Есіл ерлер! Сендерге Алатаудай ескерткіш орнатса да лайық...

Онымен де орындарың талмайды... `Талапты` ауылынан қан

Автор

I

Арай бүгін ала сиырды жаңа түскен келініне сауғызды. Шашағы кере қарыс қыжым орамал бүркенген келін екі күн бойы шымылдық ішінде отырып еді, бүгін енесі оны ерте тұрғызып, тұңғыш рет үй шаруасына қосты.

— Сиыр сау, келін. Өз малыңа ие бол енді, — деді.

Арайдың арманы көп еді. Көбелек қуған баладай көп жүгірді.

Біреуіне жетті, біреуі жеткізбеді. Әсіресе аңсағаны — келін түсіру еді. Дәл бір өзі қайта жасарып, жас келін дәуренін өзі бастан қайта өткерердей күтті ғой бұл күнді. Ауылдас абысыны Зергүл:

— Әй, байғұс, сенде де арман бар ма. Бейнеттен босап жаның кіріп қалды-ау. Біздің Туған бір шүйкебас тауып, мен келін түсірер де күн бар ма екен! — деп күрсініп кетті. — «Рең -басы да түлкінің баласындай сүп-сүйкімді екен. Бізге қандайы жолығады?»

Ала сиырдың бауырына имене барып отырған Тотияға Арай:

— И - и, айналайын, аяғын құтты болсын, мал-жаның көп болсын, - деп күбірледі. Таңғы самал тисе жасаурай беретін көзін кимешегінің омырауымен сүртті. Кім біледі, бұл жолы оның көзінен тамшы шығарған самал жел де емес шығар.

Жас келінге бәрі сын. Емшегін өзінің бұзауы еміп жатқанын, яки Арай сауып отырғанын кейде аңғармай қалатын ада сиыр бұл жолы: «Мынау кім?» дегендей Тотияға алара бір қарап, тұяқтарын сырт-сырт сілкіп, артқы аяғын көтеріңкіреп қойды. Тек, Арай «әу кемдеп» мойнын қасығанда ғана, көзін жұмып, түйіліңкіреп тұрып, қайтадан күйіс алды. Сәрсенбінің базарына жиналған атасы Мамай есек ерттеп жатып, көзінің қиығымен келініне қарап-қарап қойды. «Олақ неме емес пе екен?» Тотия өзіне біреу қарап тұрғанын сезгендей, қиғаштай бұрылып атасын көрді. Жымиып күлді. Атасы тез теріс айналды. «Дені дұрыс па өзінің?»

Тотияның күлімдей салатын әдеті еді. Ал мына таңда қызыл шырайлы домалақ беті ерекше бал-бұл жайнайды. Өте піскен шиедей күрең қызыл қалың еріні бүлкілдеп тұрған сияқты. Бақыт деген бар болса, соны Тотия қолымен ұстап көргендей.

Ал Орақ сыр бермеуге тырысты. Әкесіне тартқан тоң, қуанышы да, реніші де ішінде жүретін жігіт қой, ешкімге қарамай, қорбаңдап қақпадан шыға бермек еді, сиыр сауып отырған келіншегі:

— Орақ! — деді.

Орақ жалт қарады. Тотия ақсия күлді. Жігіт оны бас салып құшақтап сүйгісі келіп кетті. «Апырау, түнде түні бойы сүйіп, аймалай берсемші, қара басып ірге жаққа қарап жатып ұйықтап қалғаным қалай», - деді ішінен.

— Орақ, бұзауды ағытып жіберші, — деді Тотия.

Орақ қысылса да, келіншегінің сөзін қимады. Бұзауды босатып, енесінің бауырына салды. Келіншегіне қарады. Тотия оған қарады. Бірін-бірі жана көргендей.

Орақ келіншегінің қиықша қой көзін, қара қасын, тәмпіштеу мұрнын, қызылы қою, қоңырқай томпақ бетін, шиедей дөңгелек қалың ернін көрді. Түнде сол еріннен сүйгені есіне түсіп, тұла бойы лап ете қалды.

Тотия күйеуінің шот маңдайындағы жалғыз сызықты, оң көзіндегі қоңыр қалды, үлкен мұрның қалың қара мұртын көрді. Сол мұрттың түнде тамағын қытықтағаны есіне түсіп кетіп, күліп жіберді.

Таңның атқанын қаламайтын адамдар да болады. Олардың жан дүниесін түсіну қиын. Таң жаңа ғана атса да, келін ел ұйқыға кеткен түнді сағынып қалғандай еді.

Жаңа қосылған күйеу мен келіншек бір-біріне бұзаулы сиырдың қасында тұрып тағы қарады. Бұзау енесін идіріп әбден қақтап еміп қойғаны сонша, сиыр желіні ақжемденіп кетті.

Үйден самауыр алып шыққан Арай қалт тұра қалды.

— Айналайын, келін - ау, бұзау қақтап еміп қойыпты ғой, — деді.

Тотия екі беті ду етіп, шапшып барып бұзауға жармасты. Томпиған бұзаудың тәмпек тұмсығына дейін ақ көбік саумал сүт сасиды. Орақ артына бұрылып қарай алмай, ауладан атып шықты.

Тотия сөйтіп алғашқы күні сиырды емізіп алды. Бір үйлі жан ақтан қағылды.

Кемпірдің ойына залым ой жүгірсе де, жаманға жорығысы келмеді. Бар ашуын бұзаудан алып, қазыққа тұқыртып байлады да, сиырды бас жібімен санынан сабап-сабап ауладан айдап шығып падаға қосты. Ала сиыр кемпірдің ұрғанын елең қылмай басын сарт қайырып тұра қалып, тікенек тілімен өзінің шоқтығын жалады. Сонан соң: «Қарның ашпайды енді» дегендей бұзауына қарап бір мөңіреп қойды.

Сайдың арғы бетінен құмыра ұстаған қыз жүгіріп келе жатыр екен.

