Өмірдастан

1. Бесік балағындағы жылан
Қырық-отыз құрым үй Жиектегі,
Қырқадағы орақта ниеттері.
Шешем бөлеп, ұйықтатып, бесігіммен,
Керегеге кетіпті сүйеп мені.
Кетіпті өзі жылғаға су алуға,
Сусап келер әкемді суаруға.
Әкем байғұс орақта болса керек,
Мұршасы жоқ күлуге, қуануға.
Есі-дертін екі ұлға кезек бөліп,
Кетсе керек әжем де тезек теріп.
Тойып алсам, томпиып жатады екем,
Шамалы екен шешемді мезі еткенім.
Жар салып, жасалмапты тойым анық,
Ағайын шабылмапты қойын алып,
Уыз емген бұзаудай жатсам керек,
Уызына шешемнің тойып алып.
Тал бесігім қорғаныш болып маған,
Жатсам керек, сірә да, қорықпағам.
Қошан тірлік айналам дүние екен,
Құрымаған немесе молықпаған.Жатса, тұрса жармасып жерге үңіле,
Өз тірлігін күйттепті ел де міне.
Сірә, бір жан, білмеймін, қуанды ма?
Бір қазақтың өмірге келгеніне.
(Неге керек қуансын, қуанбасын!
Қазақ жұрты, әйтеуір, суалмасын!)
...Шешем менің жылғадан кайтсын үйге,
Апыл-ғұпыл асығып су алғасын.
Асығыпты, ешнеге бұрылмапты,
Әлденеден жүрегі суылдапты.
Құлағына әлдекім сыбырлапты,
Әлдебіреу мен болып шырылдапты.
Үйге келсе, қаперсіз жатыр екем,
Шошырлықтай нәрсе жоқ заты бөтен.
Қайта бүркеп бесікті қойыпты да,
Қаннен-қапер қатерден қапыл екен.
Бірдеме деп, күбірлеп, ырымдапты.
Тіршілігін жалғапты, бұрылмапты;
Жүк үстінде, сол сәтте ала мысық,
Үдірейе бесікке, бырылдапты.
Ине-мұрты шаншылып танауында,
Әлденені мысық тұр қарауылдап,
...Оралып қара шұбар жылан жатыр,
Бас жақта, тал бесіктің балағында.
Зәре-құт жоқ, анамда сұр қалмаған,
Қарсы алдында аждаһа сумаңдаған,
Бас бармақтай басында сағат тілі,
Өтті-кетті дегендей жылмаңдаған.
Құрым үйдің құбыжық есік-төрі,
Дәрмені жоқ алмапты шешіп мені.
Әжем үйге кіргенде, үнсіз ғана,
Әбжыланды нұсқапты бесіктегі.
Әжем келіп жүзімді байқап көрген,
Тірі ме деп, басымды шайқап көрген,
Сусып түсіп сумаңдап, шұбар тажал,
Ирелеңдеп, іргеге тайқап берген.
Қысып тұрып қысқышпен желкесінен,
Әжем оны алыпты жер төсінен.
Анама сүт әкел деп бұйырыпты,
Әңгімені доғарып келтесінен.
- Бұзықтың қамшысындай иректелген
Бұзық ит, сені не сор сүйреп келген?!
Тамыз, кәне, сүтіңнен таңдайына,
Тажал неме бізге де үй деп келген.
Тұрыпты анам түсінбей мән-жайына,
Ысып-суып, зымырап қан бойына.
Дұшпанды әжем есен-сау жолға сапты,
Ақ тамызып жауымның таңдайына.
- Өлтірмегін, көтерме құнын босқа,
Ол шаққан жоқ, жытуын, қуын, шошқа!
Ұйықта, ботам, өзің кеп тиіспесең.
Жылан деген төкпейді уын босқа.
Мен жатыппын есен-сау бесігімде,
Алда болып ажалым, несібім де.
Титтей-титтей қырық күн сығалапты.
Қырық жамау құрым үй тесігінде.
Әлде сақтап періштем қақты ма екен?!
Әлде қорғап мысығым жатты ма екен?
Әлде менің дұшпаным өзі қорқып,
Менен келіп қорғаныш тапты ма екен?!
Неге менің үйіме төте кірді?!
Бесігіме неліктен көтерілді?!
Неге мені шақпады?!
Сезді ме әлде?!
Мен өзіне жау емес екенімді.
Жақын болса жауым кеп, сүйінер ем
Жауым болса жақыным, күйінер ем;
Кім екенін білмеймін, түсімде мен,
Қара шұбар жыланды жиі көрем.
Сақта мені, салқын тау, жұпар далам?!
Ұлы тістер бар шығар мұқалмаған...
Екінші рет білмеймін не боларын,
Бірінші рет, әйтеуір, жұта алмаған...

2. Алдымен көргенім - аспан
Кешірсін мені Жер ана,
Жер ана - мәңгі жөргегім.
Көк аспан, тұнық көк аспан
- Көзімді ашып көргенім.
Әкеткен де іліп сол
Аспан әжемнің құрған өрмегін.
Тек Аспан - менің арманым,
Тек аспан - менің ермегім.
(Шалқамнан бөлеп үйреткен)
Жатырмын міне шалқамнан.
Аспанды көр деп,
Жер өзі Көтереді арқамнан.
Шаршайды бір сәт жанарым,
Сүрініп сонау тауларға,
Өте алмай алып қалқаннан.
Қалқанға барып көкжиек,
Салбырап тұрып кұлайды;
- Аспанның шеті сол ма? - деп,
Абдырап сәби сұрайды.
Әлек боп әже жатқаны,
Әуелі атап құдайды:
...Аспанның шеті болмайды,
Болмайды, балам, о несі
Қалқалап тұрған, көрдің бе?
Таулардың сонау төбесі.
- Әр қарай тағы аспан ба?
- Мыжыма, балам, өсесін,
Өскен соң өзін көресің.
Көнбеймін,
Және қараймын,
Алыста жатыр мұнартып,
Көк айдын, бірде ақ айдын,
Тағы да таулар-қалқандар,
Аспанның шеті құдай кеп,
Таусылғанға санаймын.
