ТӨРТІНШІ БӨЛІМ

НУАРТЬЕ ДЕ ВИЛЬФОР МЫРЗА

Данглар ханым қызы екеуі жүріп кеткен соң, біз баян еткен оқиғаның кезеңінде, король прокурорының үйінде не болып, не қойғанына келелік енді.

Вильфор зайыбын ертіп, әкесінің бөлмесіне енген болатын; ал Валентинаға келсек, оның бұл сәтте қайда жүргені бізге мағлұм.

Қариямен амандасып болған соң, ширек ғасырдан астам уақыт Нуартьенің қызметінде жүрген қарт малай Барруаны шығарып жіберіп, ерлі-зайыпты екеуі тізе бүкті.

Нуартье шағын төрт доңғалақты нән креслода отырған: оны күнде ертемен осы креслоға жайғастырып, кешкісін бір-ақ түсіріп алатын-ды; оның алдындағы шарайнадан бөлменің іші түгел көрінетін, сондықтан да, қыбыр етпестен отыратын онсыз да сал болып қалған қарияның қимылдауы мұң-тұғын, үйге кім кіріп, кім шыққанын, айналада не болып, не қойғанын бақылап отыруына оңтайлы еді. Қимылсыз қалған тірі өлік шал ресми шаруамен келген адамдарға ұқсап оқыс кіріп, салтанатты түрде сәлемдескен келіні мен баласына жанары жыли, елжірей қарады.

Тас мүсінге айналған, төрінен көрі жуық мешел шалдың құлағы естіп, көзі көргені болмаса, одан басқа жылт еткен тіршілік нышаны жоқ-тұғын; оның өзінде де осынау мелшиіп қатып қалған тірі аруақтың кеудесінде әлі тіршілік белгісі барынан хабар беретін тек маңдайдағы қос жанары ғана: жан иесі екенін білдіретін көзқарасы қу-меднен шөлде адасып жүрген дәруішке осынау шексіз-шетсіз тылсым түнек әлемде өзге де пенде баласы бар екенін сездіріп, жер түбінен мен мұндалап, жол нұсқап тұрған шалғайдағы жарық сәуле іспетті.

Ал, оның есесіне аппақ құдай шашы иығына түскен қарттың түксиген қалың қара қасы көзге ұрып, қара көздері жайнап тұр, өзге дене мүшелерінің есебінен күш алып, қызмет еткен сау мүшеге тән қасиет осы көздерде бар — бір кезде тәні мен рухына жан бітірген күллі жігер — бойдағы бар ерік, барша қуат, толайым ақыл-ес қазір осында тоқайласқан. Әлбетте, қолмен ишара жасау, дауыстап тіл қату, тән қимылы жетіспейтіні рас, бірақ осынау өктем көзқараста осының бәрі бар. Шал көзбен әмір етеді, көзбен алғысын білдіреді; тек көзінде ғана тіршілік белгісі бар тірі өлік бұл; тек жоғары жағында ғана бірде ашу оты жарқ ететін, болмаса қуаныш нұры жайлайтын осынау тас мәрмәр бетті көрген адамның аза бойы қаза тұрарлық. Бұл мешел қарияның тілсіз тілін тек үш адам ғана түсінеді, олар Вильфор, Валентина және біз жоғарыда еске алған малай шал. Сөйтсе де, Вильфор әкесін ілуде бір көретіндіктен, онда да, көрмеске лажы қалмаған жағдайда ғана дидарласатын болғандықтан, оның үстіне, тіпті, қарияның жай-жапсарын жақсы біле-түсіне тұра, көнілін аулауға құлқы болмауы себепті, мүскін шалдың бары да, бақыты да немере қызы-тұғын. Задында жанкешті де мейірбан, төзімді Валентина Нуартье қарияның көкейінде сайраған ойын көзінен оқуға әбден машықтанып алған. Басқа ешқандай пенде ұғып болмайтын бимағлұм тілсіз пендеге қыз бар жанын салып, күллі дауыс ырғағымен, бет пішін құбылысымен жауап қататын да, сөйтіп, бойжеткен қыз бен тірі аруақ құр сүлдер, дегенмен әлі де илікпей сал болып қалған дене пішініне үйлесімді, рухына орай ғаламат қайсарлығы бар, асқан білімдар, аса зерек осынау адам кәдімгідей шүйіркелесе әңгіме-дүкен құратұғын.

Сөйтіп бұл қиындықты жеңіп шыққан Валентина атасының ойын айны-қатесіз ұғып, оған өз айтпақ сөзін түсіндіре алатын болды; осының арқасында осынау тірі жанның көкейіндегісін емеуріннен дәл тани алмай, өлмеші шалдың мұқтажын өтей алмай қалған кезі жоқ.

Ал, енді Барруаға келсек, қожайынына аттай жиырма бес жыл қызмет еткенін айтқанбыз, оны әбден қасы мен қабағынан танып үйренгендіктен, Нуартье бұған тіпті ештеңені түсіндіріп әуре болмайтын да еді.

Әкесіне айтпақ болып келген баяғы бір тосын әңгімесін бастау үшін Вильфор ешкімнің көмегін қажетсінген жоқ. Шалдың күллі сөздік қорын өзінің бес саусағындай бек жақсы білетінін бұрын да айтқан едік, ал әкесімен өте сирек сұқбаттасуын Вильфордың тек немқұрайдылығынан деп ұғу керек. Сондықтан да, Валентинаның баққа сейілдеуіне кеңшілік еткен ол, Барруаны шығарып жіберді де, өзі әкесінің оң жағын ала кеп отырды, ал бұл кезде Вильфор ханым сол жағына келіп жайғасқан.