— «Иә, сүт тапсаң аларсың», — деді Арай. Қыз лезде бергі бетке еліктің лағындай ойнап шықты.

— Сәламатсыз ба, апай, — деді. — Мамам сүтке жіберді.

«Осылардың өзгешесі-ай, біздің ауылдың адамдарына ұқсамайды, жібектей есіліп тұрады, беті бәйшешектей, көзінің мойылдайын қарашы», — деді ішінен Арай, тұлымына лента байлаған қызға қарап.

— Бүгін бұзау еміп қойыпты, айналайын кішкене құдаша, сүт жоқ, — деді.

— А – а - а... Бұзау еміп қойған екен ғой... Нұрперзент тұрды ма? — деді қыз сасқанынан, құмырасын арқасына жасырып.

— Кім біледі қыршынды, сиыр да сауыспайды, — деді Арай.

Шытыр мен көккекіренің иісі аңқыды. Анадайда ат косилкамен пішен шапқандар көрінеді.

Қыз Жамбыл жақтан өткен күзде көшіп келген ерлі-зайыпты мұғалімдердің баласы еді. Олар Арайдан күнде таңертең бір тостаған сүт алып тұратын.

— А – а - а, бұзау еміп қойған екен ғой, — деді «кішкентай құдаша».

***

Көрікбасқыш Әлім майда көмірді суға шылап, Ораққа қарап біраз тұрды.

— Келдің бе - ей! - деді Орақтың келгені бір керемет ерлік болғандай-ақ.

Орақ үндеген жоқ. Алдына тері белдемшесін байлап, бұрыштағы темір үйіндісін ақтара бастады. «Астық таситын кез таяп келеді. Арбалардың дөңгелегін құрсаулау керек. Аттарға таға соқ», - деп еді бригадир.

Әлім ешкі көзі ежірейіп, көрік басып отыр. Қарамай мен ыс басқан көрік бір жиырылып, бір қампиып, жануарша пыс-пыс етеді. Пештің көмейіндегі кемір бықсиды. Төбедегі қап-қара ыс қармаған қамыстан сүңгілер салбырайды. Пештің кең кернейінен жел уілдеп, шұбалаңдаған сүңгілерді тербейді.

— Інішек, келін қалай? — деді Әлім. Көсе иегіндегі төрт-бес тал сақал да жауап күткендей селтие қалды.

— Ой, Әлеке - ай, сізге не жоқ? — деді Орақ.— Ұялмайсыз ба, келініңізде неңіз бар?!

Әлім оның не айтқанын есітпейді, тек тұспалдайды.

— Әшейін, ойнап айтамын-ей. Өзің кісі бола қапсын ғой.

Әлім көрікті тарамыс қолымен қатты-қатты басты. Суға шыланған көмірдің арасынан шырайланып от көрінді. Осы бір сәт оған ләззат ала келуші еді. Бықсыған көмірдің арасынан алаулап от көрінген сәт. Сөзін сол отқа арнағандай:

— Қызталақ, сен де кісі болдың-ау, — деді.

Отқа салған құрсау темір қызара түсті. Сұп-сұр суық темірдің қызарып піскені саңырау шалға ұдайы ұнаушы еді. Ол оттың құдіретіне сүйсінуден жалыққан емес. Шынында от емес, екі шақпақтасты бір-біріне соғып тұңғыш рет ұшқын шығарған бабамыз құдіретті ғой. Айналасындағы адамдардың сөзін аңдамай, әңгімеге араласпай, сағаттар бойы көрік басып, жайнаған шоқтан, балқыған темірден ежірек көзін алмай отыратын осы шал сол ұлы бабамен үнсіз сөйлесетін сияқты еді.

Олар күн қызбай жатып, екі дөңгелек құрсаулап тастады. Қой қора жаққа қарай шөп тиеген сатылы арбалар өтті. Дүкенге Зергүл апай келді. Әлім шалмен:

— Амансың ба, жазған? — деп айқайлап амандасты.

— Қайран Зергүл, мені сағынып қалдың ба? — деді Әлім кәдімгідей қоқиланып.

Зергүл апайдың марқұм шалы — Жұмабай Әлімнің құрдасы еді, қалжыңдаса береді.

— О, жазған, саған қарап жүрмін ғой, — деді апай да құйқылжыта айқайлап.

— Мойны қисық керең шалды неғыласың, Тұтан өсті ғой, келін түсірмейсің бе? Міне, жаман Орақта отау тігіп кісі болды, — деді Әлім.

— Қайдам, қандай адам жолығатынын, әлі ойында ештеңе жоқ, әне бір қу домбырасын құшақтап қияли боп кетті ме деп қорқамын.

Әлім құлағын Зергүлдің аузына тосып әрең естіді.

Зергүлді арқасынан қағып:

— О, онда болды дей бер. Қолынан домбыра түспейді дейсің бе? Онда болды дей бер. Кешікпей келін түсіресің. Балаң ашық шығар.

— Қой әрі, ол Мәжнүн бе еді ашық болатын. — Зергүл ернін шығарды.

— Е, оның не мәжнүндігі бар, марқұм Жұмекеңе өзің де ашық болмап па ең? Тұтан жігіт болды. Бүгінгінің жастарына бостандық. Алады да біреуді таңдап жүріп.

— Айтқаның келсін, аузыңа ақ май, жазған - ау, соның рас болса, маған бір көсеу соғып берші, көсеуі құрғырды әлгі Кенжегүл кемпірдің кебенек келгір шыбышын ұрам деп сындырып алдым. Айналайындар-ау, қадаған шыбықты кеміріп жеп қоймайды. Көп жасағыр, әдемілеп, ұсталығыңды салып, соғып бер. Құда қаласа, келінің ұстасын.

Зергүл арызын айтып тұрғанда Орақ пен Әлім тағы бір дөңгелекті құрсаулап тастады.