Тамаша!
Дәл сол жерде, оңаша,
Тағы да аспан бар ма екен,
Өз көзіңмен қарасаң!
Көкжиек!
Жұмақ көкжиек!
Әр жағың маған белгісіз,
- Әлде бір жатқан түнек пе,
Тірі адам шыдап көргісіз?!
Әлде бір аспан бар ма екен,
Менікіне де бергісіз?!
Белгісіз маған, белгісіз.
Өз үйім ғой - Жер менің,
Алдымен Аспан - көргенім.
Айды, Күнді, Жұлдызды
Сонан соң барып көргемін.
Алдымен аспан - көргенім,
Сонан соң барып таныдым,
Бұлттардың қаптап өргенін,
Селдерден кейін аспаннан,
Әжемнің көрдім өрмегін.
Аспаннан түнді таныдым,
Аспаннан таңды таныдым,
Таныдым түннің түнегін,
Таныдым күннің жарығын.
Аспаннан саулап тұратын,
түйірі ме әлде бидайдың,
түйірі ме әлде тарының?!
Желпініп алып,
Бір сәтте, желікпе бұлттар тарайтын,
Тойымсыз біздің томпақ жер,
Томсарып көкке қарайтын.
Көкжиек және көлбей кеп,
Көлеңке тауға жанайтын.
Жанарына жас тұнып,
Жалғызсырап көлдер де,
Аспанға қарап жататын,
Қайтқанда құстар, келгенде.
Айдында шабақ шоршитын,
Аспандағы айды көргенде,
Аспаннан сәуле төнгенде.
Аспанға қарап суығам,
Аспанға қарап жылығам,
`Аспанның асты кең`, - дейді,
(Үсті кең, солай ұғынам)
Апырау, мұнда не сыр бар?!
Майлаяқ біздің қамықса,
аспанға қарап ұлыған.
Аспанға қарап келді адам,
Аспанға қарап кетті адам,
Шынымен аспан шексіз бе?!
Белгісіз осы тек маған.
Көкжиек таумен сүйісіп,
көрінбей жатса әр жағы,
Аспанның біткен жері сол,
Аспан жоқ әрі деп қалам.
Құнысқан құрым үйімде,
Жаттым-ау талай шалқалап,
Белгісіз маған әуе аспан,
белгісіз маған шартарап.
Майыстырып уытын,
Желпініп алып құрым үй,
Аспанымды аядай,
Тұратын еді арқалап.
Аядай менің Аспаным,
Төңкерілген төбемнен,
Алайда сен шексізсің,
Шетіне жетпей келем мен.
Өзіңе қарап туыппын,
Өзіңе қарап өлем мен...

3. Адам ата мен Хауа aнa
Мен - Адам Ата, Ол - Хауа Ана,
Мен де таза, ол да таза, ауа да.
Жылжып ағып жылға жатыр, ой-толқын,
Қарекетсіз біз отырмыз жағада.
Айналамыз алау-жасыл жан пат бак,
Аңтарылған екеумізді ардактап.
Бет алған ек біздер қайда бармаққа?
Неге отырмыз ел көзінен аулақтап?
Не күш бізді бастап келді, білмейміз,
Неге біздер ойнамаймыз, күлмейміз?!
Неге біздер бұрынғыдай асыр сап,
Алдым-жұлдым арпалысып жүрмейміз?!
Әрі жақын, әрі алыс арамыз,
Қыз бенен ұл...
Бөлініппіз, қараңыз.
Қыз бенен ұл...
Жер мен көктей арамыз,
Жер менен көк жақындасып барамыз.
Біз отырмыз, еш нәрсе де демейміз,
(Еш нәрсені түсінбесек, не дейміз...)
Жылып аққан жылғаға тас лақтырып,
Құныға кеп құмға аяқты бөлейміз.
Ал табиғат... ал табиғат тым басқа,
Түйіп болмас, сүйіп болмас сыр-дастан.
Ыю-қию құстар анау шуласқан,
Көбелектер нәр алуда тынбастан.
Шалғын мынау бұйра шашын таранған,
Сары, жасыл, қызыл гүлдер - сан алуан.
Самалдатып сағым ақса аулақта,
Сағым болып теңселеді тау, орман,
Барлығы да сүйісуден жаралған.
Бар өлкеде бара жатыр нұр жанып,
Бәрі бізді бағатындай ұрланып.
Адам Ата бастап берген күнәға,
Біздер бірақ мойнымызды бұрмадық.
Бақа-шаян, айуандар не түрлі,
Сол күнәні қалайтындай секілді.
Басқа шытып бал шарабы көктемнің,
Балбыратып, мазамызды кетірді.Не керемет бізді мұнда тастаған?!
Ол да менен, мен де одан жасқанам.
Айналайын Адам Ата, Хауа Ана,
Алдыменен қайсың едің бастаған?
Әлде сен бе, айналайын Хауа Ана,
Қауызын ашқан гүлге ұсап қараған?
Адам Ата, әлде сен бе ақ гүлден,
Нәр алғанды тіршілікке балаған.
(Айтарым бар сендерге мен мақтанып),
Сендер батқан күнәға біз батпадық,
Тұрған болар, әйтеуір, бір от жанып,
Жанып барып, жанып барып тоқтадық.
Албыраған алмадайын Хауа Анам,
Албырап тек отыр еді манадан,
Шырт етті де, бұтағынан үзіліп,
Шолп беріп суға түсті жағадан.
Сермеп қалып аппақ сазан білекті,
Ағынменен арпалысып бір өтті.
Су сипалап, су аймалап денесін,
Мен өппеген дидарынан су өпті.
Аунап, тулап арнасында жылғаның,
Араласып кетті-ау, кетті су, жалын.
Сонда барып сезді менің қу жаным,
Су мен өрттің өрістес боп туғанын.
Тас бауыры қалуға бір жылынып,
Суық су да тілейді екен жылылық,
Алау жалын өртенгенмен қаншама,
Қалайды екен қалғанды бір суынып.
Су мен жалын бірін бірі тапқандай,
Суыта алмай, жылыта алмай жатқандай,
Ақ жалынды аппақ нөсер жапқандай,
Ақ айдынға аппақ жалын батқандай.
