Білім беру жүйесін дамыту проблемасының өзектілігі қазіргі кезеңде, әсіресе посткеңестік кеңістікте даусыз, онда жабық қоғамнан ашық қоғамға көшу оқытудың ескі, қалыптасқан ұстанымдары сынықтарының сөзсіз мойындалуымен сүйемелденді. Ашық қоғам үшін әлеуметтік қатынастар нормасы мен даму және өзгерту процесінің атрибуты ЖОО-ның барлық жүйелері мен құрылымдарының өзара әрекеттестігінде келісу және оңтайландыру болып табылады.

Терең әлеуметтік өзгерістерді жүзеге асыру кезеңінен өтетін қоғам нарықтық экономикаға, демократиялық нормалар мен қатынастарға көшуді жүзеге асырады, әлеуметтік саралау, әлеуметтік айырмашылықтарды тереңдету процесі жүріп жатыр. Әлеуметтік трансформация кезеңдері әлеуметтік институттарда да шиеленісудің кезеңдері болып табылады,олардың біріне білім беру жатады. Ескі әлеуметтік институттардың ыдырауы, жаңа әлеуметтік институттардың құрылуы, олардың өзара жоятын формалардың уақытша қатар өмір сүру кезеңдері осының бәрі өтпелі кезеңнің мәнін құрайды.

Қазіргі кезеңде біздің университет Болон декларациясына қол қойып, біртұтас білім беру кеңістігін құруды, білім сапасын, оның бәсекеге қабілеттілігін арттыруды және жоғары білімнің әлеуметтік рөлін жүзеге асыруды мақсат етіп қояды. Жаһандану процесі білім беру жүйесінің стандарттау және баламалылығы қажеттілігіне әкеледі. Бүгінгі таңда бұл жүйелер бакалавр дәрежесін алу үшін қажетті кредиттер санында (Ұлыбритания-360, Испания-400-500, Швеция-120), сондай-ақ өлшем бірліктерінде да үлкен айырмашылықтарға ие. Біздің білім беру жүйесіне АҚШ үлгісі тән, өйткені біз енгізген жоғары білімнің үш сатылы жүйесі (бакалавр-магистратура-докторантура) солтүстік америкалық білім беру стандарттарына сәйкес келеді.

ЖОО-ның қазіргі заманғы басқару жүйесін талдау ЖОО-ның қоғамның әртүрлі әлеуметтік қабаттарының алдында әлеуметтік жауапкершілігі өсіп келе жатқанын көрсетеді, өйткені олардың әрқайсысының өз заңдылықтары мен қызмет ету ерекшеліктері бар (жеке, тұлғааралық және ұлттық деңгейде). Жоғары оқу орны өзінің білім беру қызметтерінің нарығын барынша белсенді түрде бақылауы тиіс, өйткені нарықтық қоғам өзара келісуді және өзара қатынасты талап ететін әр түрлі құрылымдардың, әлеуметтік және жеке айырмашылықтардың болуын көздейді. Білім беру жүйесінің мәселелерін реттеу және шешу мәселелеріндегі кәсіпқойлық терең Жалпы гуманитарлық және практикалық мағынаға ие. Білім беру-адам өмірін тұрақтандыру мен жақсарту факторы. Бұл білім берудің функционалдық, гносеологиялық маңызы білім беру қызметі саласында (студенттер, ата-аналар, Тапсырыс беруші ұйымдар, бизнес-құрылымдар, қоғамдық ұйымдар) жүйелі түрде зерттеу жұмыстарын жүргізетін дамыған шет мемлекеттерде бұрыннан түсінді. Бізде осы проблемаларға жеткілікті фрагменттік көзқарас қолданылады және бұл артта қалуды еңсеру үшін білім беру саласы мен білім беру қызметтері нарығын ғылыми, сараптамалық-консультациялық және т.б. зерттеу қажет. Тұтынушының мүдделерін есепке алу әдістемесі мен технологиясының аспектілерін жарықтандыруға елеулі назар аударылуы тиіс. Осыған байланысты жоғары оқу орнына мемлекет тарапынан елеулі қаржы ресурстары немесе осындай талдау бағдарламаларын қаржыландыру мәселелерін шешу кезіндегі дербестік берілуі тиіс. Білім беру қызметтерін тұтынушылар нарығы туралы мәселеде әлеуметтік сауалнамалар, экономикалық, саяси, психологиялық, адамтану зерттеулерінің техникасы қолданылуы тиіс. Мұндай Талдамалық бағдарламалардың жалпыгуманистикалық, практикалық және болжамдық әлеуетін атап өткен жөн.