Осы кезде шұбар тауықтың шарылдаған жан даусы шықты. Орақтың інісі - Нұрперзент айқай салды. Орақ дүкеннен жүгіріп шығып, балапан ілген қарақұсты көрді. Дүкеннің ыс қабырғасында баяғыдан бері ілулі тұрған жалғыз ауыз ескі мылтықты алып үлгергенше қарақшы биіктеп кетті. Сөйтсе де мылтық гүрс етті. Қарақұс кенет жел шайқағандай бір жағына оқыс құлап барып, қайта түзеліп, ұзап сала берді.

II

— Енді біздің күніміз не болады?

Шаршы шал Орақтың аузын аңдиды. Абайсызда аузынан тосын сөз шығып кетпесін дей ме. Аласа адам ұзын бойлы ұлының жүзіне аспандағы айға қарағандай шалқая қарайды.

— Ой, Жәке - ай, сіз де күңірене береді екенсіз. Күніңіз не болушы еді? Көппен көрген ұлы той деп жатыр ғой жұрт. Көп не көрсе, сіз де соны көресіз де.

— Сен келгенше тірі бармыз ба, жоқпыз ба...

Мамай мәсілі аяғының басына қарады. Орақтың аузынан әлгінде жақсы сөз шығуы керек еді, абайсызда ести алмай қалған сияқты. Жақсы сөз жерге түсіп қалған жоқ па деп аяқ астынан іздеп тұрғандай.

Шаршы шал баласынан жұбаныш іздейді. Баласы: «Көппен көрген ұлы той», - дейді. Көрер көзге Орақ мүлде өзгеріп кеткен сияқты. Жұрт жамырап, көңілдерге көлеңке түскенде Орақтың өзгеше бір жарқылдауын қайтерсің. Жайшылықта көп сөйлемейтін момын енді жайраңдап күліп, жарқын-жарқын сөйлеп:

— Ой, Жәке-ай, бір біз емес, барлық елдің басындағы нәрсе, сасатын не бар, — дейді.

«Япыр-ай, мынаның желігуін - ай», - деді Мамай әлденеден жүрегі сескеніп.

Әке мен баланың өмірінде жаңа бір кезең басталған сияқты. Ұлы енді оның арқасынан қағып көңілін жұбатып тұр. Өмір деген осы екен.

— Тірі қайт, балам! — дейді Мамай Орақтың жеңінен тартқылап. Жеңінен тартқыламаса Орақ тірі қайтуды ұмытып қалатындай.

— Ойпыр-ой, Жәке, мені тірі қайтпағанда, бір жаққа кетеді ғой деп пе едіңіз. Ана әйелдердің көңілін босата бермеңіз енді.

Ат жеккен арбалар қозғалды.

— Менің екі-ақ балам бар, Орақ! - деді Мамай даусы тарғыл-тарғыл шығып. — Оны білесің бе?!

— Әлі-ақ немерелі боласыз, Жәке.

Тотия жымия салды. Содан соң ұялып, төмен қарады. Секпіл басқан беті алаулады. Қыжым орамалдың шашағын мыс сақиналы саусағына шиыршықтап орай берді, орай берді. Мамай шалдың жүрегіндегі үркектік Тотиядан сезілмеді.

Тек арбалар алыстап, артында шұбалаңдап бозамық шаң қалғанда, жаман түс көріп оянғандай селк ете түсті. Түсінде қатты қиналып жүріп, ояна кеткенде әлгі тауқыметтің бәрі түс екеніне көзін жетіп, уһ деп бір қуанып қалатын кезің болады ғой. Бірақ Тотияның түсі — шындықтың өзі еді.

«Шынымен кете барғаны ма?» — деді. Оң жақ бүйірі сонда оң қабақтың тартқанындай бүлк-бүлк етті.

«Ол кетті, бұл қалды».

Арайдың құлағынан кетпей қойған бір сөз: «Менің екі-ақ балам бар».

«Сандалған шал санын айтқаны несі? Екеу бере ме, жетеу бере ме — Құдайдың ісі де. Құдай осы екеуден-ақ жарылқасын. Ә, «Тірі қайт, балам!» дегені дұрыс-ақ. Тірі қайт, қозым!»

Қара жолдың үстінде тұрып олар станция жаққа көз талғанша қарады.

— Енді біздің күніміз не болады? — деді Мамай түсі бұзылып.

— Қойшы-ей, сен шал, не көрінді сонша! — деді Арай. — Жүр, бұзау жамырап кететін болды. Үйде ешкім қалмады. Жүр, түге!

***

...Қара аспанды қақ жарардай ақ сызық сумаң етіп ойқастап өтті. Тым-тырыс. Бір сәттен соң Алатау қопарыла құлағандай, дүние азынап қоя берді. Аспан сынған ағаштай қашырлап, қақ бөліне жаздады. Терезенің құранды әйнектері шыңылдады.

— Бісмілдә, бісмілдә, — деді Арай. Асығып-үсігіп, бір шыны шәй ұрттап алайын деп отыра бергені сол еді. Төлеміс шолақ келіп әлгінде:

— Тез қызылшаға бар, кемпір-шал дейтін заң жоқ, қол-аяғы қыбырлауға жарайтынның бәрі жұмысқа шығады! — деп, есіктің алдында ат ойнатып кеткен.

Арай шыныны тастай беріп, орнынан атып тұрды. Күн қайталай күркіреді. Бұл жолы зеңбірек атқандай келте қайырмай, ұзақ сарнап, күтірлеген дауыс бірте-бірте алыстап таудан асты.

— Әлгі келін шошып қалар ма екен, бөле боп!

Тотия суға кетіп еді. Арай:

— Қоя ғой, сайдан шелек көтеріп шыққан саған ауыр болады, - десе де көнбеп еді. Арай далаға атып шықты. Тотия сайдың қабағына мықшиып шығып келеді екен.