Жалын мен су барып-барып басылсын,
Мөлдір моншақ жағаға кеп шашылсын.
Хордың қызы судан алып кеудесін,
Қос қолымен көкірегін жасырсын,
Қос бұрымы қос иыққа асылсын.
Жылып қана жуасыған жылғада,
Су моншағы мойынынан сырғанап,
Моп-момақан ақ қанатты періштем,
Әлі менің көз алдымда тур қарап...
Махаббат па әлде басқа сезім бе?
Сезінбедім сол бір сәтте өзім де.
Қысқа өмірдің қызғылықты сәтінің,
Негативі әлі менің көзімде.
Талай қызық көрдім де мен, көрермін,
Тайталасқан сезімге ерік берермін.
Менен алып негативін сол сәттің,
Сондағыдай сурет жасап берер кім?

4. Шаруа һәм жауынгер
Білмеймін, өлдің бе сен, өлмедің бе,
Белгісіз, жеңдің бе сен, жеңбедің бе.
Кетіп ең: `Көппен көрген - ұлы той`, - деп,
Уыстап қайратыңды шеңгелінде.
Білмеймін, сен аттың ба, жау атты ма?!
Тірідей тықты ма әлде абақтыға?!
Білмеймін, бір қатынғыр соғыс салса,
Шалғайдағы шаруа жауапты ма?!
Жанжал десе, құлағы елеңдеген.
Жауынгерлер сияқты ем сенен де мен.
Сенбеймін, сен адамды ата алмайсың,
Қару алған жауынгер дегенменен.
Аранын ашқан шақта қанды ауыздар,
Қорғанып аттың ба әлде жалмауыздан?!
Білмеймін, қайтып адам өлтіре алдың,
Үйінде көрмеп едің мал бауыздап?!
Намысың қозды ма әлде төзім беріп,
Оқ болып ұшты ма әлде сезім-желік?!
Орақпенен қолыңды отап алсаң,
Шошушы ең өз қаныңды өзің көріп...
Әлде ол басқа қан ба жолай, бөтен,
Әлде ерліктің ғадеті солай ма екен?!
Әлде елінде егін сап, мал баққаннан,
Адамды ата салу оңай ма екен?!
Мен білмеймін, білмеймін, түсінбеймін!..
(Ел мақтасын ерлігің үшін мейлі).
Қарлығаш боп отыңа су себем де,
Сені, әйтеуір, тозаққа түсірмеймін.
Қару құрсын, қаруды неғыласың,
Сен орақты алдымен танытасың.
Жаһаннамға қан жүктеп кеткен жоқсың,
Егін салған егеу қол шаруасың.
Базарлап отыратын барыңменен,
Шаруа едің жаныңмен, арыңменен,
Әлде жау бұлағыңды бұрып алып,
Егініңді суардың қаныңменен?!
Әлде біреу тұтқан соң арманыңды,
Амалсыз жұмсадың ба қанжарыңды?!
Амалсыз өлтіруді үйрендің бе,
Жау айдап баратқасын бар малыңды?!
Қулағалы тұрған соң қайран қосың,
Қару болып қолыңда қайран досың.
Қансыратып біреуді жықтың-ау сен,
Құрбандықсыз қан майдан қайдан болсын.
Өлтіруден басқа еш, дым білмедің,
Кім білсін, кек алып та үлгірмедің...
Алғаш рет жауынды жамсатарда,
Аян маған абыржып, ділгіргенің.
Мүмкін, жауың сол сәтті пайдаланды,
Аяушылық, парасат жайға қалды.
Сезім билеп, сен аяп тұрған шақта,
Сені аямай, дұшпаның байлап алды.
Адаммен тілдесуге құмар едің,
Мүмкін, сен аңғалдықпен тұра бердің,
Мүмкін, сенің көзіңде қан ойнақтап,
Әйтеуір, қыра бердің, қыра бердің.
Өкінбей сен өмірден өтті ғой деп,
Өкінем жау түбіңе жетті ғой деп.
Өкінем жендеттердің арасында,
Сендей бір шаруалар кетті ғой деп.
Кетсінші аулақ!
Құрысын пайымдаулар!
Жан емеспін қасқырдан қойын даулар.
Менің әкем белгісіз солдат емес,
Бауырлар моласына қойылғандар!
Бауырлар моласына табынамын!
Басқадай ескерткішті нағыламын.
Бастарыңда мәңгілік тұрса болды,
Орақ пенен Балтасы шаруаның...

5. Менен сұра
Мен соғысты көргенім жоқ,
Көргім де жоқ, көрмедім.
Соғыс ойынын ойнайтынмын,
(балалардың ермегі).
Қару алып, қан майданда,
Қас жауыма төнбедім,
Көрдім бірақ жесірлердің, жетімдердің еңіреуін.
Мен соғыста болғаным жоқ, қатыспадым, бармадым,
Батыр ойынын ойнайтынмын,
(батыр болу - арманым).
Білем бірақ, шымылдықтар түсірілмей қалғанын,
Бесік жыры болғандығын қатындардың зарлары.
Жо, жоқ, жолдас!
Біз соғысты көргеміз!
Аты солдат болмағанмен,
солдаттардан кем бе біз?!
Қызыл аяқ партизандар - қырдан масақ тергеміз,
Қалтамызды қағып тұрып, қан майданға бергеміз.
Аштан өлген ауру қартты, ақпандатып көрге біз,
Тоңды тесіп, әзер-әзер,
Үш-төрт күнде көмгеміз.
Таттық біздер сол соғыстың, `балы менен шекерін`,
Көрдік біздер,
Махаббаттың құлазыған мекенін,
Сездік біздер, жеңгеміздің жастығының өтеуін,
Білдік біздер, әкесіздік, некесіздік не екенін.
Көрдік қой біз, өткердік қой, қилы-қилы кездерді.
Гүліміз де ерте ашылып, кәмелеттік тез келді,
Тыңдап біліп, көмейдегі айтылмаған сөздерді,
Тани білдік құмарлықтың тұманы бар көздерді.
