(Үш актілі, тоғыз оқиғалы, прологы, эпилогы бар драма)

ҚАТЫСУШЫ АДАМДАР:

Б а н у — Пединститут бітірген қыз, кейіннен мұғалім, ана.
Б а ғ д а т — Консерватория бітірген жігіт, композитор.
А й б а р — Университет бітірген, ақын.
А с а н — Мал дәрігерлік институтын бітірген, ветеринар, әке.
А й ш а — Пединститут бітірген қыз, мұғалім, ана.
Ғ а л ы м Ғ а б и т о в и ч — Консерватория профессоры.
С ә л и м а — қалада тұратын жесір әйел.
М і н с і з — Асанның анасы.
Ш ы р ы н — Пединститут бітіретін қыз.
Қ а с ы м — Асанның жерлесі, құрбысы.
Б ү б і ш — Қасымның әйелі.

Хат тасушы, студенттер, оқушылар, қонақтар, комиссия мүшелері.

Пролог

Шымылдық алдында жас ақын — Айбар. Дастан жазып отырған жәйі бар. Қаламын қайып, дастанның алғашқы шумақтарын оқа бастайды.

А й б а р

Ей, күнәден пәк жас жандар,
Қапелімде қателікке баспаңдар!
Қосыларсың қол ұстасып, саспаңдар,
Махаббатпен ойнағанды тастаңдар,
Ей, күнәден пәк жас жандар!
Сүйкімдіңе сүйікті бол, сүйісе бер,
Сүйкімдің де дәл өзіңдей сүйсе егер.
Жастық дейтін — ән, салтанат, күй-шебер,
Жаратпайды ол жаман саусақ тисе егер!
Жастық дейтін — ән, лебіз, күй, өмір,
Иә, жастық — махаббатқа ие бұл!
Махаббатта тұрақсыздық — күйе бір,
Махаббатты құрметте, сүйе біл!
Ей, күнәдан пәк жас жандар,
Махаббатпен ойнағанды тастаңдар!
Қапелімде қателікке баспаңдар,
Ал көріңдер, ол туралы дастан бар.

Жарық сөнеді. Сахнада алакөлеңке бейуақыт. Жаз. Жұпыны жиһаздалған жас отбасының бөлмесі. Төрде диван, оң жақ бұрышта төсек. Бір бұрышта жазу үстелі, онда кішкентай радиоқобдиша, қоңыраулы сағат, кітаптар. Ортада дөңгелек үстел жасаулы тұр. Бөлмеде Бану, әйелдер босанатын үйден жаңа келген. Үстінде кең халат, жалаңбас нәресте диванда. Бану үстел үстіндегі сағатына бір қарады да, қалың альбомды алып, аңғара бастады. Осы сәтте асүйден алжапқыш шалған Мінсіз сөйлей кіреді.

М і н с і з. Ботам-ау, әлгі Асанжан кешікті ғой. Қонақтарың келер уақыт болмады ма?

Б а н у (альбомнан назарын аудармай). Кісілер сағат тоғызда келеді, қазір сегіз жаңа болды, әже.

М і н с і з. Қайдам, балам... Бәрі де даяр тұр... (Нәрестеге үңіліп) танауыңнан сенің... танауыңнан... (Бануға бұрылады). Балам, мен қазақша бесік тауып қойдым. Өзіміздің бесік балаға әрі жәйлі, әрі бала таза боп өседі...

Б а н у (манағы қалпында). Мейліңіз, әже!

М і н с і з (алақанын Банудың жотасына қайып, альбомға үңіледі). Асанжанның оқып жүргендегі кезі ме? Қандай арық еді өзі... О, сорайған мойныңнан айналайын...

Б а н у (альбомды жабады). Бұл Асан емес, әже... Асан...

М і н с і з (оқыс таңданып). А-а-а! (күрсініп) қайдан білейін, балам... Асанның суретін қарап тұр ма десем... Апырау, кешіккені-ай, ә!.. Қонақ шақырып қойып та соншама жоғалады екен?! (Шығып бара жатып) бәрі де даяр тұр... Қайнай-қайнай сорпа да суалып болды өзі, ой, тоба!..

Шығады.

Б а н у (ауыр күрсініп). Асан емес, әже, Асан емес...

Дабыр естіледі. `Әже, қайшыңның бауы берік, бақытты болсын. Қуаныш құтты болсын!`деген еркек даусы естіледі. Мінсіз де: `Айтсын қарағым, айтсын!` — деп жатыр.

Шала қызу Қасым кіреді.

Қ а с ы м. Тоғыз ұл, тоғыз қыз тапқыр, періштем менің! Төл басыңмен құттықтаймын! Үйірімен үш тоғыз, иә сәт!.. (Банудың қолынан сүйеді). Ал енді әрі қарай ғой, періштем менің! Көзіңді жұма ғой...

Б а н у (әзілдеп). Әй, сасқалақ-ау, тым құрыса бір тал конфетің жоқ әкелген, көзімді ненің ақысына жұм дейсің. Бүбішің қайда? Атың жаңа жетті ме?

Қ а с ы м. Мұнда тұрған саған адам ба, Асан ба?! Бүбішті ит жейді ғой дейсің бе, келер. Жұм деп тұрмын ғой мен саған.

(Теріс қаратып, көзін жұмдырады). Есіңде болсын, періштем, бұйрық берілмей тапжылмайсың!

Қолында оралған заты бар Асан, Мінсіз кіреді. Бәрі де көңілді.

Қ а с ы м (Бануға). Шыдай тұр, періштем, шыда!

Асан әйелдердің әдемі тонын ораудан алады. Қасым қалтасынан бір нәрсе алып, алақанын жұмып, Бануға бұйрық береді.

Қ а с ы м. Бері айлан, періштем. Аша ғой көзіңді. (Бану тонды көреді. Мінсіз кидіреді).

Б а н у. Рахмет! Бұл тым қымбат еді ғой...

Қ а с ы м. Ал енді аузыңды аш, аш аузыңды!