— Валентинаның бізбен бірге келмегеніне және Барруаны шығарып жібергеніме таңырқамаңыз, сударь, — деді ол, — қызымыз бен малайымыздың көзінше айтатын әңгіме емес бұл. Вильфор ханым екеуміздің сізге айтпақ уәжіміз бар.

Осы әңгіменің кезінде Нуартье жүзі міз қақпаған қалпы отыра берді, ал Вильфор болса шалдың көкейіндегісіне көз жүгіртпек сыңай танытқандай-тұғын.

— Біз, яғни Вильфор ханым екеуміз, — деп король прокуроры өзінің үйреншікті ызғарлы үнімен, мына қалпында тірі пендені бетіне келтірер түрі жоқтай, сөзін әрі қарай сабақтады, — бұған сіз де іш тартып, жанашырлықпен қарар деп сенеміз.

Шалдың жанарынан бұған ықылас білдірген нышан әсте байқалған жоқ; әліптің артын бағып отырғаны хақ.

— Біз Валентинаны күйеуге бермекпіз, — деп Вильфор сабақтады сөзін.

Мұны естігенде шал тас мүсіннен бетер бедірейіп қатты да қалды.

— Той үш айдан кейін болмақшы, — деді Вильфор тағы да.

Шалдың көзінен бұрынғысынша тіршілік белгісі сезілмейді.

Енді әңгімеге Вильфор ханым да араласты:

— Біздің топшылауымызша, — деп іле сөз қыстырды ол, — бұл хабарға бейтарап қалмасаңыз керек еді; оның үстіне, тегінде Валентинаны әрдайым жақсы көресіз, сондықтан, бізге тек болашақ күйеу балаңыздың есімін сізге естірту ғана қалып отыр. Валентинаның өзіме осы тең-ау дейтін жақсы жердің бірі бұл; оған біз лайықты көріп отырған адамымыз, оның аты сізге де таныс болса керек, өзі бекзаттар нәсілінен, әрі дәулетті, ал ондай адамның салт-санасы, тәлім-тәрбиесімен қызымыздың бағы ашылары кәміл. Біздің әңгіме етіп отырғанымыз — Франц де Кенель, барон д`Эпине.

Зайыбы осы бір мөлтекше әңгімесін тәмамдағанша Вильфор шалдың бетіне бұрынғыдан бетер қадалып, тесіле қарап отырды. Де Вильфор ханымның Франц есімін атауы-ақ мұң екен, Нуартьенің ұлына бек жақсы таныс жанары дір ете қалғандай болды да, әлдене айтқысы келген адамның ерніндей ашыла берген кірпіктерінің арасынан жай отының жарқ ете қалғаны.

Өз әкесі мен Францтің әкесінің бағзы бір заманда ашық жауыққанын жақсы білетін король прокуроры шалдың жанарынан жасын атып, оқыс өрекпіген себебін айтпай-ақ ұқты; сөйтсе де түк сезбегенсіп, сыр білдірмей, жұбайының бастаған әңгімесін іліп әкетті:

— Сударь, он тоғызға келіп қалған Валентинаны әйтеуір құтты жеріне қондырудың қаншалықты маңызды екенін өзіңіз де бек жаксы түсінесіз ғой. Оның үстіне, осының бәрін ақылға салып, кеңескенде сізді де естеп шығармай, мәгәрки, Валентинаның күйеуі мақұл көргендей болып, бізден бөлек тұра қалған жағдайда, — әлбетте, жас жұбайлар бізден қысылып-қымтырылуы ықтимал ғой, — бәрібір сіздің жастармен бірге тұрғаныңыз жөн шығар деген мәмілеге келгеніміз бар; оған себеп: Валентина сізді жанындай жақсы көреді және байқауымызша, сіз де оған шаң жуытпайсыз. Сөйтіп, бір қалыпты, үйреншікті өмір-тіршілігіңіз өзгеріссіз қалмақ, тек бар айырмасы өзіңізді бұрынғыша бір емес, енді екі бірдей балаңыз бағып-қағатын болады.

Нуартьенің ақшиған көзіне қан толып кетті.

Тегінде шалдың жан дүниесінде сұмдық әлем-тапырақ болып жатса керек; сірә, сыртқа шығара алмаған күйік пен ашудан болар, іштей булығып, өңі қаракүреңденіп, еріндері көкпеңбек болып кетті.

Вильфор жайымен барып терезені ашты да:

— Бөлменің іші қапырық екен, Нуартье мырзаға тыныс алу ауыр соғып тұр, — деді.

Сонсоң орнына қайтып келді де, отырмастан түрегеп тұрып қалды.

— Бұл некені, — деп үстеді Вильфор ханым, — д’Эпине мырза да, оның ағайын туыстары да мақұлдап отыр; туыс дегенде де бар-жоғы бір ағасы мен бір апайы ғана. Шешесі бала туысымен дүние салған, ал әкесі болса, небәрі екіге толған кезде, мың сегіз жүз он бесінші жылы қаза тапқан; қысқасы, оның оң қолынан басқа ортағы жоқ.

— Кімдер өлтіргені белгісіз, құпия сыры ашылмаған өлім бұл, — деді Вильфор, — талайлар күдікті деп танылды, сонда да ешкім жаза тартқан жоқ.

Нуартье зордан-молдан ернін қисайтқан болды — түр-әлпеті жымиғанға келеді.

— Солай десек те, — деп сөзін соза түсті Вильфор, — бұған шын кінәлі адамдар өздерінің қылмысын бек жақсы біледі, оларды көзі тірісінде адамзат баласының әділ сотының құрығы құтқармаса керек. Ал о дүниеде жаратқанның бір жазалауы кәдік; әлбетте, олар күдіктен алда-жалда құлан-таза арылу үшін біздің орнымызда болып, Франц д’Эпинеге қызын берерлік мүмкіндік тапса, қандай қуанар еді.

