілік анықтамалар // Материалы международной научно-практической конференции «Новые методы исследования в археологии». – Алматы, 2016. - 13-21 бб.

15. Акишев К.А. Зимовки-поселения и жилища древних усуней //Известия Академии наук Казахской ССР. Серия общественная. 1969. Вып. 1. С. 29–47.

16. Бейсенов А.З. Круглое жилище сакской эпохи. Самарский научный вестник. - 2017. Том 6. №1 (18). - С. 94-10.

17. Бейсенов А. З. Поселения и могильники сакской эпохи Центрального Казахстана / Сакская культура Сарыарки в контексте изучения этносоциокультурных процессов Cтепной Евразии. – Алматы : Бегазы-Тасмола, 2015. – С. 11–38.

18. Бейсенов А.З., Шульга П.И., Ломан В.Г. Поселения сакской эпохи. Монография. Алматы: НИЦИА «Бегазы-Тасмола», – 2017. –208 с.

19. Шульга П.И. Скотоводы Горного Алтая в скифское время (по материалам поселений). – Новосибирск, 2015. – 336 с.

20. Бейсенов А. 3., Ломан В. Г. О керамике поселений раннего железного века Керегетас-2, Едирей-1, Едирей-3 (Центральный Казахстан) //Историко- культурное наследие Сарыарки. Караганда, 2007. С. 156-159.