Бану күлген бойы аузын ашқанда, Қасым емізік тістете қояды. Бәрі күліседі. Қонақтар кіреді, арасында Қасымның жұбайы Бүбіш те бар. Сыйлықтар, шашулар, құттықтаулар. Бәрі де үстел басына жайғасады. Ұзақ үнсіздік. Бану асүйге шығып кетеді. Радиодан болар-болмас баяулап естілген әнге жұрт назар аударады. Қасым тұрып, радионы бұрап қояды. Ән бар екпінімен сорғалап барады. Тарелка көтеріп кірген Бану әнді естіп сәл сұлқ тұрады да, қолындағыларын тастап жібереді. Ыдыс қирайды. Жұрт назары Бануда. Ол екі қолымен құлағын басқан қалпында сыртқа жүгіре жөнелді. Жұрт аң-таң. Ашуға булыққан Асан радиоқобдишаны еденге бір ұрып қиратады, ән өшеді.

А с а н (қалтырап булығып). Төзімім таусылды... Шердің де шегі болуы керек қой... Тірідей тозаққа түскенім-ай!.. Қалай төзем... Қашанғы төзем... (ұзақ үнсіздік). Кешіріңдер... Бір бұл. емес... Біздің өмір осылай... Енді еш нәрсенің де сәні бола қоймас... Кешіріңдер... Тараңдар, ағайындар...

Асан мойны салбырап отырып қалады. Жұрт тарасады. Мінсіз әже нәрестені көтеріп, терең ойда тұр. Үстел басында Қасым мен Бүбіш. Қасым Бүбіштің қақпалағанына көнбей, бір стакан шарапты құтыдан құйып алады.

Қ а с ы м (стаканды көтереді). Нәрестенің өмірі үшін, бақыты үшін (қағып салады). Ақыр қираған дүние екен ғой, мә, ендеше!

Қасым стаканды еденге бір қойып, қиратады. Бүбіш екеуі шығады. Жарық сөнеді.

Шымылдық сыртында Айбар. Дастанын оқып отыр.

А й б а p.

Неліктен тұта қалды қабақ қайғы,
Неліктен қуаныштың таңы атпайды!
Суығын-ай мына үйдің, суығын-ай,
Ызғар шашып, ысқырып, қаратпайды.
Ей, Бану, неге сонша егілесің?
Шарқ ұрған шаттығыңнан жерінесің.
Ал сен ше, ей, нәресте жөргектегі,
Ей, өмірдің қонағы, не білесің?
Не боп кетті жан-жағың білемісің?
Екі адамның бір ғана жүрегісің.
Екі адамның бір ғана тілегісің.
Дүниеге келдің сен, білемісің?
Білемісің, не болды ата-анаңа,
Бықсып жанған ол қандай от арада?!
Қуанышың еді ғой, балапаным,
Осылай да қуаныш атала ма?
Не әзәзіл бұл үйде ойнап өтті,
Не күш келіп бұл үйді ойран етті?!
Қуанышқа жиналған қауым қайда,
Қуанышты қонақтар қайда кетті?
Әкең жатыр неліктен төсекте аунап?
Сезім... сезім... Екеуін өш етті-ау, қап!..
Білемісің, өмірдің даңғазасы,
Ауылыңда барады өсек қаулап.
Неге? Неге? Білмейсің... Мен білемін!
Мен айтайын, кезегім келді менің.
Ей, өмірдің даңғаза қуанышы,
Мен айтайын, айтайын, сендіремін!
Қос өмірге меже боп көрінесің,
Сен осы үйге шуақ боп төгілесің!
Аш кезіңді, адамның адал ұлы,
Ей, өмірдің иесі, не білесің?..

Жарық сөнеді

БІРІНШІ АКТ

Бірінші оқиға

Жаз. Алматының тау етегіндегі ескерусіз көшелерінің бірі. Алыста Алатау. Айналасын ағаш көмкерген особняк. Ауласы биік, ағаш дуалмен қоршалған. Бақта алма-өрік гүлдегі бітіп, түйін тастай бастаған. Бақ ішінде екі кісілік орындық. Үйдің кіре берістегі бөлмесінде Айбар мен Бағдат тұрады.

Түпкі бөлмелерінде үй иесі Сәлима.

Айбар мен Бағдаттың бөлмесі. Екі бұрышта екі төсек.

Ортада үстел. Үш-төрт орындық Домбыра. Бағдат төсекте сұлқ жатыр. Айбар дегбірсізденіп ары-бері жүруде. Әлсін-әлі Бағдатқа үңіліп, оның маңдайын, қолын ұстай береді. Сәлима күйініп отыр.

С ә л и м а. Бишара баланы құдай қорлаған екен ғой... Бәсе, бәсе, жиын-той, сауық-сайраннан неге аулақтай береді десем... Бәсе, бәсе... Өзінің жүріс-тұрысы да біртүрлі көңілсіз, босаң. Жасқаншақтап, қауіптеніп-ақ жүргені бишара бала!

(Үнсіздік. Айбар Бағдаттың өңіне үңіле береді).

А й б а р. Соншама жыл бірге тұрып, мұндай сырқатының барын сезген емеспін. Қандай сұмдық еді...

С ә л и м а (үрейлене). Бұл аса қиын науқас, шырақ.. Мен мұндай сырқаты бар адамды кездестіргем... Қиын, шырақ қиын.

А й б a р (дегбірсізденіп). Апыр-ай, өзі ұзақ жатты ғой... Жедел жәрдем шақыртсам ба екен... (ары-бері жүреді). Осыдан екі жыл бұрын, түнге қарай, үсті-басы шаң-шаң маңдайын жер сүріп, қалжырап келгені есімде. Сұрап едім, айтпады. Ішті ме екен деп ойладым да қойдым.

С ә л и м а. Жо-жоқ шырақ! Бағдат арақ емес, басқаны да татпайды. (Үнсіздік). Ұйықтап тұрсын, доктор шақыртпай-ақ қой. Мен шәй демдейін, тұрса шөлдейді ғой.