Арайдың сезіктенгеніндей, әлгі бір күн күркіреп, аспан қақырағанда, екі шелек су көтеріп қабаққа өрмелеп келе жатқан Тотияның іші бүріп ала жөнелді. Демі бітіп, аузымен ауа қармап, алқынып тұрып қалды. Қолындағы шелектерді жерге сонда да қоймады.

— Осы елдің қағындысы-ай, — деді Арай Тотияға қарай жүгіріп келе жатып. — Қыста бораны соқса, арсыл - гүрсіл алты күн соғады. Көктемде күні күркіресе жаман үйіміз жайрап қала жаздайды. Мына байғұс баласын тастап қоймаса жарар еді. Әй, таста қолындағы қу шелекті. Әкең судан өліп пе еді! Ойпырмай, мынаны - ей, қой деймін қолындағы шелекті жерге!

Тотияға шелектен ажыраса өзі сайдың табанына құлап түсетіндей көрінді. Астыңғы ернін қатты тістеп, саусақтары шелектің тұтқасына сіресіп ажырамай қалыпты. Арай әрең айырды. Әшейінде шиенің күрең қызылындай ерні көгерістеніп тұр. Қолы-басы сұп-суық екен.

Арай оны арқалап есіктің алдына әрең жеткізді.

— Апатай-ай, өлдім-ау, — деді Тотия.

Арай оны қолтығынан көтеріп, үйге кіргізбек еді, келіні екі бүктеліп жерге сылқ етті. Есіктің көзін көлшік алды. Көлшікте ақ көбіктер секіріп ойнады. Жауынқұрттары жана туған баладай қызылшақа күйі жаңбырдың астында рахаттанып көсіле түсіп жатыр. Нөсер басылса, қорадан тауықтар шығып шоқып кетеді – ау деп сескенер емес.

Арай Тотияны қолтығынан демеп тағы тұрғызбақ болып еді, келіні өз білегін өзі тістеп алған екен, зілдей дене жерден көтеріле бере аспан тағы күркіреп ала жөнелді. Сол гүрілді басып тастағысы келгендей бір бажылдақ ащы айқай найзағаймен қабаттаса шықты.

— Ойбу, құдай атты, мына байғұс туып қойды! — деп Арай айқайлады. — Әй, Кенжегүл, әшейінде босағаны босатпайсың, қайдасың! Тұтанның апасы, әй у-у! Зергүл!

Сөйтіп, майданда жүрген Орақтың баласы жауын құртынан үлкенірек болып, нөсерлеткен жаңбырдың астында, батпақ көлшіктің үстіне тыраң ете түсті. Нөсер батыстан келді. Орақ әдейі жұмсап жібергендей. Менің тұңғышымның былқылдақ маңдайынан мен үшін сүй дегендей.

Ініне су кеткен көртышқандай малтығып Мамай келді. Жылқы қайырып жүрген жерінен нөсер басып қалып, үсті-басы малмандай су болды. Киім ауыстырмақ еді. Алдынан Кенжегүл жүгіріп шықты.

— Құдай тілеуіңді бергір шырақ-ау, құдай тілеуіңді берді. Сүйінші, келінің босанды! — деді.

— А! А! Не дейсің, рас па? — деп арсалаңдап, айтуға сөз таппай қалды.

— Рас-ей, сүйіншім кәне?

— Не туды? — деді Мамай апалақтап. Кенжегүл кері жүгірді.

— Ой, әттеген-ай, әлгі ұл ма, қыз ба?

— Қарамаппыз ғой қара басып.

Абыр-сабыр боп жатқан үйді басына көтеріп, анау-мынау адамдардан аттап өтіп, Кенжегүл жөргекке жаңа түскен шақалақ баланы барып бас салды. Қызыл шақа кезін тарс жұмып, әлденеге ашуланып, асықтай жұдырықтарын түйіп жатыр екен. Кенжегүл жөргектің арасынан нәрестенің аяғын ала қолын салып жіберді. Далаға қарғып шығып:

— Әй, шырақ, бай болатын болдың, қырық қысырақ! — деді.

Босанған келінінің үстіне кіре алмай тұрған Мамай:

— Е, тұқымың өссін, тұқымың өскір! Сол қысырақтың жартысы сенікі. Бар, береке тап, — деді.

— Е, қыз адам емес пе екен? Балшықтан бала жасап алсаң - қайда қалдың? О несі - ей, тоба! — деп Кенжегүл жағасын ұстады.

— Әй, тәуіп ене, тәуіп ене! — деп ышқынды іштен бір кемпір. - Ұл! Ұл! Жөндеп қарамай онысы несі, байғұс, қуанғаннан есін шығып кеткен бе?! Ол саран шалдан не дәметіп сүйінші сұрайсың. Онан да айналайындар - ау, анау соғыста жүрген Орақтан сүйінші сұрап хат жазсаңдаршы! Орақтан сұраңдар!

Мамайдың іші жылып сала берді. Тұңғыш рет немере сүюі. Оның өзін біресе қыз, біресе ұл деп шатастырып жатыр. Бөпенің жасы ұзақ болар.

«Үрім-бұтақ, — деп күбірледі Мамай не айтып тұрғанын өзі де андамай, — тұқым». Жарықтық Бақтияр бабасы айтып отырар еді. «Балалы үй - базар, баласыз үй — мазар» деп. Бұл Мамай сол Бақтияр бабасының көзін көрді. Бақтиярдан әрі кімдер өткен? Мамай — шежіреге жоқ адам. Әрі кеткенде Домалақ анаға дейін барады да, арман қарай шатаса береді. О, дүние, дүние! Ақсайдың суындай алға зымыраған замандар.

Ұрпақтар келеді, кетеді. Бірінің қысқа өмірін екіншісі ұзартпақ боп, сапқа тұрады. Сол тізбек бір жерден үзіліп қалуы да мүмкін ғой.

