Алаш қозғалысының тарихы - бұл біз қазақтармен бірге жасайтын мәңгілік тарих. Тарихи қысқа мерзімде өз халқының мәңгілігін ойластырған Алаш зиялыларының еңбегін бағалау қазіргі және болашақ ұрпақтың абыройлы міндеті деп санаймыз. Алаш зиялылары қиын-қыстау кезеңде, қазақ халқының болашақта жер бетінде өмір сүріп, өз халқының болашағы үшін жарыса ма деген сұрақ туындаған дәуірде өмір сүрді. Біз Алаш қозғалысы кезеңі мен қазіргі кезеңнің өзіндік ерекшеліктері бар екенін жақсы түсінеміз. Айтпақшы, Алаш зиялыларының көп қырлы мұраларынан және олардың Алаш халқының ұлттық өзіндік сана-сезімін арттыру, қазақ тілі мен тарихын, өнері мен мәдениетін игеру сияқты іргелі мәселелердегі ерліктерінен көп нәрсе үйренуге тура келеді. Демек, біз Алаш қозғалысын тек өткінші тарихтан емес, сонымен бірге қазіргі уақытпен үйлесімді, яғни бүгінгі тәуелсіздік мұратына сай өміршең көзқарастардың жиынтығы ретінде қарастырып, одан сабақ алуымыз керек.

Алаш қайраткерлері Қазақстан қоғамының өміріне белсене араласып, сан қырлы саяси іс-әрекеттерді жүзеге асырды - олар бұқаралық ақпарат құралдары, газет-журналдар құрды, бостандық идеяларын, Алаш идеяларын таратты, ұлттық қоғамдағы қақтығыстарды бейбіт жолмен шешті, арасында үлкен ымыраға келді. Әр түрлі әлеуметтік, саяси топтар үндеулер, өлеңдер, пікірлер жариялады, қарарлар қабылдады, съездер ұйымдастырды, Алаш партиясын, Алаш үкіметін демократиялық негізде құрды, ұлттық атрибуттарды қалыптастырды, Алаш автономиясын жариялап, ұлтты біріктіріп, жинады.

Мысалы, Алаш қозғалысымен қатар оның көрнекті қайраткерлері Уәлитхан Танашев, Жанша Сейдалин, Айдархан Тұрлыбаев, Ыбырайым Жайнақов, Асылбек Сейітов, Тел Жаманмұрынов, Аспандияр Кенжин, Базарбай Мәметов, Иман Әлімбеков, Әлжан Байғориннің, Нұрғали Ипмағамбетов, Әзімхан Кенесарин— тарих біздің рухани жадымыздың мықты екендігінің және азаматтық адалдығының дәлелі болады. Көптеген аты-жөні аталмаған азаматтар ХХ ғасырдың басындағы отаршылдық қамытын киген адамдар үшін сайысқа түсті. Алаштың жаңғыруы Әлихан, Ахмет, Міржақып, Мұстафа, Халел, Мұхаметжан, Жанша, Ғалел, Әлімхан және басқалары жасады, оларды ұлы ұлтшылдық дәуірінде ғана жасауға болатын еді. Ол Жүсіпбек, Мағжан, Сұлтанмахмұт, Мұхтар сияқты талантты адамдарды қалыптастырды. Бұл ойлар мен істерді ұлтшылдық, гуманизм мен патриотизмнен алшақтатудың табиғи әрекеті болды. Басқаша айтқанда, Алаш қайраткерлерінің ұлтшылдығы дәуірдің қазақ халқына ойында да, іс-әрекетінде де қойылған сұрақтарға жауап болды.

Алаш қозғалысының ұлттық мәдениетті дамытудағы үлкен шығармашылық жұмысына әдебиет, жазбаша және ауызша сөйлеу, ұлттық педагогика, психология, тарих, этнография, журналистика, баспасөз, аударма, медицина, биология, жаратылыстану ғылымдары, ауыл шаруашылығы, математика, өркениет кірді.

Алаш зиялыларының зерттелмеген және көп қырлы еңбектерін кәсіби негізде талдауға және зерттеуге, олардың болашақ ұрпаққа, жалпы қазақ халқына пайдалы еңбектерін білім беру бағыты бойынша оқу бағдарламасына енгізуге болады деп санаймыз.

У.М.Джолдыбаева Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің Қазақстан тарихы кафедрасының доценті

А. Р. Науанова Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің Шығыстану факультетінің 1 курс студенті