Сәлима шығады. Ыңыранып, бір аунап, Бағдат сандырақтап, басын көтереді.

Б а ғ д а т. Аһ!.. Айбар... (орнынан ұмтылады).

А й б а р (Бағдаттың басын сүйеп). Жатшы... Жата тұршы біраз... Дем алшы!

Б а ғ д а т. Айбар... мен... басым... басым ауырады... (Жатады).

А й б а р. Қазір, Бағдат, қазір тәуір болады.

Б а ғ д а т (есін жияды). Қайсы күн бүгін, Айбар?

А й б а p. Сенбі.

Б а ғ д а т. Қайсы ай?

А й б а р. Июль.

Б а ғ д а т. Нешесі?

А й б а р. Оны, оныншы июль.

Б а ғ д а т. Тұрайыншы... (Айбар сүйеп кеудесін көтереді). Жығылып қалдым ба?.. (Терезені ашып, сыртқа ұзақ қарайды). Мүлде басқа... Бұрын көрмеген өзге дүние... Басқа бір планетадан келгендеймін. Бәрі бөтен, бәрі жат... (үнсіздік) жығылып қалдым ба, Айбар. (Айбар басын изейді). Сенен бөлек біреу бар ма еді? (Айбар басын шайқайды). Апай, Сәлима апай да жоқ па еді?

А й б а р. Жоқ сені жатқызғаннан кейін шақырып келдім.

Б а ғ д а т. Айттың ба? Білді ме? (Айбар басын изейді). Бекер-ақ айтқансың!.. Енді бүкіл қалаға таралды десеңші... (Отырады).

С ә л и м а. Басыңды көтерген екенсің ғой, шырақ. Мұңайма. Әр адамның басында бір қайғы бар. Жассың ғой, жүре келе айығасың (үнсіздік). Бұрыннан ауыратын ба ең, әлде?..

А й б а р. Апай, шайыңыз даяр ма?

С ә л и м а. Даяр, даяр тұр, шырақ. Әкелейін.

Абыр-сабыр шығады.

Б а ғ д а т (жалынышпен). Айбар, бақытты болғыр, әзірше Сәлима апайдан құтқаршы мені. Басым меңіп барады... Әрнені сұрап мазалап жүрер, шайды өзің-ақ әкелші. (Айбар шығып, шай алып кіреді де, екі ыдысқа құйып, іше бастайды. Бағдат мұңайып). Оныншы класты бітірерде тап болдым бұған... Қаланың профессор психиатрларының бәріне де қаралдым, нәтиже жоқ `Ашуланба, өзіңді өзің ұстай біл. Жүре — келе сақаясыңнан` бөлек көмектері болмады... (үнсіздік).

А й б а р. Бану біле ме? (Бағдат басын изейді).

Б а ғ д а т. Адам баласына айтпауға анттасып ек. (Үнсіздік). Қандай алданыш (жасып, орнынан тұрып, терезеге теріс қарай кетеді).

Осыдан екі жыл бұрын маңдайымды жарақаттап келгенім есінде ме? Соның ертесінде профессор мені сабақтан соң шақырып алып: `Байқа, Бағдат! Музыка тек арың мен жаның емес, барлық жүйеңнің тұнықтығын керек етеді. Ол қыздан да қызғаншақ. Mac болыпсың ғой, маңдайыңды жарақаттап алыпсың`, — дегенде, кірерге жер тесік болмады.

А й б а р. Ішкен деп ойлаған ғой?

Б а ғ д а т (қинала). Енді мынаған не дерін құдай өзі білсін (бетін, жарақатын сипайды). Галстугің дұрыс байланбаса да ескерту жасайды, сондай қырағы адам (үнсіздік). Ректорат диплом қорғауға рұқсат етіп еді... Екі-үш күн қалды... Мына таңбамен қалай барам?! Профессор тағы да күдіктенеді-ау...

Оқыс Бану кіреді.

Б а н у (қуанышты). Мәссаған! Мына өтірікшілердің отырысын қарай гөр. Уәделерің қайда? Гүлдерің қайда? Проективная геометрия `бес` (бес саусағын көрсетеді).

А й б а р. Бағдат. Құттықтаймын, құттықтаймын...

Екеуі де ұмтылады. Айбар Бағдатты қайта отырғызады.

А й б а p. Барлық ережесімен, Бағдат, сен соңынан құттықтарсың, алдымен маған кезек бер. (Бануға бұрылады). Ал, Бану, қуанышыңа ортақпын, әкел алақаныңды (Бану қолын ұсынады). Енді маңдайыңды (маңдайынан сүйеді). Ал енді ащы қайталаймыз, есіңде ме?

Б а н у (аңырып). Ащы несі? Алжастың ба, Айбар!

Ай б а p. Жо-жоқ! Есінде ме? (салмақпен). `Құстай ғайып жоғалсам, не етер едің?`.

Сәл үнсіздік

Б а н у. Иә, иә, есімде (жайдары). `Сені іздеумен мәңгілік өтер едім`.

А й б а р. `Отқа жанып, өртенсем, не етер едің?`.

Б а н у. `Күл боп бірге соңыңнан кетер едім`.

А й б а p. `Бұлдырасам сағымдай, не етер едің?`.

Б а н у. `Жел боп қуып, ақыры жетер едім`.

А й б а р (байыппен, анықтап, талғап). `Қайғы әкелсем басыңа, не етер едің?`.

Б а н у. `Бәрін, Бағдат, бәрін де көтеремін!!!`.

А й б а р. Ұмытпапсың ғой?

Б а н у. Ұмытпаймын!

А й б а р. Ұмытпайсың ғой?

Б а н у. Ұмытпаймын! Ризасың ба енді?

А й б а р. Ризамын! Ал енді Бағдатыңа бара ғой, мен кеттім.

Шығады.

Б а н у (үрейлі). Не болған саған? (Ұзақ үнсіздік). Бағдат... жығылып қалдың ба? Бағдат... Бағдат... Бағдат!!! (Аймалайды).