Мамайдың ұйқыға жатарда қараңғы түнде жатып ойлайтыны да осы уайым. Мамай басы жастыққа тисе-ақ қор ете қалатынның бірі. Бірақ сол көр ете түскенге дейін:

— Иә, айналайын, ата-бабам, әруақ өзін қолда, өзін онда, ұрпағымның оты өшпесін, — деп ішінен өткендерге сыйынып та үлгіретін.

Бұл дүниеде бір ұрпаққа бір ұрпақ мұраға жерді қалдырады, тау-тасты, аспанды қалдырады, арманын қалдырады. Өзі дүниеден көшерде осының бәрін қолма-қол тапсырар мұрагері болмаса - ол адам жылай-жылай кетеді. О дүниеге тау мен тасты, айлы аспанды, арманын алып кете алмайды ғой.

Мамай осындайдан қорқар еді. Оқымаған ожар шалға тұншығып жатқан бір сезім осыны айтатын.

Сол сезім қазір Мамайдың кәрі жүрегін елжіретті білем, жайшылықта пейілі тарлау ашқарақ адам енді бар даусымен:

— Нұрперзент, уа Нұрперзент! Қайдасың, қарағым? Өріске шап. Қасқа қозыны алып кел. Әй, мал танымайтын бір қу әдетің бар еді, басқа біреудің қозысымен шатастырып жүрме! -деді.

Жеңгесінің босанғанын естіп, Нұрперзент мектептен жаңа жүгіріп жетіп еді. Әкесі жұмсағанда ұнжырғасы түсіңкіреп тұратын бала бұ жолы өріске қарай құстай ұшып ала жөнелді.

Аспанның кірі ашылып, сай-сайда лайсаң су ағып жатты. Шырышқа мөлтілдеп ілініп қалған тамшыдан Нұрперзенттің шайтан - тері шалбарының балағы малмандай су болды.

Әлгінде зікір салған зілқара бұлттар қазір жынынан айырылған бақсыдай жуасып, Алатаудың басына барып аялдапты.

Лезде күн күлімдеп, кемпірқосақ күмбезденіп, құстар қайта әнге басты.

Ал жауын құрты - шұбалшындар жол үстінде мастар құсап сұлап жатты.

Кешке таман қасқа қозының сорпа-суын ішіп-жеп көңілденіп алған кемпірлер нәрестенің атын қоямыз деп шуылдады.

— Сәуірде туды, Сәуірбек болсын, — деді көбі.

— Жоқ, бұл әкесі әскерде жүргенде туды, Әскербек болады, — деді Мамай.

III

Күздің сылбыр жауыны басылған. Жусанның үлпілдегі езіліп, өлген үйректің басындай салбырап қалған.

Ауылдан армияға кеткен алпыс адамнан екінші оралған осы Тұтан.

— Тұтан келді! Тұтан келді!

Нұрперзент айқай салды. Бүгін оқудан қалып шал әкесінің орнында ауыл сыртында жылқы қайырып жүр еді. Тұтанның станция жақтан май арбаға мініп келе жатқанын көрді.

Май арба айдаған Төлеміс:

— Әй, қызталақ, менен бұрын айтып қоятын болдың, ә, сүйіншісін өзім алайын деп едім. Мейлі, шап, шап! — деді.

Бір бөшке сиятын арбаның алдына ТөлемісТұтан екеуі қатар отырыпты.

Төлеміс майданнан ауылға өткен қыста-ақ бірінші боп қайтты. Сол қолын тастап келді. Келе сала оны колхоз бригадирі етіп қойды. Адам жетпеген соң май арбаны да өзі айдайды. Қазір онымен қатар отырған Тұтан Төлеміс ағасының шолақ қолының орнын толтырғысы келгендей оған тығыла түседі.

Нұрперзент асау тайдан аунап түсіп, Тұтанның мойнына асылды. Екеуінің де иығына бөшкенің қара майы жұғып қалды.

Тұтан оны мейірлене бауырына басты. Әлденені ауырсынғандай боп-боз беті жыбырлап кетті. Оны Нұрперзент кейін білді. Арбадан Тұтан таяққа сүйеніп түсті. Шалдарша бүкшиіңкіреп қалған. Бөксе жағы бөлек біткендей кирелеңдей береді. Кеуде алға жүрсе, бөксесі сүйретіліңкіреп, ырыққа көнбейтін сияқты.

Нұрперзент асау тайды ақ көбікке малындырып ауылға қарай жұлдызша ақты.

— Тұтан келді! Тұтан келді!

Әншейін айдалаға айқай салды.

Бұл айқайға тау селт еткен жоқ. Батысқа қарай топ-топ құзғын қарға қалбаңдай ұшып барады. Сол жақта жемтік молын жер түбінен сезгендей. Жер түбінен қанның иісін сезгендей. Қалбаңдап ұшысы жаман. Анау алыс батыста молшылыққа кенелетін түрі бар.

— Тұтан! Тұтан!

Ауыл шетіне Нұрперзент асау торы тайды алқындыра кірді. Жолда ойнап жүрген бір топ бала тым-тырақай қашты. Зергүл кеше ғана алабота өртеп сақар қайнатып, сабын түсіріп алып, бүгін жалғыз шыт көйлегін жуып отыр еді.

«Тұтан!» деген ащы айқайды естіп шалқасынан түсе жаздады.

«Сорлы жалғыз өлген екен», - деді.

— Зергүл апа, сүйінші! Тұтан келе жатыр! — деді Нұрперзент аласа терезенің алдына атын ойқастатып.

Кемпір байғұс тағы шалқасынан түсе жаздады. Жалаңаш етіне шапан жамылған күйі сүріне-қабына атып шығып:

— Не дейсің, не дейсің! — дей берді.

Жұрт жиналды.

— Байғұс-ау, есін шығып кеткен бе, көйлегіңді ки! — деді біреу.