Атасына жараспайтын келінінің сәлемі,
Кез еді бір... (кесапаттар кесапатқа тән еді...)
Тілдеріне тиек тұтып, іздейтұғын дәлелі
- Не демексің, тек соғыстың, тек соғыстың әлегі.
...Соғыс деген қайдан шықты?!
Авторы кім алғашқы?
Есіл Адам, есі кетіп, отан несін жармасты?!
Бір дәуірден бір дәуірге неге үзілмей жалғасты,
Бүкіл адам тарихының бетін неге қан басты?
Соғыс деген немене өзі?
Тек қана апат, қырғын ба?
Арман-тілек, ақыл-ойды апаратын құрдымға?
Соғыс деген - аққан соры ақсүйектің, құлдың да,
Соғыс деген -
Төккен ары қыздың және ұлдың да.
Соғыс деген жаралмаған, жалғыз ғана қан үшін.
Соғыс деген - сор айдаған содырлардың табысы.
Соғыс деген - сақаймайтын есуастар дәрісі.
Соғыс деген - сойқандардан қорғанғандар намысы.
Соғыс деген - сотқарлардың қолындағы найзасы,
Қолданады, долданады, таусылғанда айласы.
Соғыс деген, соғыс деген — зұлымдықтың айнасы,
Біреулердің шығыны да, біреулердің пайдасы.
Жас дәуірге, жармасып ап, соғыс дейтін кәрі бір,
Қолдан ажал жас ап алып, жасқандырып әлі жүр,
Әділетті, әділетсіз... Аты - соғыс бәрібір,
Қан төгіссіз қара жердің кірмей қойды `сәні` бір.
Тыныш жатқан бір елге, бір ел келіп ұрынар,
Қандай ғана әкесінің алынбаған құны бар?!
Қайсы ел соғыс бастаса, ел емес, ол - ұрылар,
Қан майданда басы оның алдыменен жұлынар.
...Шексіз сүйем ұлтымды сүйе тұрып алайда,
Басқа адам баласына көз алартсам, қалай ма?!
Ұлтын сүю бір бөлек, ұлтшыл болу жарай ма?!
Қайтіп айтам Дантеге,
Жетпейсің деп Абайға?!
Маған соққан самал жел, басқаға да соғады,
Маған келіп бақ қонса, басқаға да қонады,
Мендегі бар ұлылық, басқаларда болады,
Қандай ғана қақым бар, тұрам деуге жоғары?!
Әлемге ортақ ауа бар, әлемге ортақ жарық бар,
Мұңаймасын `кішілер`, мұңайтпасын `алыптар`,
Ұлы ұлт жоқ, кіші ұлт жоқ,
Адамдар бар, халық бар,
Соғыс емес, еңбекпен ұлылығын анықтар.
Халықтар бар, алдында тарам-тарам жолдары,
Табиғаттың бәрі ортақ, таласпаса болғаны.
Соғыс деген - бір халық бір халықты зорлауы,
Соғыс деген – фашистер ұлтшылдықтың қорғаны.
Соғыс дейтін сөз ескі, өтті ол енді кезеңнен,
Сөздік қорға фашизм, фашист деген сөз енген.
Фашизм, фашист сөздерден, құлақтардың безі өлген,
Қарғай жүріп оларды ерніміз де кезерген.
Соғыс - фашист, екі сөз, бір түбірден таралған,
Бірі сыңар қалмауы үшін, біреуісі жаралған.
Қарға оларды, тау мен тас, қарға оларды, қара орман,
Фашизм - ұлы ғасырды уландырған арам қан!
Фашизмді көргемін, фашизмді сезем мен,
Мен құрсақта жатқанда маған қару кезенген.
Фашист барда соғыс бар, ол - ақиқат ежелден,
Фашизм бар, фашист бар, соғыс деген сөз өлген.
...Мен соғысқа бармадым, мен соғысты көрмедім,
Бірақ көрдім солдаттың үйіне кеп өлгенін.
Құмарлана құша алмай сағынышын жеңгемнің,
Құшағының үйге кеп өз көзіммен көргенмін.
Мен соғысқа бармадым, мен соғыста болмадым,
Жүрді бірақ майданда мен жіберген қолғабым.
Көрдік бірақ құрбы қыз толмай жатып солғанын,
Жібіткенін көргемін әлдекімнің тондарын...
Жанап өтті балалық, бала болып өспедім,
Шаруаның ғұмыры кенедейден кешкенім.
Менен сұра,
Бидайдың егілгенін, өскенін,
Менен сұра
Еңбектің қысқа таңын, кештерін.
Менен сұра соғыстың тастап кеткен зардабын,
Ауыл кайтып көтерді қан майданның салмағын,
Менен сұра жас бала қайтіп әйел алғанын,
Менен сұра жас қыздың қайтіп шалға барғанын...

6. Аға, мен тірімін
...Содан бері көрмедім, жолаушы аға-ау,
Жолығысып, шіркін-ай, қол алсақ-ау!
Кезең асып, қайрылмай кетіп еді:
Сонау - сен, сонау - атың, шанаң - сонау.
Жадымда.
Соғыс кезі, сойқанды кез,
Қыс еді қытымыр шал, сойқан мінез.
Салдыртып шыға келдің қыр басына,
Қалдырып алдындағы қайқаңды лез.
- Мынадай түтеп тұрған борасында,
Ей, бала, өлейін деп барасың ба?!
- Ағатай, ала кетші нағашыма!
Әнеки, анау таудың арасында.
Сөзіміз осы болды, үндемедің,
Шұбар ат желіп кетті:
`Шүу!` - деп едің.
Қайырымсыз кісіні алғаш көрдім,
Қайырымсыз қазақты білмеп едім.
Деп тұрғам жоқ сенен мен өш алайын,
(Кездесті ғой қайрымсыз неше ағайын...)
...Шұбар атың аман ба, өлген жоқ па?
Сынған жоқ па сондағы қашауайың?
Білмегенсің менің кім екенімді,
Жетпесімді ауылға, жетерімді.
Сәлем, аға, көңілдің архивінен
Сен қалдырған бір тозаң көтерілді.
Сен кеттің.