Жарық сөнеді.

Екінші оқиға

Сол көше. Сол аула. Түскі мезгіл. Сәлима, қалында тырма, алжапқыш шалған, огородта күйбеңдеп жүр. Асан мен Айша кіреді. Айшаның қолында сөмке.

А с а н. Сәлематсыз, апай?

А й ш а. Есенсіз бе?

С ә л и м а. Денсаулығың сақ па, Асанжан?

Сәлемдеседі, Айшаны қас қаққанша бастан аяқ бір шолып өтеді.

А с а н. Бұл кісі — менің нағашы апайым, Айша.

(Сәлимаға). Бұл — Айша, апай, екі-үш күнде пединститутты бітіреді.

С ә л и м а. Үйге кіріңдер. Үйге жүр, Асанжан. (Айшаға). Жүр, шырақ үйге кір.

Баршамызға таныс жесір әйелдің жиһазды үйі. Терезе ашық тұр. Терезеге тұтылған перде самалмен толқып тұр. Үшеуі отырысады.

С ә л и м а. Мамаңнан хабар алып тұрасың ба, Асанжан? Аман cay ма екен?

А с а н. Есен-сау, апай. Кеше ғана хат алдым.

С ә л и м а (Айшаға). Шырақ сен де бітіреді екенсің ғой. Жақсы, жақсы... Мұғалімсің бе? (Айшаны тағы да шолып өтеді). Жақсы, шырақ жақсы... Ac әзірлейін, шәй қояйын.

Сәлима тұрады. Оған қоса Айша да ұшып тұрады.

А й ш а. Апай, сіз әуре болмаңыз. Не істеу керегін айтыңыз? Біз-ақ жайғастырайық.

С ә л и м а. Қартайып тұрғаным жоқ қой, мен өзім-ақ шырақ.

А й ш а (ырыққа көнбей). Жо-жо, апай, екеуміз бірдей отырып, сізді әурелегеніміз ұят болар, рұқсат етіңіз (Сәлиманың алжапқышын шешіп, өзі шалып алады). Асанчик, вставай! Ал, апай, не істеу керек, айта беріңіз? Не әзірлейін?

С ә л и м а (сәл кідіріп). Кухняда ет, тағы... аздаған картоп болуы керек... Картобы құрғыр базарда соншама қымбат...

А й ш а (лыпыл қағып). Жақсы, апай, жақсы... Біз қазір... Асанчик, пошли, ты мне поможешь.

Екеуі ас үйге кетеді.

С ә л и м а (ұнатпай). Ишь, какая! Әлекедей жаланып, майлы ішекше айналдыруын. Берместі тартып алатын мынасы бір желаяқ қой...

Тұрып, ас үйге бармақ боп, қайта отырады.

Ех, Асан, Асан! Құдай-ау, төрт жыл оқып әлі бір өзгеріс жоқ. Қашан көрсең, байластырған тумақтай бір шүйкебаспен бірге көресің. Тым құрыса оларының дені дұрыс болса екен, ылғи бір ұшып-қонған қызыл-жасыл көбелектер. (Үнсіздік). Ал мына бір қаратұяқты қайдан тапқан, әкем-ау!.. (Үнсіздік: Кекете). `Асанчик, пошли, ты мне поможешь`... Ишь, какая! (терезеге барып, сыртқа қарайды). Өртеп барады... Осындай да ыстық болады екен (ұзақ үнсіздік). ...Жездем марқұмға аумай тартар ма. Байғұс әпкем тұмсығынан жетелеп жүріп адам етіп еді (үнсіздік). Мынандай қақатұяқ келінге кез болсаң, `жұлдызың жанар`, бишара әпке... (күрсініп). Оһ! Бұ дүние не боп барады өзі!..

Айша келді.

А й ш а. Бәрі де даяр, апай.

С ә л и м а. Қазір, айнам, қазір.

Сәлима буфетке қарай жүреді. Айша оның жолын кес-кестей береді.

А й ш а. Абыржымаңыз, апай, абыржымаңыз. Бәрі осында ғой (буфетті ашады). О-о-о!, Қандай ғажап сервиздер!

С ә л и м а (ұнатпай). Анау, астында болуы керек, шырақ байқағайсың...

Айша лыпың қағып столды даярлайды. Бәрі отырысады.

А й ш а. Асанчик, менің сумочкамды әперіп жіберші!

(Асан сөмкесін әпереді, Айша ақша алып, Асанға ұсынады).

Асанчик, будь добрым, пожалуйста, апай шаршады ғой, шарап алып келе қайшы. Дүкен жақын ба еді, апай?

С ә л и м а. Жақын... Шырақ-ау, мұның қалай?.. Мен... ішпеуші едім...

А й ш а. Сбегай, Асанчик. Сбегай.

Асан кетеді.

С ә л и м а (көңілді). Ах! Осында конфет болуы керек.

(Тұрып, буфеттен конфет, әртүрлі шоколадтар әкеледі). Сен отыра тұр, шырақ мен огородтан шаңбыр, пияз әкелейін.

А й ш а (ұшып тұрып). Мен... апай... қазір, бір минут... (жүгіре жөнеледі).

С ә л и м а (дауыстап). Шырақ анау қазылған жағынан алғайсың!

С ә л и м а: `Ескекті берші маған,

Мен есейін, сен еспе`,

— деп ыңырси әндетіп, буфеттен құтылар алып жүр. Қолында шөлмегі Асан, артынан пияз, редиска алып Айша кіреді. (Үнсіздік. Шарап құйылады).

А й ш а. Мен соғыстырайын, бірақ ішпеймін, оны Асанчик біледі. Сіздің денсаулығыңыз үшін, апай.

(Рюмка соғыстырады, ішеді. Айша рюмканы ішпей қояды)

С ә л и м а. ...Ал өзі сондай жақсы бала, ну енді!.. (Асан, Айша аңырып, біріне бірі қарайды). Мына үйде тұратын квартирантымды айтам... Бағдатты... (үнсіздік).