Көйлегі құрғыр сақар сабынның көкшілдеу көбігіне бөгіп жатыр. Кеше ғана бір арқа алаботаның күлін қайнатып, екі-үш кесек қара сабын түсіріп алған.

Әне-міне дегенше, қос ат жеккен май арба да кеп қалды. Шал-кемпір, бала-шаға демей, ауылға келіншек түскендей, май арбаның алдынан жапырыла шықты. Арбакеш Төлеміс: «Қаш, қаш! Жолдан қаш!» — деп жұртты жалғыз қолыңдағы ұзын қамшымен жасқайды. Солдатты сонау соғыстың тырнағынан өзі жұлып алып келе жатқандай, танауы делдиіп, мақтанып кетіпті. Егде кісінің кейде бала мінез болғаны қандай жақсы.

Кемпір барып баласын бас салып құшақтады, солдаттың белі кирелең ете қалды. Езуінде күлкі, кірпігінде кірбең тұр.

— Айналайын, апашым! — деп сыбырлады солдат.

«Апа, нан берші!» — деп шолжаңдап түске дейін төсектен тұрмай жатып алатын баланың нышаны көрінбейді. Жағы сопайып, мұрыны үшкірленіп, шешектен қалған дақтары тереңдей түсіпті. Маңдайында ашынған бір әжім тұр. Терши береді екен. Әлсіз.

Кемпір тіксініп қалды. Бірақ бұл әскерде тоя тамақ ішпей бірішек боп қалған соң ғой деп ойлады.

Көрші әйелдер сампылдап жүр.

— Балаң келіп көзайым болдың ба, байғұс!

— Орнында бар оңалар. Көрген қорлығың бір күнгідей болмайды, енді.

— Б-і-із қашан өстіп кеткеніміз келіп, бағымыз ашылар екен.

— Апыр-ай, сонда жүрегі түскір жарылып кетпес пе екен.

Адамдар жиналып солдатты аймалап жатыр. Туысқандығы осындайда оянып елжірейді -ай келіп. Ажал аузынан аман келген киелі жандай, соған сірә, табынардай, әлдекімдер сұр шинельдің етегін сүйіп той етіп жатыр.

Арай Тотия келінін ілестіре келді. Арай Тұтанның маңдайынан иіскеді. Жеңінің ұшымен көзін сүртті. Тотия оның артына балаша тығылып, жымиып күлді.

— Біздің Орақпен бірге кетіп ең, көрмедің бе оны, Тұтан? — деп сыбырлады Арай.

Тұтан балтырын обмотка қысып бара жатқандай, ара-арасында саусағын жүгіртті.

— О баста бірге болып едік, Рязань дейтін жерде бізді бөліп жіберді, — деді. Даусы жел тербегендей дірілдеді. - Қайтып көре алмадым.

Тұтан: «Неге ерте келдім» деп те бір ойлады. Ол ерте келіп қалып, басқалардың оралмай жатқанына өзі кінәлі адамдай бір күйге түсті. Ұрланып келгендей. Басқаларды тастап қашып шыққандай. Өзгелер оралмаса, бұ да оралмауға тиіс деген заң бардай. Тұтан сол заңды опасыз бұзғандай. Ай, айналайын әйелдер - ай, елім деп еңіреп, аңсап келгенде қолайсыз болды.

Тұтаннан тер олай да кетті, бұлай да кетті.

— Қайдам, қарағымнан хат жоқ, айналайын Тұтан-ау, өзіңмен бірге кетіп еді-ау, — деді Арай.

Үй іші үнсіз қалды. Содан кейін барып біреу:

— Қойшы-ей, қайдағыны айтпай! Хат жазуға қолы тиіп жүр дейсің бе, — деді.

— Біздің Жәмектен хат болмай тұр, жүрміз ғой шыдап, — дейді біреу.

Үй іші тар, еңсесі пәс, құрқылтайдың ұясындай ғана еді. Енді суық күнде пеш жақпаса да ысып кетті. Сартап болған сағыныштың лептері ысытып жібергендей.

Май арбаға жегілген аттар мүлгіп тұр еді. Осқырынып құлақтарын шанышқылай қалды.

Кенжегүл келе жатыр екен. - «Әккей-ай, гәмәй-ай, кәгда, солдат дамой-ай» — деп үйге екпіндей кірді.

— Айтқаным, кәне, айтқаным. Айтпап па едім, Зергүл, осы аптада балан келед деп!

Тұтанды барып бас салып, көп теңселіп тұрып алды. Бала кезінде түсіне кіретін Кенжегүл кемпірді Тұтан қазір шын тебірене арқасынан қақты.

— О, айналайын апам, аман-есен жүрсің бе, — деді. Кенжегүл мына жылы сөзден қамығып иегі кемсеңдеді.

— Қайтсін, жарықтық, қуанғаны ғой, — деді әйелдер.

— Жалған-ау, жарым көңіл ғой, жалғыз емес пе, — деді әйелдер.

Кенжегүл көзіне түскен кимешегін түріңкіреп, жұртқа оқырана қарап:

— Әй, пыш-пыш демей тиыш отыр, түге, қара булардың тіпті мені есіркей қалуын. Қудай есіркемеген Кенжегүлді адам жарылқамай-ақ қойсын, — деп шапшыды. — Мен сендердің әулиеңмін, өңшең сыпырғы шаш! Тұтан келеді дедім — келді! Әне, кәйт дейсің енді!

— Е, жарықтық - ау! Айтқаның келді! Ашқан балың тұп - тұра шықты. Қалағаныңды ал! -деді Зергүл.

— Айтқаным келді ме, а – а - а! Неңді қалайын? Жалғыз қасқа құнажыннан басқа не бар сенде? Кешегі қайнатқан сабыныңнан бер.

— О, жарықтық әулие! Сабын сенін садағаң кетсін! Бәрін ал! — деді Зергүл.