Бұған төзіп-шыдауға құр сүлдері отырған мешел шалдың дәрмені қалай жеткені белгісіз.

— Жарайды, сөзіңізді ұқтым, — деп жауап қатты ол көзімен; оның сонысынан сұмдық жиреніп, ашумен тұлан тұтып отырғаны байқалды.

Шалдың айтпағын жанарынан жаза баспай ұққан Вильфор мән бермегенсіп, әшейін иығын қозғай салды.

Сонсоң жұбайына кетелік деген ишарат білдірді.

— Енді, — деді де Вильфор ханым, — бізге кетуге рұқсат етіңіз. Эдуард кіріп, сізге сәлемдесіп шықса, қалай қарайсыз?

Қашанғы өзара келісім бойынша, шалдың көзін жұмғаны — мақұлдағаны, көзін жыпылықтатса — келіспегені, ал әлдеқандай талап-тілегі болса — көкке қарайтын.

Егер Валентинаны көргісі келсе, тек оң көзін жұматын.

Ал сол көзін жұмғаны — Барруаны шақыр дегені.

Де Вильфор ханымның әлгі ұсынысын естігенде шалдың көзі үсті-үстіне жыпылықтап кетті.

Атасының бет бақтырмай тұрғанын көргенде, Вильфор ханым ернін тістеді.

— Олай болса, сізге Валентинаны жіберейін, — деді келіні.

— Иә, — деп жауап берді шал дереу көзін жұмып.

Ерлі-зайыпты екеуі тағзым етіп шығып кетті де, күндіз атаңа қолғабыс етуге керек болып қаларсың деп алдын ала құлақ қағыс қылып қойған Валентинаны шақыруға жарлық етті.

Толқудың әсерімен қысылып-қымтырылған Валентина қып-қызыл боп атасының бөлмесіне енді. Қандай азапқа түсіп, күйіп-пісіп жатқанын, қайтсе де тезірек өзімен сұқбат құрғысы келгенін, қыз бір қарағанда-ақ айтпай ұқты.

— Ата, — деді ол дауыстап, — не боп қалды? Немене, ашуыңа тиді ме, енді соған ренжіп отырсың ба, қалай?

— Иә, — деді ол көзін жұмып.

— Кімге ашуланып отырсың? Менің әкеме ме? Жоқ, де Вильфор ханымға ма? Оған да емес, әлде маған ба?

Қария мақұлдап ишарат білдірді.

— Маған ба? — деп қайталай сұрады аң-таң болған Валентина.

Қария әлгі ишаратын тағы да қайталады.

— Мен не бүлдіріппін сондай-ақ, ата? — деп шырылдады Валентина.

Жауап қайтпаған соң, қыз сөзін соза түсті:

— Бүгін күн ұзағына сені көрген жоқпын ғой; демек, әлдебіреулер мен туралы бірдеңе деген шығар?

— Иә, — деп жауап қатты іле шал көзін жұмып.

— Қазір ендеше анықтап байқап көрейін. Құдайым-ау, имандай шыным, ататай... Е, сол екен ғой!.. Де Вильфор ханым мен әкей әлгінде ғана осы бөлмеден шықты емес пе, солай ма?

— Иә.

— Ендеше сенің қытығыңа тиетін бірдеңе айтқан солар болды ғой? Ол не нәрсе болды екен, ә? Қаласаң, осы қазір барып өзіңнен не үшін кешірім сұрауым керек екенін анықтап сұрап қайтайын?

— Жоқ, жоқ, — деп жауап қайырды шал көзімен.

— Шошынайын дедім ғой! Сондай-ақ не айта қойды екен олар.

Соны айтып қыз ойға шомды.

— Ойлап тапқан секілдімін, — деді Валентина, даусын бәсеңдетіп, атасына таяй түсіп. — Бәлки, мені күйеуге беретіндері жайлы сөз қозғаған шығар олар?

— Иә, — деді шалдың ашулы көзқарасы.

— Енді түсінікті болды, мен үндемей қалды деп ренжіп отыр екенсің ғой. Бірақ олар тісіңнен шығарып, атаңа бұл жайлы айтушы болма деп қатаң тыйым салған; тіпті маған да ләм-мим деп тіс жармаған-тұғын, бұл сырды мен өзім де кездейсоқ біліп қалдым; өзіңмен ашық сырласа алмаған себебім де содан. Ғафу ет, ата.

Тағы да селт етпестен сұлқ қалған шалдың көзқарасы: «Мен тек сенің үнсіз қалғаныңа ғана күйініп отырғаным жоқ», — дегендей еді.

— Сонда қалай болғаны? — деді Валентина. — Болмаса, тұрмысқа шыққан соң, сенен алыс кетіп, мүлде ұмытатын шығар деп ойладың ба, ата?

— Жоқ, — деді қария.

— Ендеше, олар д`Эпине мырза бәріміздің бірге тұруымызға келісім берді деді ме, әлде?

— Иә.

— Ал, онда неменеге ренжіп отырсың?

Қарияның көзіне қарап, оның соншалық тебірене елжіреп отырғанын байқауға болатын еді.

— Иә, енді түсінікті, — деді Валентина, — өйткені сен мені жақсы көресің ғой, ә?

Шал мақұлдағанын ыммен білдірді.

— Тегі, мені бағы ашылмайды-ау деп қорқасың ғой?

— Иә.

— Францты жақтырмайсың ба?

— Жоқ-жоқ-жоқ.

— Өзің сұмдық күйзеліп отырсың ғой, ата?

