Олардың негізгі тармақтарын іске асыру механизмі

2020 жылдың 1 қыркүйегінде Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың Қазақстан халқына Жолдауы қатарынан 24-ші болды. Президент жолдауларының мақсаты - реформалар, мемлекеттік сектордың ұйымдастырушылық, нормативтік-құқықтық қызметі бағыттарын белгілеу. Ол үшін жолдаудың тезистері үкіметтің, министрліктердің және жергілікті атқарушы органдардың іс-шаралар жоспарларына айналады. Тезистерді насихаттауға айтарлықтай ресурстар бөлінеді.

Президенттік жолдау тәжірибесі әр түрлі елдерде қалыптасқан. Ең танымал мысалдар - АҚШ пен Ресей Федерациясы, президенттік республикалар, онда мемлекет басшылары бір жағдайда парламентарийлерге, екінші жағдайда Федералды Жиналысқа жүгінеді, ел өміріндегі маңызды оқиғалар мен проблемаларды көтереді және дамудың стратегиялық бағыттарын көрсетеді. Әдетте, жолдау - бұл баяндама түріндегі бірінші адамның монологы, пайымдау және тіпті сырттай полемикасы.

Қазақстанда мемлекет басшысының жыл сайынғы жолдауын жариялау құқығы Қазақстан Республикасы Конституциясының 44-бабында бекітілген: «Қазақстан Республикасының Президенті: Қазақстан халқына елдегі жағдай мен Республиканың ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттары туралы жыл сайын жолдау арнайды». Қазақстан Президенті Мәжіліс депутаттарына ғана емес, сенаторларға, министрлерге және басқа да мемлекеттік органдардың басшыларына жүгінеді.

1997 жылдан бастап Қазақстан Республикасының президенттері халыққа 24 рет Жолдау жасады, оның ішінде 22 рет - Нұрсұлтан Назарбаев және екі рет - Қасым-Жомарт Тоқаев. Жолдаудың күні, қыркүйек айының басы болып, кейінгі жылдары жаңа Президенттің тарапынан белгіленді. Ал, ҚР Тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаев қаңтарда, қазанда, желтоқсанда, наурызда және сәуірде, тіпті жылына екі рет (2012, 2018) жолдаулар жасайтын.

Қазақстан Республикасының екі негізгі даму стратегиясы - «Қазақстан-2030» және «Қазақстан-2050» дәл осы жолдаулар түрінде қойылды. Президент өз жолдауларында әдетте негізгі реформалар туралы жариялайды, бірақ барлық реформалар жолдаулар арқылы өтеді деп айтуға болмайды: «5 институционалды реформаны жүзеге асырудың 100 нақты қадамынан тұратын ұлт жоспарын» Президент Назарбаев жолдау форматында емес, жеке басылым ретінде жариялады. «7-20-25» және «Рухани жаңыру» бағдарламалары - кейіннен жолдауларда айтылған газет мақалалары.

Әдетте, Қазақстан Президентінің жолдауында басты бір идея бар, оған баса назар аударылады: биыл бұл жаңа экономикалық жағдай (экономикалық дағдарыстың әсері), бұрын - сындарлы қоғамдық диалог (көктем мен жаздағы жаппай наразылықтардың әсері).

Жолдау жобасы жоспарланған күннен бірнеше ай бұрын дайындала бастайды. Біріншіден, президент әкімшілігі мен үкімет президентпен бірге жолдаудың негізгі бағыттарын дайындайды және үйлестіреді, содан кейін оларды орталық атқарушы органдарға жібереді, олар өз ұсыныстарымен толықтырылған жобаны қайтаруы керек. Президент әкімшілігі соңғы мәтінін аяқтайды. Бұл дайындаудың ең жалпы түрі - президент басқа тәртіпті де қолдана алады.

Жолдауды жүзеге асыру - бұл атқарушы биліктің міндеті. Жолдауды жариялаған күнінен кейінгі күні үкіметтің отырысы өтеді. Міне, 2020 жылғы 2 қыркүйекте Премьер-Министр Асқар Маминнің төрағалығымен өткен Үкімет отырысында Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі» атты Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру жөніндегі шаралар қаралды. «Жолдауда алға қойылған міндеттерді орындау экономиканың орнықтылығы мен бәсекеге қабілеттілігін арттыру факторына айналады. Мемлекет басшысы жаңа жағдайға сай келетін мемлекеттік және экономикалық саясатты уақтылы әзірлеу бойынша нақты іс-қимыл жоспарын белгіледі» [...] Мемлекет басшысының жолдауын толық және уақтылы жүзеге асыру үшін бізде барлық қажетті ресурстар мен құралдар бар», - бұл премьер-министр Асқар Маминнің үкімет отырысында айтқан сөзі.

Күнтізбелік апта ішінде үкімет жолдауды жүзеге асыру бойынша іс-шаралардың жалпыұлттық жоспарын әзірлейді. Жалпыұлттық жоспар кесте түрінде жасалады, онда президенттік тезистер («шаралар» түрінде көрсетілген), орындалу нысаны, жауапты орган және орындалу мерзімі көрсетіледі. Бекітілгеннен кейін жалпыұлттық жоспар президенттің жарлығымен ресімделеді және заң күшіне ие бола отырып, орындалуға жіберіледі. Жалпыұлттық жоспардың тармақтарын орындау премьер-министрдің бақылауында болады.

Үгіт-насихат компоненті - бұқараға жолдау тезистерін насихаттау - президент сөз сөйлегеннен кейін бірден қолға алынатын мемлекеттік аппарат жұмысының ең маңызды құрамдас бөлігі. Президенттің жолдауын жүзеге асырудың маңызды эпизодтарының бірі – халыққа жекелеген тармақтарын түсіндіру. Ол үшін мемлекеттік органдар мен бюджеттік ұйымдардың көпшілігі, сондай-ақ кейбір өнеркәсіптік кәсіпорындар (жеке меншікті қоса алғанда) жолдауды түсіндіру бойынша іс-шаралар ұйымдастырады, онда басшылар өздерінің қарамағындағыларға жолдаудың орындалуы осы еңбек ұжымына қалай әсер ететіндігін түсіндіреді. Дәл осындай мақсатпен депутаттар өздері сайланған аймақтарға жіберіледі.

Міне, биылғы Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа Жолдауының мақсаты мен міндеттерін, нақты қойылған тапсырмаларын, сонымен қатар әр тармақтарының мәні мен мазмұнын, ерекшеліктерін студент жастарға және жалпы жұртқа түсіндіруге әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің профессор-оқытушылар құрамы бұқаралық ақпарат құралдарының барлық мүмкіндіктерін пайдаланып барынша ат салысуда.

Сабырхан Смағұлов, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті Қазақстан тарихы кафедрасының оқытушысы