Мен тағы да жаяулайын,
Жүгірейін, желейін, аяңдайын.
Сәл сабыр ет, ағасы, ретіменен,
Аспай-саспай, ақырын баяндайын.
Аштық дейтін албасты наланы артқан,
Бала едім қорек іздеп бара жатқан.
Адамның баласы деп, қарайлап ем,
Қараңдап көрінген соң қараң арттан.
Баратқан ем таппақ боп несібемді,
(Ағат айтсам, ашумен, кешір енді...)
Сен маған қайырылмай кеткенінде,
Есіңде ме, ағасы, бесін еді.
Екі көзім, шұбар ат, сенде менің,
Өкпем кеуіп, артыңнан терлегемін.
Әуре етейін деген бір әзілі деп,
Өзімді өзім жұбатып, сенбегемін.
Панам ғой деп, тәңірім жолықтырған,
Шырылдағам жолыңа болып құрбан.
Естімеуің дауысымды мүмкін емес,
Себебі жел мен жақтан соғып тұрған.
Ақыры ғайып болды тарлан шұбар,
Тарлан шұбар - сендегі ардан шұбар.
Жарты қасық қазақтық қаның болса.
Құлағыңда дауысым қалған шығар.
Сол кеткеннен мол кеттің, қарамадың,
Күн батты, қырға қарай жағаладым,
Жүріп келем қадалып жүрегіме,
Шұбар аттың емшекті тағалары.
Батырсып, қайрат жиып, жортқан болам,
- Қайт! - дейді қарсы алдымнан соққан боран.
Сонда, аға, сен қай жерде бара жаттың?
Шұбардың тұяғынан оқтар борап?!
Мен адастым таудың бір аңғарында,
Байыппенен бағдарлай алмадым да.
Еміс-еміс естимін иттің даусын,
Ендігі сол - үмітім, арманым да.
Болды ма аяз, білмеймін болмады ма,
Көңіл бөлген мен жоқпын ол жағына.
(Сен сонда шай да ішіп үлгердің-ау,
Болайын сенің қазақ болжамыңа...)
Қарамай қажығаным, тоңғаныма,
Иттің даусы қай жақтан шықты екен деп,
Тың тыңдап, терім қатып, сорладым-ау.
Иттің де даусы тынды қырсыққанда,
Өлген бе бу дүние, тұншыққан ба?!
Кешір, аға, мен сені аяғам жоқ,
Омбы қарға бір түсіп, бір шыққанда...
Бір сайдың тірелдім кеп тұйығына,
Аспан құлап барады иығыма,
Бетім ауған жақпенен безіп келем,
Түсіп алып қойлардың шиырына.
Жоқ, аға, мені өлсін деп жаратпаған,
Үміт тұр қарсы алдымда қарап маған.
Шай ішіп, буы шығып қыстау жатыр,
Мұржасына түтінін сабақтаған.
Төбеттер жүр қораны шыр айналып,
Тұра тарттым, тұрмадым мың ойланып.
Қорқыныш та, үрей де былай қалып,
Тақадым-ау қыстауға құлай барып.
Кісі алатын төбеттер қалай бөтен?!
Несібемнен бұрылып қалай кетем?!
Қорықпа, аға, есен-сау үйге де ендім,
Аш адамды ит тағы аяйды екен...
Төрт-бес төбет қаппады, таламады,
Рақмет иттерге, бағалады.
Иттің тісі жүрекке дарымады,
Дарығаны - шұбар ат тағалары.
Үй иесі өзіңнен бөлек екен,
Бала десе, бәйек боп өледі екен.
Қайырымды қазаққа дөп келіппін,
Қазақ деген сен емес, бөлек екен.
Жауып жатыр тоның да, торқасын да,
Беріп жатыр етін де, сорпасын да.
Нағашымның қыстауын таппағанмен,
Әке-шешем отырмын ортасында.
Сен туралы қартқа айттым, жолаушы аға,
Сені жақсы демеді ол оншама.
Әкеңнен, тәліміңнен түк қойған жоқ,
Ластанды сонау ат, сонау шана...
Қарт сенің біледі екен қылығыңды,
`Даярлап жүрмін, - деген, - құрығымды`.
Қан майданнан баласы оралғанда,
Қалайда үзем деген жұлыныңды.
Білмеймін бес бересі, аласыңды,
Қарт саған кәрін төгіп, аласұрды.
`Ит болмаса, айтпай ма, бұл тауда жоқ,
Ол сенің біледі ғой нағашыңды`.
Өткен күн өткен із ғой, басылады,
Кешкен бұлт - көңіл кірі, ашылады.
Бабам білмес қазақтың қара шалы,
Он бес күн каникулда асырады.
Қолқанат қып, қойын да бақтырмады,
Тоң аудартып, кетпен де шаптырмады,
Өзі әкеліп тастады ауылыма,
Өзіңе ұқсап өзекке лақтырмады.
Жетер енді,
Жел сөзді желпіді інің,
Жолаушы аға, барсың ба, мен тірімін.
Атын былғап, аман-сау жүрсің бе сен,
Қазақтың қасиетті кемпірінің?

7. Дариға-жүрек
I.Аққудай еді
Болғанды менде бір жеңге
Жылайтын еді бір демде,
Күлетін еді бір демде.
Күлетін еді бір күллі әлем,
Дариға жеңгем күлгенде.
Жас тамып жасыл бүрлерден,
Қарағай, терек, бүргеннен.
Жылайтын еді гүлдер де,
Дариға жылап жүргенде.
Ауыра қалып бірдемде,
Айығушы еді бір демде.
`Аққудай еді көлдегі,
Сұңқардай еді жердегі`.
Айта да жүріп осы әнді,
Дариға-жүрек шөлдеді.
Санаттан жары келмеді.
Саятқа көңілін бөлмеді,
Сабырға сайтан ермеді,
Сайтанға ерік бермеді,
Дариға-жүрек шөлдеді,
Шөлдеді, бірақ өлмеді.
`Сұңқардай еді жердегі,
Аққудай еді көлдегі`.
Аққудай еді көлдегі...
Жолбарыс бақай - білегі,
Құлан жон жанның бірі еді.