— Иә.

— Ендеше, тыңда, — деді Валентина, Нуартьенің жанына кеп тізе бүгіп, атасының мойнынан құшақтап, — мен де қатты қапа болып жүрмін, себебі Франц д’ Эпинені менің де суқаным сүймейді.

Атасының жанарында қуаныш нұры ойнады.

— Мен монастырьға кетпек болғанда, тас-талқан боп ашуланғаның есіңде ме?

Шалдың тандыр боп қалған жанарына жас тұнды.

— Міне, сонда, — деп үстеді Валентина, — монастырьға кетпек болған себебім де басқа шарам қалмаған соң, некеден қашқан амалым еді.

Қарияның тынысы тарылып, ентіге дем алды.

— Демек, бұл некеге сенің де қабырғаң қайысады екен ғой, ата? Ах, шіркін-ай, маған қол ұшын беруге шамаң келсе ғой, сөйтіп екеулеп олардың жоспарын іске асырмай тастасақ қандай тамаша болар еді! Бірақ көңілің сара, өзің бірбеткей болғанмен оларға қарсы тұрар қауқар сенде жоқ; арпалысуға келгенде сен де мен сияқты дәрменсізсің, тіпті, менен де әлжуазсың. Денің сау, қауқарың бар кезіңде, әлбетте маған қорған болар ең, ал ендігі қолыңнан келері тек менімен бірге қуанып, бірге мұңдасу ғана да. Бұл да болса маған жаратқан жаббардың берген бағы-дағы.

Мұны естігенде Нуартьенің көзінде айла-шарғысын тереңге бүккен әккі адамның жымиғаны тәрізді бір сәуле лып ете қалды да, ол:

— Қателесесің, қарағым, мен саған әлі талай жақсылық ете аламын, — деп тұрғандай көрінді Валентинаға.

— Әлде маған жәрдем етуге шамаң келе ме, ата? — деп қарияның ойын өз сөзімен жеткізді Валентина.

— Иә.

Нуартье төбеге қарады. Екеуінің өзара келісімі бойынша, бұл — атасының әлдеқандай айтпақ тілегім бар дегенді білдіретін нышаны-тұғын.

— Не айтпақ едің, ата? Ұғуға тырысып көрейін.

Валентина есіне түскен көкейіндегі осы қалай деген ойларын бірінен соң бірін тізіп айтып көріп еді, бірақ соның бәріне де атасы «жоқ» деуден бір танбады.

— Жарайды, — деді Валентина, — мұншалық иіс алмас екенмін, ендеше, төтенше шараға көшелік!

Сонсоң, әліппенің әріптерін А-дап бастап Н-ге дейін дауыстап оқи бастады да, өзі күлімсіреген қалпы мүскін қарияның көзінен көзін алмады; Валентина Н әрпіне жеткенде, Нуартье тоқта дегендей белгі берді.

— Хош! — деді Валентина. — Демек, бұл сенің айтайын деген ойың Н әрпінен басталады деген сөз; сөйтіп, мәселе Н әрпіне тірелді ғой? Ал кәнекей, бізге оның, осынау Н әрпінің қандай қажеті болды екен? На, не, ни, но...

— Иә, но, иә, — деді жөпелдемде қария.

— Демек, но ғой керегі?

— Иә.

Валентина барып сөздікті алып келді де, Нуартьенің алдына пюпитрге әкеп жайып салды; атасының шұқшия қараған бетіне келгенде, әр бағананы жоғарыдан төмен қарап тездетіп саусағымен нұсқап көрсете бастады.

Бұдан алты жыл бұрын Нуарьте осындай ауыр жағдайға душар кеп, кәріп болып қалғалы бері Валентина оның ойындағысын лезде ұғып-білуге дағдыланып әбден әккіленгені соншалық, атасы өзіне қажетті сөзді сөздіктен өзі іздесе де мұншалық тез таппас.

Нотариус деген сөзге жеткен тоқта деп белгі берді Нуартье.

— Нотариус, — деді немересі, — сонда нотариусты көргің келе ме, ата?

Нуартье шынында да нотариусты көргісі келетіндей нышан білдірді.

— Ендеше, нотариусқа кісі жіберу керек екен ғой? — деп сұрады Валентина.

— Иә, — деп ишарат етті шал.

— Бұл жайлы әкейдің білгені жөн бе?

— Иә.

— Немене, нотариус саған тығыз керек пе?

— Иә.

— Қазір кісі жібереміз. Бар айтпағың осы ма еді?

— Иә.

Валентина жүгіріп барып қоңырауды басып, малайды шақырып алды да атама Вильфор мырзаны, яки болмаса де Вильфор ханымды шақыр деді.

— Разымысың енді? — деді Валентина. — Солай де... Риза болмағанда ше! Түсіне қою оңайға соқпады-ау!

Соны айтып, немересі жас сәбиге қарағандай атасына мейірлене жымиды.

Вильфорды ертіп бөлмеге Барруа енді.

— Сізге не қажет боп қалды, сударь? — деді Вильфор мешел шалға.

— Әкей, — деді Валентина, — атам нотариусты көргім келеді дейді.

Осы бір таңсық сөзді, ең бастысы ойламаған жерден қойылған талапты естігенде, Вильфор мүскін шалға көзімен ішіп-жей қарады.

— Иә, — деп белгі берді шал міз бақпастан, Валентина мен өзінің айтпақ тілегін айқын ұққан кәрі малайын арқаланған ол енді шайқасқа біржола бел буғандай.

— Сіздің нотариусты көргіңіз келе ме? — деп қайта пысықтады Вильфор.

— Иә.

— Неліктен?

Нуарьте ләм-мим демеді.