Экономикалық дағдарыстарды жеңілдету, қоғамдағы интегративтік үдерістер және дамудың өркениеттік арнасы – осының барлығы білім беру саласына жетуі мүмкін.

Жоғары білім беруді және ЖОО-ны басқарудың негізгі функцияларын бөлу қажет. Қалай өз актілік дәріс 13 қазан 2009 ж. - деді президентіміз Н.А.Назарбаев: Қазақстанға жасайтын интеллектуалды төңкеріс қажет, оятуға және жүзеге асыруға жағдай біздің ұлтымыздың әлеуетін... Бізге қажет ядросы ұлттық ақыл-ой, бізге білімді адамдар, қабілетті, халықаралық деңгейде бәсекеге.

Кеңес деканаттарының жүйесі, декан орынбасарлары мен әдіскерлер институты, ол әлі күнге дейін бар. Білім беру жүйесін дамытудың қазіргі кезеңінде интеллектуалдық әлеуетті оңтайландыру ғана емес, басқару аппаратын жаңғырту да қажет. Қазіргі қоғамның табиғаты мен сұраныстарын барабар түсіну, біліксіз, кәсіби емес, кәсіби емес, инерттілік болжанбаған құбылыстарға және жоғары оқу орнының бәсекеге қабілетсіздігіне әкеп соқтырады.

Болон процесінің құжаттарында университеттердің автономиясы мен академиялық еркіндігі және білім беру саласының қоғам алдындағы жауапкершілігі қажеттігі атап өтіледі. Болон Хартиясында: қазіргі әлем талаптарына жауап берер еді, өзінің зерттеу және оқытушылық қызметінде университет моральдық және ғылыми тәуелсіздігі болуы тиіс және бұл жоғары мәнге ие, себебі университеттердің тәуелсіздігі мен автономиясы жоғары білім беру және ғылыми зерттеулер жүйесі өзгермелі қажеттіліктерге, қоғамның сұраныстарына және ғылыми білімді дамыту қажеттілігіне үздіксіз бейімделе беретініне сенім береді.

Жоғары білім беру жүйесін басқару проблемалары бойынша соңғы талдамалық жұмыстар жоғары оқу орындарын дербестендірудің күшейту үрдісі байқалатынын дәлелдейді. Реформалау келесі бағыттарда болуы тиіс:

1. жоғары білімді басқарудың әртүрлі деңгейлері арасындағы функциялардың нақты аражігін ажырату;

2. білім беру қызметін тұтынушының мүдделерін есепке алуды және тұтынушының өзі тарапынан бақылауды үйлестіру;

3. ЖОО ішінде қаржылық және кадрлық ресурстарды нақты бөлу есебінен білім беру қызметтерін сапалы ұсыну.

Жоғары оқу орны өзінің миссиясын қоғамның, оның әлеуметтік институттарының бірі ретінде сезінуі тиіс және дәл осы университеттердің қабырғасында елдің интеллектуалды және саяси болашағы да қалыптасады.

т. ғ. к., доцент З. Майданали ҚазҰУ. әл-Фараби атындағы тарих факультеті, археология және этнология 2 курс магистранты Садык Мейрбек