А й ш а. Әлгі консерватория бітіретін жігіт пе, апай?

С ә л и м а. Иә, иә. Біледі екенсің ғой?

А й ш а. Білемін, апай, білемін. Бану кеп тұра ма?

С ә л и м а. Келеді бишара қыз, кеп тұрады...

А й ш а. Бану бақытты, апай. Екеуі бірін бірі сүйеді. Араларында нағыз махаббат бар.

С ә л и м а. Әй, шырақ-ай! Махаббат өз алдына, өмір өз алдына. Бақытсыз махаббат баянды болмайды. (Үнсіздік). Бишара баланың жаман науқасы бар екен (Асан, Айша үрейленіп қалады). Осы кеше ғана жығылып, бетін жарақаттап алды (үнсіздік). Страшно! Жас адамның басына бермесін. Өзі ашылып әңгімелеспейді де, сабағына барып кеп, сарылып отырғаны-ақ. Құйрығы кебежедей қу домбырасын алып, күңіренеді де отырады (үнсіздік). Ал әлгі сорлы қыз жынды көбелектей шыр айналып шықпайды. Несінің барын (үнсіздік). Неужели екеуі үйленеді, түсінбеймін (үнсіздік). Ал енді өзі сондай жақсы бала...

А й ш а (ойланып). Ым-м... Солай деңіз!.. Соңғы уақытта Бану сұмдық өзгеріп кетті. Ата-анасын айтып, жылай береді. Сірә, толғанады-ау... Қайғырып жүр екен ғой...

С ә л и м а. Банумен бірге оқисың ба? (Айша басын изейді). Айнам-ау, неге айтпайсыңдар, сырлассыңдар ғой? Қорғасаңдаршы қауіптен бишара қызды (ұзақ үнсіздік). Бәрін бүлдіріп, екеуін бір-біріне теліп жүрген — мына Айбар дейтін зұлым бала, менің білісімше... Ойпырмай, жаста жас көріп жүріп, мұндай от ауыз, орақ тілді жасты көрген емен! Өртеніп тұр әншейін (үнсіздік). Осы өзі ертерек жоғалса болар еді. Шелек дей ме, кенек дей ме, бір ауданға жолдама берді деп келіп еді, не тындырып жүргенін, әлі осы қаладан айналсоқтап шыға алмай жүр...

А й ш а. Шелек болса, менің аулыма барады екен ғой ақын жігіт...

С ә л и м а (таңырқап). Оны да білесің бе, шырақ?

А й ш а (мысқылмен). Ғашықтардың арасында жүрген жырау сол екен ғой...

С ә л и м а. Ғашық-машық, махаббат деген не ол? Махаббат жоғалғаны қашан... Оның тек қауызы ғана қалған. Адам бұл заманда әуелі адам сияқты өмір сүргені жөн. Ғашық махаббат... Ол не өзі?

А с а н (Айшаға ұрлана қарап). Махаббат деген, апай, мен үшін, ең бірінші — диплом, жайлы жұмыс, одан соң семья, жақсы хозяйка, әрине, бала... Өмірде будан артық махаббатты қаламаймын...

С ә л и м а (мәз-мейрам). Тентегім менің... Аумаған жездем марқұм... Алсайшы, Асанжан, ас ал.

А й ш а (Асанға тік қарап). Ал мен, Асан, махаббат дегеннің не екенін білмеймін. Әлі көргенім де, кездестіргенім де жоқ Алайда оның бар екеніне шүбәланбаймын (үнсіздік). Ой, извини, Асанчик, менің уақытым бітіп қалыпты. Апай, айып ете көрмеңіз! Бізде бір жиын бар еді (жинала бастайды).

С ә л и м а. Бара ғой, шырақ бара ғой... Айтса да, қалқам, әке-шешең бар ма? Қайда істейді?

А й ш а (жайдары). Бар, апай, бар. Папам Шелекте райисполком председатель, мамам врач.

С ә л и м а. О-о-о! Жақсы, шырақ жақсы... (Айша қоштасып, шығады). Подумаешь, Чиликский райисполком!.. (Асанға). Мына көбелегіңді көзіме екінші рет көрсетпе, Асанжан! Мұның бір туалетінің өзі бір айлық зарплатаңды жояды (кекетіп, даусын жуандата) подумаешь, Чиликский райисполком!..

А с а н. Сізге бұл қыз да жақпады, апай...

С ә л и м а (қатуланып). Ой, қызыңмен қырылып қал! Қыз, қыз... Саған қыз емес, майлық сулығыңа бірдей, бес аспап қатын керек, қатын, түсінесің бе? (үнсіздік). Сорлы әпкем жаңағыдай көбелегіңді күте ме, сені күте ме? (үнсіздік). Апыр-ау, Асанжан-ай, ақылың кіретін уақыт болды ғой, көзіңе неге қарамайсың?

А с а н (қасақана сыр түйіп). Айшаға үйленсем бе деген ойым бар...

С ә л и м а (екіленіп). Үйлене ғой, қарсылығым жоқ үйлене ғой. Оһ, тәңірім-ай! (үнсіздік). Ақылың қайда Асанжан? Жүнін жұлған тауықтай бірдемеңді тырбитып ауылға апарғаныңда, жұрт көйлегін түріп күлмей ме? (Үнсіздік). Басыңа бір қиыншылық түссінші, жаңағы пәлең сенен жалаңаяқтап қашпаса, мұрнымды кесіп берейін. (Ұзақ үнсіздік). Көкетайым Асанжан-ау, қыз біткенді мұрын орамалыңдай ауыстырғандағы айдыныңның осы Бануға келгенде нағып мысы құрып қалады?! Қандай биязы, қандай жұмсақ сүйкімді қыз! Тәрбиеңнен айналайын-ай, ала жіпті аттамайды-ау, аттамайды! (Ұзақ үнсіздік).