— Ау, сонда неменеге қажет ол нотариус? — деді Вильфор.

Қарияның жанарында жылт жоқ, қимылсыз қатты да қалды; мұнысы «айтқаным — айтқан» деген ұғымды білдіретін.

— Қалайда бізге бір қырсық тигізу үшін бе? — деді Вильфор. — Оның қажеті қанша?

— Бірақ сонда да, — деді Барруа, өз дегенін орындап тынатын қарт малайларға тән бірбеткейлікпен, — әгәрки, менің мырзам нотариусты көргісі келеді екен, демек оған бір қажеті болғаны да. Нотариуске өзім барайын.

Барруа Нуартьеден басқа қожайыным бар екен деп білген жан емес және оның дегенін екі етуге әсте жол бермейтін.

— Иә, нотариусты көргім келеді, — деп қария ишарат етіп, көпе-көрнеу ерегісе көзін жұмғанда: «Көрерміз, дегенімді істемей байқасын» дегендей әсер етті.

— Егер, айтқаныңыздан қайтпасаңыз, әлбетте нотариусты шақырып келеміз ғой, бірақ одан өзім үшін де, сіз үшін де кешірім өтінуіме тура келер, өйткені, елге күлкі боларымыз хақ.

— Мейлі, — деді Барруа, — мен оған барып келейін. Соны айтып қарт малай көңілі марқайған күйі шығып кетті.

II ӨСИЕТ

Барруа бөлмеден шығып бара жатқанда, Нуартье немересіне қулана бір қарап қойды. Шалдың бұл қарасын Валентина іштей ұғып тұр: мұның мәнісін Вильфор да бірден түсіне қойған еді: жүзі түнеріп, лезде қабағы түсіп кетті.

Ол орындық алып, ғарып шалдың алдына барып жайғасты да, не де болса істің ақырын күтпек болды.

Ал Нуартье болса оған мүлде самарқау қарап отыр, сонда да Валентинаға ешқандай қам жеме және қасымнан кетпе дегенді көз қиығымен сездіріп қойды.

Қырық бес минуттың мұғдарында Барруа нотариусты ертіп келді.

— Сударь, — деді Вильфор нотариуспен амандасып жатып, — сізді шақыртқан мына отырған Нуартье де Вильфор мырза; тұла бойы сіресе сал болып, тілден айырылған, тек біз ғана, онда да зордан-молдан іліп-шалып, қайсыбір айтпақ ойын ұға аламыз.

Нуартье салқын да салмақты көзқараспен Валентинаға қарап еді, немересі дереу сөзге араласты.

— Сударь, атамның тілін мен жақсы түсінемін.

— Ол рас, — деп үстеді Барруа — мұның бәрін нотариус мырзаға жолшыбай айтқан болатынмын.

— Мырзалар, рұқсат етіңіздер, айта кетейін, — деді нотариус Вильфор мен Валентинаға қарап сөйлеп, — дәл осындай жағдайда ресми адамның жаңсақ басып жаңылыс кетуіне әсте хақы жоқ, олай болса өзіне ауыр жауапкершілік жүктеп, пәлеге қалды дей бер. Акт заңды болу үшін ең әуелі нотариус өсиет жаздырушының айтпақ ойын, талап-тілегін тұпа-тура сол күйінде қағаз жүзіне түсіргеніне көзі ап-айқын жетуі шарт. Сөйлей алмайтын мылқау клиенттің не құптап отырғанын, не құптамай отырғанына қалайша сенімім кәміл болмақ; өз ойын жеткізіп айтар тілі болмаған соң, оның нені қалап, нені қаламай отырғаны мен үшін танық болып қалғандықтан, бұл жағдайда менің қатысып отырғанымнан пайда жоқ, бұл заңға сыймайды.

Нотариус кетуге ыңғайланды. Іштей масайрап отырған король прокурорының миығынан ұры күлкі жылт ете қалды.

Нуартьенің өзіне күйзеле қарағанын көрген Валентина жандәрмен нотариустың жолына көлденең тұруға мәжбүр болды.

— Сударь, — деді ол, — атам екеуміздің өзара ұғысып сөйлесіп жүрген тіліміз сондайлық оңай, қарапайым тіл, оны осы қазір, бірер минут ішінде, өзім қандай түсінсем, сізге де сондай тамаша түсінетіндей етіп үйретіп шығара алам. Арыңыз судан таза, сүттен ақ болуы үшін сізге не қажет екенін айтыңызшы маған?

— Біздің актілеріміздің заңды болуы үшін, — деп түсіндірді нотариус, — өсиетшінің не нәрсеге де келісім беретін-бермейтініне сенімді болуымыз қажет. Өсиетшінің тәні ауру болса да ақыл-санасының орнықты болғаны керек.

— Ендеше, сударь, қазір ол кісі екі-ақ белгі бергеннің өзінде атамның ой-санасының дәл қазіргідей ешқашан түзу болмағанына көзіңіз айқын жетері хақ. Үннен, тілден айырылып, қимылсыз қалған Нуартье мырза «иә» дегенде көзін жұмып белгі береді де, «жоқ» дегенде бірнеше мәрте кірпігін жыпылықтатып ишара жасайды. Енді бұдан кейін сіз онымен өзіңіз де сөйлесе аласыз; байқап көріңізші.

Шалдың Валентинаға дән разы боп, соншалық мейірі түсіп, сүйсіне қарағанын, тіпті, нотариус та ұға қойды.

— Немереңіздің айтқанының бәрін де естіп, түгел ұғып отырдыңыз ба, сударь? — деп сұрады нотариус.

Нуартье көзін баяу жұмды да, бір секундтан кейін қайтадан ашты.