Құлпыра соқса жүрегі,
Қыранды құрдай іледі.
Қос уыс бұрым арқада,
Қос жылан болып жүреді.
Егіз шың тұрған кеудеде,
Еңістің жатыр сілемі.
Қос жанар бірден жалт етсе,
Жарқ етіп шыққан күн еді.
Дариға-жүрек кім еді?!
Даланың жалғыз гүлі еді,
Екеуі болса, бірі еді,
Біреуі болса, өзі еді.
(Оны өзі де сезеді).
Дариға-жүрек кім еді?
Тасылмай қалған өзені,
Ашылмай қалған өзегі,
Келмей бір кеткен кезегі,
Керемет жанның өзі еді,
Айтылмай қалған сөз еді,
Ашылмай жүрген сыр еді,
Басылмай жүрген жыр еді,
Дариға-жүрек кім еді?
Дариға-жүрек мендегі!
`Сұңқардай еді жердегі,
Аққудай еді көлдегі`;
Дариға-жүрек шөлдеді.
Сап-салқын қоңыр кештерде,
Сайлардан самал ескенде,
Алыстан Ай кеп шындардың,
Ақ сәлдесін шешкенде,
Керуен бұлттар көшкенде,
Көңілден оттар өшкенде,
Аршалар күбірлескенде,
Жан салар соның бәріне,
Ән салар сонда бір үн бар,
Тұрыңдар бәрің, тұрыңдар!
Әнменен туып, бірге өлген,
Атаңнан қалған ырым бар,
Тұрыңдар, түгел тұрыңдар!
Әуезге құлақ бұрыңдар!
Әуелі сыртқа шығыңдар.
Шығыңдар да, тыныңдар,
Талықсып жеткен сол үнге
Талықсып біраз тұныңдар.
Аясында анау аршаның,
Дариға отыр ән салып,
Білдірмей өксіп бір шалың,
Бір шалың отыр тамсанып...
Дариға отыр ән салып.
Жер түбі кеткен жарларын,
Жесірлер тұрсын қарсы алып,
Жетімдер ұшсын жар салып.
Дариға отыр ән салып,
Өлі бір кешке жан салып.
`Сұңқардай едім жердегі,
Аққудай едім көлдегі...`
Дариға-жүрек шөлдеді.
Дариға-жүрек шөлдеді,
Сапардан жары келмеді...
Дариға отыр ән салып.
Дариға солай отырсын,
Жалғаннан жарын шақырсын.
Керенау, дел-сал, ей, таулар,
Күрсінбей неге жатырсың?!
Кейімей тұрсың, кең жайлау,
Кен жайлау емес, татырсың!
Кеуіп бір қалған тақырсың!
Кейімей тұрсың,
Ай да, сен,
Ай емес, қара бақырсың!
Қараңды суға батырсын!
Күңірен, таулар, күңірен,
Күңірен, жайлау, күңірен,
Кеудеңнен жалын атылсын!
Кірпігіңді қақшы, Айым,
Көзіңнен жасың шашылсын.
Дариға-жүрек басылсын,
Көңілдің кірі ашылсын,
Жасырсын, бәрін жасырсын.
Шақырды жарын, келмеді,
Белгісіз тірі, өлгені,
Дариға-жүрек шөлдеді.
Тау дағы көңіл бөлмеді,
Ай дағы көңіл бөлмеді,
Жайлау да көңіл бөлмеді.
Қос басы өлік көмгендей,
Дариға оны көрмеді.
`Сұңқардай едім жердегі,
Аққудай едім көлдегі`,
Дариға-жүрек шөлдеді.
Дариға-жүрек шелдеді.
2. Жалған
- Жеңгелер-ау, жеңешем қайда менің?
- Шомылып жатыр анау сайда, - деді.
Бір сұмпайы күлкілі қымтап қалды,
Қылымсыған қатынның қаймақ ерні.
- Әкел бермен, қымызың қайда?! - деді.
- Қымыз емес, бүгінгі айран еді...
- Ыстық мынау, соншама кешігесің...
Әкел бермен! Несіне тесілесің?!
Шалғы шындап отырған кексе қатын:
- Ей, Бәтіш, неңе сонша есіресің?!
Несібеңді ұрлаған Дариға ғой,
Балаға несін сонша жекіресің?..
- Жүресің де қоясың өсек бағып,
Қашан бізге беріп ең төсек салып?!
Жәйіңе отыр оттамай, ісінді біл,
Тұлпарға әкеп теліме есекті алып!..
- Пішту деген бетім-ай!
Қарай қалғын?!
Білмейсің бе сынғанын шар айнаңның?!
Өз көзіммен көргемін, әлі көрем!
Шомылуға сен дағы талай бардың...
Мен кетіп қалдым...
Жаман түстен шошынып оянғандай,
Шошып кеттім, шошыдым, ой, аллам-ай!
Мен алапат екі бір жыртқыш көрдім,
Қызыл қанға бөксесі боялғандай.
Сұмдық көрдім ешқашан сыр ашпаған,
Несіне айтамын деп тыраштанам...
Сұмдық көрдім, бүкіл бір сұлулықты,
Сұрқия құмарпаздық ластаған.
Дүние-ау, сұлу ең той жаңа ғана,
Оп-оңай-ақ осылай жоғала ма?
Айтсаңшы, ей, табиғат, сұлулығың
Осындай сұрқайлықтан жарала ма?
Дариға... Тьфу!!!
Жаман еді аты қандай!
Сорлы аға, сойқан апты қатын алмай.
...Аузымды андаусыз ашып қалсам,
Жүрегім снаряд боп атылардай.
Тьфу, ит!
Қандай жаман ән салады,
Ән емес, осы екен ғой аңсағаны.
Мына бір бояуы жоқ бозала тау,
Өзіне сұлумын деп тамсанады.
Мына бір бұрқыраған бұзық өзен,
Даурығып өзіне өзі жар салады
Мына бір татымы жоқ тау самалы,
Ана бір албастыдай аршалары,
Мен сұлу, мен сұлу деп қарсы алады.
Мына бір қызыл гүлдер қызынбақсың,
Ана бір жау жапырақ қол соғады.