А с а н (қиналып). Сіз не білесіз, апай!.. Бануға сөз айту маған соншама оңай емес. Бірге өстік, бірге оқыдық, бір ауылданбыз. Әкесі де, шешесі де мені жақсы көреді... Бануды сүйетінім анық апай. Бірақ білмеймін... алдына барсам болды, ананы-мынаны айтып, ойымнан адастырады да қояды. Тіпті, қосылу тұрсын, махаббат туралы әңгіме қозғаудың өзі де қылмыс сияқты боп тұрады. (Ұзақ үнсіздік). Көңіл аударып, көз салар ма екен деген оймен, курстас құрбыларымен де қатынас жасап бақтым... Қайрылмайды. Ол үшін мен мүлде нөл сияқтымын... Айша ұнайды... Үйленем Айшаға...

С ә л и м а. Үйленем, үйленем... Үйлену қашпайды. Сен Бануға шындап кіріспей жүрсің (үнсіздік). Айнам-ау, ашып неге айтпайсың? Баласы түседі ғой дейсің бе? Міне, оқуларың да аяқталды, енді кешіксең, сен одан мәңгілік айырыласың!

А с а н. Бағдат ше? Бағдатты қайда қоясыз?! Ол Бағдатты жанындай сүйеді.

С ә л и м а. Сүйеді атекесінің сақалын... Айнам-ау, түсінсеңші?! Бану тым нәзік жанды бұйығы қыз! Онда Бағдатқа деген аяныш қана бар, аяныш! Банудың оған деген, немене еді әлгі... (кекетіп) махаббатты теректің басындағы сауысқан сияқты `По!` — деп шошытса, қазір ұшып кетеді.

А с а н. Әй, қайдам...

С ә л и м а (келек етіп). Әй, қайдам! Әйел жүрегін әйелден артық ешкім білмейді, есінде болсын! Біз осал жандармыз, жарқыным...

А с а н. Сонымен, не істе дейсіз?

С ә л и м а (бұйыра). Не істе дейін. Әлгі көбелегіңнен құтыл! Ұста, жармас Банудың етегінен деймін! Банудың мұнда қалмасына басымды бәске тігейін! Оңаша, ауылға барғанда да батылың бармай ма?!

А с а н. Көне қояр ма екен?!

С ә л и м а (мейірленіп). Асанжан-ау, еркектің құрығынан құтылған қашаған әйелді әлі көрген емен (үнсіздік). Басы айналған сорлы қыз тек осында қалып қоймасын де онан да... Айбардан қорқам... Айбар зұлым бала...

(Асан шыға береді. Сәлима дауыстап).

Ойлан, Асанжан! Әлгі көбелегіңнен құтыл! (Даусын жуандатып). Подумаешь, Чиликский райисполком!..

Шымылдық

EKIHШI АКТ

Үшінші оқиға

Жаз. Консерватория айналасындағы саялы бақ.

Әртүрлі музыкалық аспаптардың үні әртүрлі естіледі. Аракідік репетиция жасаған әншінің даусы шығады. Түс мезгілі. Бақ арасындағы орындықта профессор Ғалым Ғабитов және Айбар.

П р о ф е с с о р. Қане, қане. Оқи бер... Поэзиядан менің де ептеген хабарым бар. Оқи бер, оқы!

А й б а р (блокнотынан оқи бастайды).

Көзінің де, көңлінің де нұрын алған талайдың,
Таңмен бірге тамашалап, Алатауға қараймын,
Уа, ассалаумағалейкөм, әппақ басты арайлым!
Шаруа Ата секілденіп, өміріңді сарып қып,
Үлкен үйдің ошағындай дүниені қарық қып,
Аман-есен жатырмысың, айналайын жарықтық?!
Жат осылай тапжылмастан, осыныңды қош алам,
Бауырында бауыр-құрбы, аға-жеңге, дос аман.
Жат осылай тапжылмастан, уа, тәкаппар босағам!

Ұзақ үнсіздік.

П р о ф е с с о р (ойланып). `Жат осылай тапжылмастан, уа, тәкаппар босағам!` (Сәл үнсіздік). Несі бар... Жақсы... Жастардың творчествосымен танысып отырғанда, көз алдыма ат бәйгесі елестейді. (Жылы сезіммен). Бәйге... Оллаһи, бәйге... Ал мәреге кім бұрын келеді, белгісіз әлі... Тамаша... Өте тамаша!..

А й б а р (биязы). Әсіресе жас ақындарды айтсаңызшы. Әр жетіде бір ақын дүниеге кеп жатыр...

П р о ф е с с о р. Ол жақсы, інішек, ол өте жақсы! (Сәл ойланып). Сен оның себебін білесің бе? (Айбар елеңдеп қалады). Былай (теректі нұсқап) мына тұрған терек бұтақтанып, жайқалта жапырақ шашу үшін де құнарлы топырақ қолайлы атмосфера керек. Искусство да сондай! Ғасырлар бойы қауызына сыймай, қамалып келген қазақ искусствосының ақтарылар шегі жетті! (Үнсіздік). Құнары мол, қасиетті почвада, қолайлы атмосферада өмір сүріп отырмыз. (Айбардың жотасынан қағып). Көбейсін, інішек, ақындар көбейсін. Сен оған уайымдама. Жүйрік көп болса, бәйге қызықты өтеді. Көбі мақұл. Жақсы жалғыз жасамайды, інішек. Бір уыс тастан бір түйір алмас алуға болмайды ғой, көбейсін ақындар. Қауым өзінің қалаулы жүйрігін таниды.

А й б а p. Меніңше, ағай, (сәл кідіріп) меніңше, қазіргі шығып жүрген жастар шетінен жүйрік сияқты. Тіпті, мынау бірінші, мынау екінші деуге де болмайтындай... Шетінен суырылып тұрғандай...