— Сөйтіп, сіз оның айтқандарына түгел қосыласыз ба, яғни айтқанда, немереңіз әлгінде атаған ишарат-белгілерді сіз өз ойыңызды басқа адамға жеткізу үшін пайдаланатыныңыз рас па?

— Иә, — деп белгі берді қария.

— Мені шақырған сіз бе?

— Иә.

— Өсиет жаздыру үшін бе?

— Иә.

— Өсиет қағазын толтырмай тұрып кеткенімді қаламайсыз ғой?

— Ғаріп шалдың көзі жыпылықтап кетті.

— Міне, көрдіңіз ғой, сударь, енді оның айтпағын түсінетін шығарсыз? — деп сұрады Валентина. — Енді көңіліңізде күдік қалмаған шығар?

Қапелімде нотариус жауап қатқанша, Вильфор оны оңашалап алып шықты да:

— Сударь, — деді, — сал болып қалған осынау тірі өлік Нуартье де Вильфор мырзаның ақыл-ссі шынымен бүтін деп ойлайсыз ба?

— Менің қиналып тұрғаным бұл емес, — деп жауап қатты нотариус, — мен оның берген жауабын қалай байыбына барып түсінер екенбіз деп дағдарып тұрмын.

— Өзіңіз де көріп тұрсыз, мүлде мүмкін емес нәрсе ғой бұл, — деді Вильфор.

Валентина мен атасы бұл әңгімені естіп отырды. Нуартье енді Валентинаға тесіле, тіксіне қарады; шалдың көзқарасы немересіне қайткенде де көнбе деп отыр.

— Бұған алаң болмай-ақ қойыңыз, сударь, — деді қыз. — Атамның айтпағын ұғу қаншалық қиын болса да немесе нақтырақ айтсақ, қаншалық сізге қиын көрінсе де, мен бәрін де түгел жеткізіп беремін, көңіліңізде зәредей шүбә қалмайды әлі. Нуартье мырзаның қасынан шықпағаныма, міне, аттай алты жыл боп қалды, қаласа, өзі-ақ айтып берсін сізге, осы алты жыл ішінде мен түсінбегендіктен көңілінде күпті болып қалған жайы бар ма екен, сірә?

— Жоқ, — деп белгі берді қария.

— Жарайды, байқап көрелік, — деді нотариус, — мадемуазель де Вильфордың сіздің тілмашыңыз болуына ешқандай қарсылығыңыз жоқ па?

Жарымжан шал мақұлдап ишарат білдірді.

— Бәрекелде! Сонымен, сударь, маған қандай өтініш етпек едіңіз, қандай актіні хаттау қажет еді?

Валентина әліппедегі әріптерді рет-ретімен бірінен соң бірін дауыстап оқи бастады. Кезек Ө әрпіне келгенде, Нуартье көзімен тоқта деген белгі берді немересіне.

— Нуартье мырзаға Ө әрпі қажет боп шықты, — деді нотариус, — бұл айдан анық.

— Тоқтай тұрыңыз, — деп Валентина атасына қарай бұрылды, — өс...

Шал оны бірден тоқтатты.

Енді Валентина қолына сөздікті алып, осының бәрін жіті қадағалап отырған нотариустың көзінше беттерін біртіндеп аударыстыра бастады.

— Өсиет, — деген сөзді нұсқап тұрды Валентина саусағымен, Нуартье тоқта деп мегзеген тұсқа келгенде.

— Өсиет! — деп дауыстады нотариус. — Дау жоқ. Нуартье мырза өсиет жаздыруға ниет қылып отыр екен.

— Иә, — деп Нуартье ишарат етті бірнеше мәрте.

— Иә, бұл шынында ғажап екен, сударь, бұған сіз де қарсы болмайтын шығарсыз, — деді нотариус таң-тамаша болған Вильфорға.

— Шынында да ғажап, — деп қарсылық білдірді Вильфор, — ал одан да ғажабы, өсиеттің өзі болмақшы, өйткені, қалай десе де, ебін тауып оның әр тармағын сөзбе-сөз, өз аузымен айтып қағазға менің қызым жаздырмаса, бұдан жөнсулы бірдеңе шығады дегенге шүбәм бар. Ал Валентинаға келсек, Нуартье де Вильфор мырзаның тірі пенде түсіне алмайтын көкейдегі ойын жеткізуге осынша жан салуына қарағанда, бұл өсиеттің жазылуына айрықша құштар болса керек.

— Жоқ, жоқ, жоқ! — деп мегзеді мылқау шал.

— Қалайша! — деді Вильфор. — Сіздің өсиет қалдыруыңызға Валентина құштар емес демексіз бе?

— Жоқ, — деп ишарат білдірді Нуартье.

— Сударь, — деді нотариус, бүгінгі жүргізген тәжірибесіне көңілі тасып, осынау таңғажайып көріністі жалғанға жариялауға тағаты қалмай, тықыршыған қалпы, — сударь, осы әлгінде ғана мүмкін емес деген нәрсе мен үшін қазір тіпті оңайдың оңайы тәрізді; бұл өсиет заңға қайшы келмейтін және заңның өзі рұқсат еткен кәдуілгі құпия өсиет болады да шығады, ол үшін бұған жеті адам куә болуы шарт, солардың көзінше өсиет жаздырған адам өз келісімін білдірген соң, нотариус оны желімдеп, хаттауы керек. Бұған да сол жай өсиет дайындағандағыдан артық көп уақыт кетпейтін болар және де мұның әлімсақтан бері өзгермей келе жатқан заңдастырылған формасы бар, ал қалған ұсақ-түйегіне келсек, ол ең алдымен өсиет жаздырушының жай-жағдаятына байланысты нәрсе, оның үстіне мұның жай-жапсары сізге айқын секілді, өйткені бұрыннан өзіңізге әріптес шаруа ғой. Ол ол ма, бұл актыға тірі пенде зәредей күмән келтірмеу үшін біз бәрін де осы бастан айқындан алуға тиіспіз; ол үшін әріптестерімнің біреуі маған көмекші болуы керек және бұрын-соңды мұндай нәрсе әдетімізде болмаса да, өсиет жазылар кезде қатысып отырулары керек. Сіз бұған қанағаттанасыз ба, сударь? — деп сөзін соза түсті нотариус шалға қарап.