Қай жерден көрінер деп қан сонары,
Сонау бір кәрі қыран тау шолады.
Қыран емес, жауыз ол, қан сорады!
Жақпар-жақпар жартастар, құдайсыңдар!
Себебі сендер, міне, былайсыңдар:
Тәкәппар сұлулықты сақтайсыңдар,
Беттеріңнен жосқанда лай сулар,
Тәкәппар сұлулықты сақтау үшін,
Тәкәппар қорлықтарға шыдайсыңдар.
Күннен жылу, желден тіл сұрайсыңдар!
О, жартастар!
Жартастар, құдайсыңдар!
Жабыла кеп жалтаңдық, күндегенде,
Әр `сұлудың` басына құлайсыңдар.
Сұлулықты қайтадан құрайсыңдар,
Сендер ғана мәңгілік ескерткіштер,
Сендер ғана мәңгілік құдайсыңдар;
Сендерге мен шыңғырып шынымды айтам,
Шыңғырып сендер бірге жылайсыңдар.
Жалған! - дедім, (жалған деп айтам әлі.)
Жалған-н-н! - деді, (жартастар қайталады).
Таулар! - деп ем, (тауларым байқамады.)
Жартастарым таулар деп қайталады.
Дариға-жүрек! (тағы да қайталады).
Құндыз бөркі құздардың шайқалады.
3. Намыс пен муза
Самалдап барып, саялап тынған шалғайда,
Дариға-жүрек аққуға қосқан ән қайда?
Сұлулық шіркін шынымен мені алдай ма?
Дариға-жүрек және бір әнге салмай ма?!
Қою түн мынау, қоқырсып жатыр қос басы.
Бойкүйез тау тұр, бозбала бұлтпен достасып.
Бір бел мен бір бел - қосыла алмайтын қос ғашық.
Гүлдерін ұстап, қолдарын бұлғап, қоштасып.
Естерін жиып, есіней-есіней, маужырап,
Адамдар түгел ұйқыға кетті қалжырап.
Бұлақтың басы, бұйығы өскен бал құрақ,
Бағады сыбыс, естілер емес ән бірақ.
Жартастар жатыр жалаңаш тастап кеудені,
Сайларда, міне, сарыла-сарыла шөлдеді.
Мазасыз бұлақ маңайға тыным бермеді,
Аңсатып бәрін Дариға-жүрек келмеді.
Несіне келсін, ән салу оған мақтан ба,
Не жетсін, шіркін, несібе құшып жатқанға.
Несі бар оның жетім мен жесір, қарттарда,
Не жетсін, шіркін, темекіні орап тартқанға.
Жат көздер, мейлі, жазғырып отан қарасын,
Түсінсін бе олар өлі мен тірі арасын.
Жарайды сол да,
Жанының басты жарасын,
Жадырап енді, жалыны бойға тарасын.
Дариға-жүрек несіне енді салсын ән,
Несін алды оның,
Жүрекке ине шаншыған.
Не тауып еді көзінен тамған тамшыдан.
Не тапты әннен көңілін ылғи жаншыған?!
Күтпеңдер, таулар,
Дариға әнге салмайды,
Жартастар, күтпе,
Дариға даусы бармайды.
Күтпеңдер, сайлар, күлкімен енді алдайды,
Халқының үнін сауыққа енді арнайды.
...Осы бір ойлар түн сайын мені езеді,
Бойымда қаным - тулаған таудың өзені.
Жанымды менің жеңгемнің даусы кезеді,
Жүрегім ұлып, қалғандай жетім сезеді.
Шөп шабыс еді.
Қосымыз тұрған шатқалда,
Ұйқыдан қауым жаңадан тұрып жатқанда,
Дариға-жүрек ботадай келіп боздады,
Бозарып тұрып, бозарып атқан ақ таңда.
Тыңдаған жан жоқ, өзінше жұрттар дүрбелең,
Кімдері сөйлеп, кімдері ұрсып кімменен.
(Қауымның мұндай қатыгездігін білмеп ем.)
Айғай мен қай бар, айналам тегіс гулеген.
- Таң атпай жатып ойына түсті әлдене?
Сайқалданба енді, үніңді өшір, қар неме!
Сұмдықты бастап, таң атпай жатып зарлама,
Үніңді өшір! Өтірік зарлап алдама!
- Пәруәрдігер, албасты ма өзі, пері ме?!
Әруақты мына ит оятар болды-ау көрінен.
Дариға-жүрек, мына жұрт сенен жеріген,
Көмгелі жатыр әніңді бірге сенімен.
Күрсініп алып, күңіреніп кетті тау маңы,
Бағытын бұзып, бұлттағы
Ай теріс заулады.
Тигендей бүйі, кең жайлау кейіп, аунады,
Дариға-жүрек дамылын таппай, лаулады.
Жайлауды тастап, жапырлап ауыл көшкендей,
Шатырлап барып, ошақта оттар өшкендей.
Азалы бір үн, аяулы жауы жеңгендей.
Азалы бір үн, арызын кімге шаққандай,
Мезгілсіз күз кеп, мерейді тұман жапқандай.
Мекенін тастап, мезгілсіз құстар қайтқандай,
Қоңыр қаз ән сап, қоштасып бара жатқандай.
Қыршындай солған, қызғалдақ гүлге бүр жарған,
Қурайлар сыңсып, жоқтау сап құла қырлардан.
Азалы бір үн, бірде мұң-қайғы, бірде арман,
Азалы үннің астында жатыр бұл жалған.
Дариға-жүрек лапылдап барып басылды,
Күрең күн келіп, мойнына таудың асылды.
Бір белден сонда, бригадир келді ашулы,
- Тездет! - деп, жұрттың дегбірін әбден қашырды.
Тірліктің күні тірліктің сәнін сырғытты,
Тірліктің күні тірліктің әнін қылғытты
Жалына аттың біреулер жасын ырғытты,
Біреулер жасын бетінен төмен жылжытты...
- Қымызың бүгін тәтті екен, құйшы, тентегім,
Айызым қанып, ішейін бүгін иен тегін.
Жеңгемде көзім, күдіктің бұлтын серпемін,
Белгісіз маған Көңілім бір күй шертеді.