— Бер қайнатқан сақар сабыныңнан! Өткен саудада мына Арайдың дардай баласына, әлгі Нұрперзентің айтам, тұра бір дорба жұмыртқа қостым, айналайын осыған қара сабын әкеп бер деп. Балам кешке қолақпандай дәу сабын әкеп берді.

Дереу бастаудың суын жылытып жіберіп, қомытымды кірленге атып ұрып, әлгі сабынмен сүйкей бергенім сол, бетім - ау! — Аржағынан ағаш шыға келді. Ағашқа ары-бері шеге қағып, бетіне ғана сабын жалатып, мөр басып лекерлеп қойған екен, алғаның ас болмағыр. Нұрперзентті айтсаңшы, сойталдай боп, соны аңғармаған.

— Ой, тәуіп ене, ол бала да әлі, жанкештілердің сұмдығын қайдан білсін, — деді Арай.

— Ау, айналайындар - ау, Тұтан келгенде тышқан мұрнын қанатпағаным жаман ырым ғой. Әлгі жалғыз құнажыны құрғыр буаз еді, енді қайттім, құдай-ау?

— Қой, құнажынды қайтесің, — деді Төлеміс. — Ол ертең ағарған ғой. Тұтан болса ағарған аңсап келді.

— Е - е, қайран шеше, жалғыз сиырын да аяғысы жоқ. Енді қайтсін. Баяғыша мұның шалы осы Тұтан туғанда «өлгенім тірілді, өшкенім жанды» деп Тұтан қойды ғой атын.

— Е, бұл Тұтан — шешектен кеткен төрт ұлдан кейін аман қалған Тұтан ғой. Әй, Зергүл, енді келін ал тездеп. Жеттің, құдай жеткізе.

Әйелдер бір-біріне сөз берер емес. Ал Зергүл болса, әлі есі шығып жүр. Жаман самаурынды алып ауыз үйге жүгірді. Есіктің көзінде жатқан біреудің кебісіне де сүрініп кетті.

— Айналайындар-ау, алыңдар! — деп кенеп дастарқанның үстіне құртты уыстап-уыстап лақтырды. Тозған қамшыдай бұрымының ұшына байлап қойған қара кілтпен кебеженің аузын ашып жіберіп, қозы қарын май алып шықты. Қарынды капустаның қабығындай қылып қағазбен орай берген екен, майы шыққан газеттің бір жыртындысын ұстап отырып, Төлеміс Совинформ — бюроның хабарын ежіктеп шықты.

— Әй, қызталақ герман, салдың-ау сойқанды, — деді.

— Сол сұмның өзі жөйт дейді ғой, рас па? — деді Кенжегүл.

— Кәдімді өзіміз сияқты адам о да, — деді Тұтан.

— Адамның айуаны да, қызталақ, — деді Төлеміс құртқа май іліп ала беріп.

Дастарқанда нан көрінбеді. Оған ешкім таңданған жоқ.

— Әй, Тұтан-ау, өз көзіңмен көрдің бе, сол пәлені? — деп қоймады Кенжегүл. — Мүйізі, жалғыз көзі болады екен дегені рас па?

— Кәдімгі өзіміз сияқты адам, — деді Тұтан.

— Тәуіп апа, менің Орағыма құмалақ ашып берсеңші. Хат болмай тұр ғой, — деді Арай.

— Қаптың үстіне шашпасам болмайды құмалақты, — деді Кенжегүл.

— Е, жарықтық, әулие ғой, — деді біреу.

— Баяғы Соқбелді жәкемнің қызы емес пе, о кісілер шын әулие еді ғой, — деп Төлеміс шолақ қолының жеңімен маңдайының терін сүртті.

Кенжегүл қапты жайып тастап, қойнынан жарғақ қалта алды. Ішіндегі лобияны уыстап тұрып шашып жіберді.

«Сүфиті» — деді.

— Сүйінші, сүйінші! — деді ыршып түсіп. — Келіп қалды. Маңдайы жарық, жүрегің ашық. Оның босағасынан сенің босағаңа ауды. Орақ па осы? — Оқшия қарады. — Орақ! Орақ!

Енесінің арт жағында отырған Тотияның кеудесі тыпыр-тыпыр етті. Бетіне қызыл теуіп, құлпырып қоя берді. Шаң басып қалған қызыл алманың тозаңын сүртіп алғандай жайнаң қағып, басын созып, құмалаққа үңілді:

«Ол келе жатқанда алдынан қалай шықсам екен? Әскербекті көгеріп ала шығам ба? Әлде апам көгерер ме екен? Құшақтап сүйсем, елден ұят-ау. Бөтен әлдебіреу құсап қол алыса салсаң - тағы ыңғайсыз. Мұрты бұрынғыдай әлі қытығымды келтірер ме екен...»

— Аузыңа май, айналайын тәуіп ене, аузыңа май! — деді Арай.

— Айналайын аруақ! — Жебеп жүрген өзіңсің. Менің білгенім — сенің арқаң. Жатқан жерің жанат болғыр, Соқ белді! Әманда қолдай гөр, әумин!

Кемпірлер күс-күс алақандарын жайды.

Тотия да болар-болмас жоралғы жасады. Семіздеу саусағынан мыс сақина көрінді. Үш тиындық мыстан сақина соғып, нақыштап беріп еді Орақ. Әлі тастамапты. Бірақ жалтырағаны көмескі тартыпты.

Бір мезгіл Тұтанға көзі түсіп еді, белі бүгілген қарт отырғандай көрінді.

«Апыр-ай, осы кісіні апам Орақтан бір жас кіші деп отырмаушы ма еді. Сонда бұл жиырмаға жетер-жетпес қой. Қартайғаны несі? Әлгінде ажарлы сияқты еді, сірә шаршаған ба».

Ал Тұтан Тотияға көз тоқтата алмады. Көбіне-көп кемпірлер жағының сауал-сұрағына жауап беріп, өзін де, өзгені де алдаусыратумен әуре.