— Иә, — деген нышан білдірді, бұлардың өз ойын ұққанына қуанған Нуартье.

«Не ойлағаны бар екен?» — деп Вильфор іштей дал болып отыр, биік мансабы амалсыздан сыр бермей, сабыр сақтауға мәжбүр еткен, оның үстіне әкесінің қандай шешімге келгенін тұспалдай алмай айран-асыр.

Мына нотариус әлгінде ғана аты-жөнін айтқан екінші нотариусқа жіберейін деп Вильфор жалт қарап еді, сөйтсе бәрін естіп-біліп тұрған Барруа, қожайынының көкейіндегісін көзінен ұққан соң өзі де тартып отырған екен.

Король прокуроры енді зайыбын осында шақыруға жарлық етті.

Арада ширек сағат өткенде бәрі де мешел шалдың бөлмесіне түгел жиналып болды, екінші нотариус та жетіп үлгерді.

Екі нотариус өзара келісімге тез келді. Нуартье мырзаға өсиеттің жазбаша қалыпты тексін оқып берісті, сонан соң осы қарияның ақыл-есі бүтін бе, байқап көрелік дегендей бірінші нотариус оған қарап былай деді:

— Сударь, өсиет жаздырғанда әлдеқандай бір адамның пайдасына бола жаздырады.

— Иә, — деп емеурін білдірді Нуартье.

— Дәулетіңіздің шамасы қаншалық екенінен хабардарсыз ба?

— Иә.

— Мен сізге бірнеше санды дауыстап айтып, бірте-бірте өсіре берем, сіз өзіңіз дұрыс деп тапқан санға келгенде, тоқта деп белгі берерсіз.

— Иә.

Осынау сұқбаттың өзінде бір әлдеқандай сән-салтанат бардай; оның үстіне адам санасының тұл тәнмен дәл бұлай ашық арпалысуы бұрын-соңды кездеспеуі де кәдік — сол себепті де бұл көріністе шандоздық бар-ау деген байлам тіліміздің ұшында тұрғаны да рас, бірақ қалай дегенде де, әйтеуір, зер салуға тұрарлық көрініс еді бұл.

Бәрі де Нуартьені қаумалап алған; екінші нотариус үстел басына жайғасып, жазуға дайындалды; бірінші нотариус жарымжан шалдың алдында тұрған қалпы оған сауал бере бастады.

— Сіздің дәулетіңіздің үш жүз мың франктен артық екені ақиқат қой, солай ма? — деп сұрады ол.

Нуартье мақұлдаған қалып көрсетті.

— Төрт жүз мың франк мұғдарында ма? — деп үстеді нотариус.

Нуартье селт еткен жоқ.

— Әлде бес жүз мың франк па?

Шал міз бақпады.

— Алты жүз мың? Жеті жүз мың? Сегіз жүз мың? Тоғыз жүз мың?

Нуартье мақұлдаған нышан білдірді.

— Сіздің тоғыз жүз мың франкыңыз бар ма?

— Иә.

— Үй-жай күйінде ме? — деп нақтылай сұрады нотариус.

Нуартье жоқ деп белгі берді.

— Қазынаның проценттік қағазы күйінде ме?

Нуартье мақұлдап ишарат етті.

— Ол қағаздар қазір өз қолыңызда ма?

Нуартьенің Барруаға қарап көз тастауы мұң екен, малай шал дереу шығып кетті де, бір минуттен соң құйттай қобдишаны алып қайта оралды.

— Мына қобдишаны ашуға рұқсат етесіз бе?

Нуартье иә деген белгі берді.

Қобдишаны ашқанда, ішінен қаржы мекемесінің тоғыз жүз мың франктік билеттері шықты.

Бірінші нотариус билеттерді бірінен соң бірін өз әріптесіне беріп отырды; бәрін санап шыққанда Нуартье айтқан санға дөп келді.

— Бәрі де дұп-дұрыс, — деді ол, — қарияның ақыл-есі бүтін екені айдан анық.

Сонсоң ғаріп шалға бұрылып былай деді:

— Сонымен, сіздің тоғыз жүз мың франк капиталыңыз бар екен, өзіңіз жайғастырған мына қағаздардың арқасында бұл капитал сізге жыл сайын қырық мың шамасында пайда келтіріп отырады екен, солай ма?

— Иә, — деп ымдады Нуартье.

— Енді бұл дәулетіңізді кімге мирас қып қалдырмақсыз?

— Бұл жерде ешқандай да шәк келтірмеуіңізге болады, — деді де Вильфор ханым. — Нуартье мырза тек өзінің немересін, мадемуазель Валентина де Вильфорды ғана жанындай жақсы көреді; атасын алты жылдан бері бағып келе жатқан сол; дәйімі қас-қабағына қараумен атасының көңілінен шықты өзі, тіпті, мен айтар едім, алғысына бөленді деп; сол себепті де осыншалық ынты-шынтымен еткен еңбегінің қиуазы қайтар болса, әне, әділдік деген осы.

Бәрін өзінше топшылап, болмағанды болдыға жорып, жәркештене сөйлесе де де Вильфор ханымның сөзі шындық дегендей Нуартьенің көзі жалт ете қалды.