Ернінде оның қиығы менің көзімнің,
Елестеп кетті қылығы бағлан-қозымның,
Қозыма сусын бергендей болып сезіндім,
Лac ойларды лақтырдым мүлде, безіндім.
Сырлы тостақтан сызылта сорып болды да,
Сызыла беріп сырғанай тұрды орнынан.
Аяныш көзбен, байлап қарап сорлыға,
Жігерім жасып,
Көңілім сонда болды нан.
- Тентек, сен отыр, атыңды тұса, аттанба,
Тас жуа теріп келейін ана шатқалдан
— Дем алсаң етті, несіне сонша желіктің?
- Тентегім менің... түсінесің бе... жерікпін...
(Түсіне алмағам, жерікті қашан көріппін.)
Оңаша жалғыз отырмын жұмсақ мақпалда,
Қоямын қарап, жеңешем кеткен шатқалға.
Оңбаған ойлар оралып жатыр қайтадан,
Сонау бір өткен, сонау бір сұрқай шақтарға.
Безінем одан, көрмедім оны, бармадым,
Бәрі де сұлу, сұлулық толық жан-жағым.
Қарағай шырша, қапталдан қулай қаулауын.
Тұңғиық көкте қыранның қара самғауын.
Сайлардан соққан самалдың қара салқынын,
Таңдайға ұйып, гүлдердің мына аңқуын.
Бу шашып, әнеу
Кәрі жартастың балқуын,
Жасыл белдердің, жасырып бәрі шалқуын!
Жарық дүние-ай, жаным-ай менің!
Ғажапсың!
Ғажапсың, шіркін!
Амал не, тезсің, аз-ақсың...
Құзар жартастан
орамал көрдім бұлғаған.
- Қош бол, тентек!..
(Әзілдеп, сірә, тұр маған).
Көк көйлек көрдім,
қалықтап құздан зулаған,
- Қош бол! - деп, - Тентек... -
Шуылдап үні тынбаған.
— Қош бол! — деп тастар
Хабарлап жатты жан-жаққа,
Неғылған сұмдық?!
Дариға ма әлде аруақ па?!
Өте алмай қалдым,
Жете алмай қалдым ар жаққа,
Дариға-жүрек
Ұшты да кетті аулаққа...
Муза деп атап,
ақындар ғибрат қылатын,
Сол екен - менің періште жырым, мұратым!
Дүниенің мынау қабағын бағып туратын,
Дариға-жүрек өмірге берді бір ақын...

8. Қанаттарым менің
...Сол жылдардағы соғыс құрбандарының отбасыларына арнаймын
Бірі де майдан үшін!
Осы ұранды,
Медет қып бүкіл қауым жосығанды.
Шабындықтар айрылып шалғышыдан,
Дихандардың еркексіз қосы қалды.
Кетіп жатыр біреудің бауырласы,
Біреудің бас иесі, ауылдасы.
Қаңырап, мелшиіп тек қарап тұрды,
Бітпеген мектептердің қабырғасы.
Жоқ болды жаңа мектеп енді бізге,
Бітпей қалды, (қырсықты көрдіңіз бе?!)
Сонда барып ойнаймыз соғыс ойнын,
Сәбиміз, дәнеңе жоқ көңілімізде.
Атысамыз, Чапай боп шабысамыз,
`Біз` болып, `неміс` болып алысамыз.
Діңкеміз құрығанда үйге келіп,
Дертімен шешейлердің табысамыз.
Осылай енген біздің өмірімізге
Баяғы болып өткен соғыс аңыз.
Бартұғын екі досым, екі інім,
Екі Анам, екеуі де екі Күнім.
Мал дегеннен жалғыз-ақ құла құнан,
Қасқасы бар астында кекілінің.
Екі Ана, екі ғана дос болатын,
Екі іні, құла құнан - қос қанатым.
Жеті жетім сүйеніп бір-біріне,
Қайғы дейтін қаңырап бос қалатын.
Мен қанатсыз емес ем жаралғаннан,
Жалғыз жаяу да емес ем қараң қалған.
Жаным сүйген жақсы атты қанатым деп,
Қанат алып ұшқан ем адамдардан.
Өмір озды.
Отыздан әрі аттадым,
Ұшып келем, келмейді тағаттағым.
Қандай еді?!
Қайда жүр?!
Қайда кетті?!
Менің мамық балапан қанаттарым?
Құздары құлаш ұрған көкте күнге,
Алып таудың аулымыз бөктерінде.
...Құландай құнаныма құрық түсті,
Соғыстың ең алғашқы көктемінде.
Сәби ем, шын қайғырып үлгермеген,
Жалаңаш-жабықтықты мін көрмеген.
Жарысып бірге жүрдім күндерменен,
Жайғасып бірге ұйықтадым түндерменен,
Сәби ем зор өмірден дым көрмеген.
Жылғада жүрдік ойнап аулақтағы,
Жылқы жатты қашада тау жақтағы.
Бір топ адам бір асау ортасында,
Қарбалас қоршап алған қаулап бәрі.
(Құтылмас бұталықтан жылқы малы),
Шу асау қыл арқанда қылқынады.
Босанбақ боп шалмашы тақымынан,
Торға түскен торғайдай бұлқынады.
Көз алдымда шалмашы шіренгені,
Жақындады асауға біреулері.
Қос құлақтан біреулер тұқырта ұстап,
Біреулері тентекті жүгендеді.
Соншама атбегілер ортасында,
Құнан емес, құланнан қорқасың ба?
Жалына кеп жармасып пысық бала,
Қарғып мінді асаудың арқасына.
Тастай алмай үстінен `батыр` ұлды,
Асау біраз әлек боп атырылды.
Жылқышы қарт балаға дем береді:
`Тарт тізгінді, босатпа тақымыңды!`
Қарысып қалды бала құламастан,
Көнді асау ауыздыққа шыдамастан.
Кенет менің жарқ етті көз алдымда,
Кекілі күлтеленген құлақ асқам.
Қос құрбым қос жағымда қанатымдай,
Алды да ұшты арланды соғатындай.
Үшеу