— Аузыңа май! — деді тағы да Арай.

— Құда қаласа, той енді сенің үйінде! — деді біреу.

— Екі-үш қарын майы бар бұл пәленің, дайындала бер! — деді тағы біреу.

Ауыз үйде ескі сары самаурын міңгірлеп әнге басты.

Бір кесе шайдан кейін Тұтанның боп-боз өңіне қан жүгірді. Төгілгеннен қалған аз ғана қаны қазір жиылып бетіне шапқандай. Шешектің ізі де білінбей кетті. Оның есіне әлдене түсті. Ол апасынан домбыра сұрады. Шешесі домбыраны шүберекке орап сандықтың артына тығып қойған екен, дымқыл тартып, көкөңезденіп кетіпті. Құлағы сол өзі соғысқа кетерден бұрын бұраған күйі қатып қалыпты. Домбыра мұны жатырқағандай екен. Домбыра қапаста ұзақ тұрып қападан үні шықпай, тыңқылдайтын болыпты. Тұтанның мылтық шүріппесін басып үйренген саусағы да дымданып, көк базданған шектен жөнді ештеңе шығара алмадық

Солдат қысылмасын деп әйелдер әдейі ән бастап жіберді.

Кішкентай үй қауашағы ашылған гүлдей жайнады. Көптен мұндай жиын көрмей бұйығы болып қалған бала-шаға да жиналып, тар үйге сығылысып, сыйғанынша кіріп алды:

Ахау айдаш-ай,

Куда пайдеш-ай

Іздегенің қыз болса

Везде найдеш-ай...

— Әй, бәрекелді! Әй, Тұтан, қарақ, саған айтып жатыр, есіттің бе? — деді Төлеміс.

Жерде шөп бар-ай,

Қызда еп бар-ай,

Құдашаның аулына

Сәлем деп бар-ай.

— Әй, құдай тілеуің бергір! — деп қуанды Төлеміс шолақ. — Әй, Тұтан, қарақ, «құдашаның ауылы» деп саған тиістіріп жатыр. Мына төменгі Терісте қыз деген қамыстағы қырғауылдай, бірінен бірі етеді. Таңдап жүріп аласың. Е; Тұтан батыр, бәрінен де аман келгеніңді айт. Өзім ертіп шығамын сені, тандап жүріп аласың...

Дүние дастан,

Әуелі-ақ бастан

Ақылды дұшпан артық

Ақымақ достан, әлу-ай...

Тұтан ойлайды: Бұл әннің қадірін білмеппіз-ау. Бомба боздап, зеңбірек зіркілдегенде ән құлаққа енді естілместей болып еді, бұған да шүкір. Қайран ауыл, ән қалай көбейіп кеткен, әнші қалай көбейіп кеткен, әлде бұған мән бермеген бе...

Ақылды дұшпан артық,

Ақымақ достан, әлу-ай...

Екі әйел бұл қайырманы аяқтай бере, қарсы жақтан екеу шыға келді:

Айналайын жастар-ай,

Қосылар ма екен бастары-ай,

Қырып - қырып сақалын

Шал құтырды, масқара-ай...

— Тәйт, қарақ, о несі, шалдың бәрі құтырған жоқ, — деп қызарақтады Төлеміс.

— И-и-й, күнім-ай, — деді бір кемпір. — Аман болса, әлі-ақ қосылады бастары, балалар кетіп, ауылдан ажар кетті ғой. Сақалын қырып - қырып қыз алған әлгі жер жұтқыр Қайырқұл ғой, айналайын Тұтан-ау.

Тотия Тұтанға қарап еді, көзіне көзі түсті. Тотия енесінің артына тығылыңқырап жымиып күлді. Өзіне қараған адамға жымиып күле салатын әдеті баяғы.

— Шырағым, Тұтан, екі-үш күннен кейін екеуміз Теріске түсеміз. Бір шүйкебас керек саған да, апаңа да, — деді Төлеміс.

— Әй, Нұрперзент, ә қызталақ, неге алара қарайсың? Маған алып бермей, қатынды Тұтанға алып беретін болды деп өкпелеп отырсың ба? Асықпа, саған да алып беремін. Алдында Тұтан ағаң, одан кейінгі кезек сенікі.

Нұрперзент лап етіп жанып кете жаздады.

— Иә, Төке, қатын алып бер деп қашан айттым?

— Айтпасаң да білемін, қызталақ. Есі-дертің сол. Мамай жәкемнің орнына жылқы баққан күні бәрінен айырылып қалатының өтірік пе? Әне күні Ақсайдан келе жатсам, айдалада аттың үстінде біреу қалғып отыр. Қарасам: Нұрперзент. «Ау, неғып отырсың?» «Өлең оқып отырмын». «Жылқы қайда?» «Жылқы сайда». Сайда сайтан да жоқ. Бәрі үюлі қызылшаны кеміріп жатыр. Білемін ойынды. Өлең оқыдым дегенше, қызға ойым кетті де.

— Өлеңді молдажан әуелі өзі жазады, — деп қалды Тотия.

— Қойыңдаршы-ей, баламды ұялта бермей, — деді Арай. — Өйтпей-ақ, өзінің малға аса қыры жоқ. Колхоздың жылқысы тұрмақ, өзіміздің бұзауды әрең таниды. «Нұрперзент-әй, бұзауды айдап келші» десең, басқа біреудің бұзауын айдап келеді.

— Әне-әне, айттым ғой, келіншек түсіруге көңілі ауса адам сондай болад, — деп қоймады қызып алған Төлеміс.

— Құда қаласа, Орақ, келсін. Одан кейін келін түсіру қашпас, — деді Арай.

***

Жұрт той-томалақтан түн ортасында тарады. Қайын жұртынан қалжырап қайтқан Тұтан бір-екі кесе бозаны көтере алмай, қисайып жатып қалғып кет