— Сөйтіп, сіз осы тоғыз жүз мың франкыңызды мадемуазель Валентина де Вильфорға мұра ғып қалдырасыз ба? — деп сұрады нотариус, іштей өзі енді тек бұл тармақты осылай сөзбе-сөз қағазға түсіру ғана қалды деп санаса да Нуартьенің келісім бергенін көзбен көрелік және осы бір ғажайып жағдайды куәлардың баршасы да өз көздерімен көріп, көңілдері сеніп кетсін деген оймен.

Валентина сәл оқшау барып, басын төмен салып жылап тұрды; шал оған ет-бауыры елжірей қарады, сосын нотариусқа қарап, кірпігін қоймастан жыпылықтатты.

— Жоқ дейсіз бе? — деді нотариус. — Сонда қалай, мадемуазель Валентина де Вильфорды жалғыз мұрагерім деп санамайсыз ба?

Нуартье жоқ деп белгі тастады.

— Қателесіп отырған жоқсыз ба? — дегенде таңырқанған нотариустың даусы қатты шығып кетті. — Сіз шынымен жоқ деп отырсыз ба?

— Жоқ! — деп Нуартье тағы қайталады. — Жоқ!

Валентина басын көтеріп алды; қыз мұрадан мақұрым қалады екенмін деп емес, атама не жазып қалдым екен деп абдырап тұр.

Бірақ Нуартьенің өзіне соншалықты тебіріне қарағанын көргенде қыз да толқи сөйледі:

— Бәрін де түсініп тұрмын, ата, мұрагер деп санамасаңыз да мені жек көрмейсіз ғой, әйтеуір?

— Иә, әлбетте, — дегенді айқын ұқтырып, ғаріп шал көзін айрықша бір нәшпен жұмғанда, Валентинаның сенбесіне лажы қалған жоқ.

— Рақмет, рақмет, — деп сыбырлады қыз.

Шалдың әлгі сөзінен кейін аяқасты дәмеленіп қалған де Вильфор ханым енді атасының жанына келді.

— Қымбатты Нуартье мырза, ендеше дәулетіңізді өзіңіздің немереңіз Эдуард де Вильфорға мирас қып қалдырмақ екенсіз ғой? — деп қиылды ол.

Осы сәтте шалдың көзінің жыпылық қаққанын көргенде адам шошырлық еді; түріне қарағанда, тіпті, өшпенділік бардай.

— Жоқ, — деп бажайлай түсіндірді нотариус. — Ендеше, мына отырған ұлыңызды мұрагер деп санайтын шығарсыз?

— Жоқ, — деп шал құптамай қойды.

Екі нотариус бір-біріне аңырая қарасты; ерлі-зайыпты Вильфорлар бірі ұялып, бірі ашудан түтігіп қып-қызыл боп кетті.

— Ата-ау, сізге не жазып қалдық? — деді Валентина. — Бізді жек көресіз бе, шынымен?

Шалдың көзі әуелі ұлын, сонсоң келінін қыдыра шолып өтті, Валентинаға кеп тоқтағанда, жанары жылып, елжіреп қоя берді.

— Ата деймін, — деді Валентина, — егер мені жақсы көретінің рас болса мұны қалай ұғуға болады. Сен ғой мені жақсы білесің, сені ақшаңа бола жақсы көріп жүрмегенім өзіңе тағы да айқын. Оның үстіне туған апамнан маған мол, тіпті мол мұра қалған десіп жүр. Енді өзің түсіндірші, не боп қалды сондай-ақ?

Нуартьенің көзі ұшқындап Валентинаның қолына қадалды да қалды.

— Менің қолым ба? — деді қыз.

— Иә, — деп ишаралады Нуартье.

— Валентинаның қолы! — десіп жамырай қайталады бәрі.

— Ах, мырзалар, — деді Вильфор, — көріп отырсыздар ғой, босқа арамтер болғанымызды, менің сорлы әкемнің ақылы ауыс.

— Енді ұқтым! — дегенде Валентинаның даусы саңқ ете қалды. — Менің күйеуге шығуымды айтып отырсың ғой, солай ма, ата?

— Иә, иә, иә, — ашулы жанарын жарқ-жұрқ еткізіп мүгедек шал көзін үш қайыра жұмып ашты.

— Бізге соған бола ренжіп отырсың ғой, солай ма?

— Иә.

— Бірақ мұның қисыны жоқ! — деді Вильфор.

— Ғафу етерсіз, сударь, — деді нотариус, — керісінше, мұның қисыны әбден келіп тұр және де, меніңше, бір-бірімен сабақтасып жатыр.

— Әлде, Франц д’Эпинеге тұрмысқа шығуыма сен риза емессің бе?

— Жоқ, наразымын, — деп көзімен мегзеді шал.

— Сіз жақтырмаған адамға тұрмысқа шығады деп немереңізді мұрагер етпей отырсыз ба сонда? — деп дауыстай сөйледі нотариус.

— Иә, — деп жауап қатты Нуартье.

— Егер бұл неке болмаса немереңізді мұрагер етер ме едіңіз?

— Иә.

Шалдың маңындағылар үннен қалды.

Нотариустар өзара кеңесуге кірісті; Валентина атасына қарап мейірлене жымиды; Вильфор қаймыжықтай ернін тістелей берді; ал зайыбының қуанышы бетіне теуіп, көзге ұрып тұр.

— Қалай дегенмен де, — деді ақырында Вильфор тыныштықты бірінші болып бұзып, — бұл неке бізге лайық па, жоқ па оған тек мен ғана баға беруге тиісті сияқтымын. Қызымды кімге берем десем де өз құ