П р о ф е с с о р. Егер айтқанындай болса, тіптен тамаша! (Байыппен). Жастық дегеннің өзі поэзия, інішек. Жас кезімде мен де онымен айналысқам (алақанын жайып) амал не, менен ақын шықпады (үнсіздік). Мен де жүйрікпін ғой дейтін ем (Айбар күледі). Сондықтан ба, жастар поэзиясына құмар-ақпын, оқи жүрем. Жастардың бәрі жүйрік дедің-ау, жо-жоқ бұл тұрғыда сенімен дауластығым бар (үнсіздік). Кәдімгі инкубатордың балапанындай бір-біріңе тым ұқсассыңдар, інішек. Мойында, ұқсассыңдар! Әлгі бәріңнің `жүйріктігің`` де содан... Ақылды болғыларың, философиялық ой айтқыларың келеді... Дұрыс талпыныс... Философия, інішек, қарапайым да терең, түсінікті болса — философия. Философия айтам деп, өлеңмен жаңылтпаш айтуға болмайды ғой! (Ұзақ үнсіздік). Қалай еді? Ә, былай бір жас ақынның:

`Жыршымын, күйшімін,
Тезірек соқ, жүрек; күлші, күн.
Бүгінге айналсын,
Ертең мен бүрсігүн`.

деген өлеңін оқыдым. Ал осыны түсіндіріп берші?

А й б а р (абыржып). Несі түсініксіз, ағасы-оу?! (сеніммен). Ақын өмірге құмартады, ертеңгісін бүгін көргісі келеді, болашаққа асығады.

П р о ф е с с о р. Бәлі, болашаққа осылай да құмарта ма екен? Есінде болсын, інішек, ақын алдымен бүгіндікі. Бүгіннің кереметтерін болашаққа айтуы керек те: `Армысыңдар, бейтаныс жас ұрпақтар!` деп немесе `Соқтықпалы, соқпақсыз жерде өстім, Мыңмен жалғыз алыстым, кінә қойма!` деп қасқая қарап тұруы керек қой (ұзақ үнсіздік). Түсінбеймін... Бүгін бауырын жаза алмаған жүйріктің ертең мен бүрсігүні бәйгеден келуі неғайбыл...

(Профессор сағатына қарайды. Екеуі тұрады).

Ұмтылыңдар, жастар, ұмтылыңдар! Кезек сендердікі... Інішек, менің уақытым таяпты (үнсіздік). Ескерткеніңе көп-көп рахмет. Бағдаттан жаман жолға түспесін деп күдіктеніп, о бір жылы ескерту жасағаным есімде... Қайдан білейін... Кешірім ет, інішек (үнсіздік).

`О, я хочу безумно жить!
Все сущее — увекочевить,
Безличное — вочеловечить.
Несбывшееся — воплотить!` —
Білесің бе, мұны айтқан кім?

А й б а р (жайдары). Блок. Александр Блок!

П р о ф е с с о р. Таптың. Таныдың... Қане, көріскенше! (Қол алысады).

А й б а р. Сізге ескерткенімді Бағдатқа айта көрмеңіз, ағай, өтінем! Ренжіп жүрер...

П р о ф е с с о р. Келістік!

Жарық сөнеді.

Консерваторияның кең залы. Төрде пианино. Бұрышта жасыл сукно жабылған үлкен үстел үстіндегі құмырада гүл. Бес-алты болашақ композиторлар, консерватория бітіруші жастар. Зор денелі студент шұқшия нотаға қарап, алаңсыз отыр. Бағдат терезе алдында. Көңілсіздеу. Айналасында абыр-күбір, күлкі, әзіл...

Б і р і н ш і с т у д е н т (дауыстап). Бағдат, қалай өзі, былай (жүрегін көрсетіп) жүрегің Шопеннің этюдтерін ойнап тұрған жоқ па? (Бағдаттың жақындап). Білегіңді әкелші, қан айналымың қалпында ма екен? (Бағдаттың білегін басып): Жо-жо-о-о-қ бірқалыпта екен, жарайсың!..

Е к і н ш і с т у д е н т. Елден бұрын диплом қорғауға асыққаны өзіне сенгендіктен ғой.

Ү ш і н ш і с т у д е н т. Болсаңдар Бағдаттай бол, жігіттер. Үш қоянды бір таяқпен жығындырайын деп тұр!

Т ө р т і н ш і с т у д е н т (үшінші студентке). Қазақтың мақалын да ұмытыпсың ғой, екі қоянды бір таяқпен демейтін бе еді қазақ!..

Ү ш і н ш і с т у д е н т (төртіншіге). Иә, екі қоянды. Ал Бағдат үш қоянды бір таяқпен... Санай бер. Консерватория бітіреді — бір ме? Диплом қорғайды — екі ме? Үйленеді — үш пе? Түсіндің бе? Өзі — Шостакович, өзі — Клинберн, әрине, үш қоянды бір таяқпен соғады.

З о р с т у д е н т (отырған қалпында, нотадан көз алмай). Шедевр! (Үнсіздік).

Б е с і н ш і с т у д е н т (Бағдаттың бетіне үңіліп). Әттегене, Шостакович, жақсы ниетің күні бетіңді жарақаттап алғаның жараспай-ақ тұр (бәрі қарасады). Мойында! Для храбрости, бөскесің ғой ептеп...

Б а ғ д а т (ыңғайсызданып). Әлгі... сексеуілі құрғырды жарам деп...

Б е с і н ш і с т у д е н т (күле сөйлеп, бар даусымен). Тыңдаңыздар! Тыңдаңыздар! Алдаркөсе операсынан попурри. Орындайтын Аже — Ван Клинберн — Бағдат Мамыров! (Күлкі).

З о р с т у д е н т (әлі сол отырған қалпында зор дауыспен). Ше-де-вір!

Б і р і н ш і с т у д е н т. Ей, гүрілдемей айтсаңшы. Не? Кім шедевр?

(Зор студент жұртқа қарамай, ортаңғы саусағымен Бағдатты нұсқайды. Профессор бастатқан топ кіріп, ұзын стол төңірегіне орналасады).

П р о ф е с с о р. Ректораттың ұйғарымы бойынша Мамыров Бағдатқа диплом қорғауға рұқсат етілген. Қазір сонымен танысасыздар. Өзі орындайды, кел, Мамыров.

Бағдат пианиноға жайғасады. Тыныштық.

Б а ғ д а т (баяу үнмен). Соната... (Ойнайды).

Жұрт назары музыкада. Көңілге мұң салатын музыка сазы Бағдаттың бар арыз, арманын айтып тұрғандай. Отырғандар терең ойда. Баяу басталған соната баяулап барып тынады. Ұзақ үнсіздік. Жұрт назары профессорда.

П р о ф е с с о р (сәл жөтеліп). Бағдат, баршамыз да сені бұрыннан білеміз. Сенің талантыңа сүйсінеміз. (Отырғандарға). Меніңше, бұл сонатада ыңғайсыз бір сәттегі көңіл күйі ғана бар. Сондықтан музыкалық шығарма ретінде қабылдауға болады ғой деймін (комиссия мүшелері қозғалып қалады).

З о р с т у д е н т (реплика ретінде). Шедевр!

П р о ф е с с о р (oқыc бұрылып). Ахметов, не шедевр?

З о р с т у д е н т (орынан тұра, сасқалақтап). Мен... Ғалым Ғабитович... Мына... Бетховенді айтам... (Қолындағы нотаны көрсетеді, күлкі).

П р о ф е с с о р. А-а-а! Бетховен бе?! Ол.. әрине... Отыра ғой. (Бағдаттың). Иә, тек бір сәті түскен жағдайда, музыкалық шығарма ретінде қабылдануы мүмкін. Ал сенің қабілетің мен талантыңмен өлшегенде, сонатаң диплом жұмысы деуге татымайды! (Үнсіздік. Отырғандар күбірлесіп, қозғалып қалады). Сен өмірді жаңа бастағалы отырсың. Сен мені түсінер деп ойлаймын... `Әр жүректің түбінде ақауы бары` рас... Бірақ жастыққа тән — ізгі арман мақсат ұмытылмауы керек! Уайым деген — у. Ол өзіңді де, өзгені де улатуы мүмкін! Сонатаң тула бойы тұнып тұрған сарыуайым екен, бұл болмайды! Қара басқа қайғы қандай жау болса, пессимизм искусствоға сондай жау. Онымен уланған таланттың болашағы екіталай...

К о м и с с и я м ү ш е с і (Бағдатқа, мысқылмен). Музыканттың халық арасына бетінің дағымен шығуы да біздің этикамызбен сыйыспайды.

П р о ф е с с о р (комиссия мүшесіне, ызғармен). Ғафу етіңіз, мұныңыз мүлде орынсыз ескерту! Мамыровтың тәрбиелі студент екені баршаңызға мәлім... Мало что ли, что случиться (үнсіздік). Солай, Бағдат, диплом қорғауға әлі асықпа! Шаттыққа, шабытқа толы қуанышты шығарма әкел! Біз сенеміз саған!..

Бәрі шығады. Гүл алып күтіп тұрған Бану көңілсіз Бағдатты көріп, тұрып қалады. Екеуі де үнсіз. Профессор жандарынан өте беріп, бұрылып, бір нәрсе айтпақ болады да, Крита жүріп кетеді.

Шымылдық

Төртінші оқиға

Студенттер жатақханасы. Әлдеқайдан музыка естіледі. Қыздар бөлмесі. Төрт бұрышта төрт төсек. Ортада үстел. Шырын мен Зағыштың ең соңғы емтиханға даярланып отырған жәйі бар. Күн бесінге таяу. Кеудесінде әдемі кофта, бұтында шалбар Айша төсекте кітап оқып жатыр. Терезе аштық.

А й ш а (кітапты терезеге лақтырып тастап). Ой, жазғыштарым-ай! Жазасыңдар-ау, апыр-ау, осы жазушы деген жұрт қайдағыны қайдан ойлап табады? Біресе қыз сүйеді, жігіт сүймейді, біресе жігіт қой бағып, екеуі де Еңбек Ері болады да, ауыршаруашылық көрмесінде табысады. Сонда қалай? Жігіт қыз емес, жүгеріні, қыз жігіт емес, қойды сүйгені ме?! Солай ғой, Зағыш?

Шырын, Зағыш ұнатпайды

3 а ғ ы ш (кейістікпен). Бақытты болғыр Айша, маза берші біраз. Ертең емтихан ғой?

Ш ы р ы н. Көкем-ау, саған бүгін бір нәрсе көрінген бе? Мазаламашы енді? Ішің пысса, кетсейші көшеге. (Екеуі кітапқа қайта үңіледі).

А й ш а. Фундамент, друзья, фундамент! Әу бастан осылай даярлану керек еді. Бір күннің ішінде бір кітапты бәрібір жаттап алмайсыңдар. Жыл бойы жігіттермен қыдырғанша, фундаменті мықтай беру керек еді...

3 а ғ ы ш. Көкек... көкек! (Кітабын сарт жауып). Сен бүгін жынданған боларсың! (Терезе алдына тұрып кетеді).

А й ш а (жайдары күліп). Ең бір кереметі, қыздар, қазан-ошағын билеп кеткенге жарылып өле жаздап отырған апайым үш сом суырып, Асанчикті шарапқа жібергендегі көңілденгенін көрсең... (Күледі). Ой, енді өлдім-ау! (Күледі). Сондай да адамдар болады екен-ау... Ал енді үйі бар ғой, қыздар, үй емес, универмаг. Әй өзі, дәу де болса, саудагер. Саудагер, нағыз саудагер базардың игісі аңқып тұр (үнсіздік). Әй, айтса да, махаббат туралы пікір алыстық Сонда Асанчик не деді дейсіндер ғой! Ол былай деді: (кекете). `Махаббат деген, мен үшін, ең бірінші — диплом, жайлы жұмыс, одан соң семья, жақсы хозяйка, әрине, бала. Өмірде будан артық махаббатты қаламаймын`, — деді.

Ш ы р ы н. Несі бар?! Дұрыс айтқан (үнсіздік). Әуелі адамша ө