Екеуінің де етене ең жақыны, ең құрметтісі Манас туралы ауылға таралған қауесетті ене мен келін бірінен бірі жасырды. `Манас үйленіп алыпты, баласы бар дейді`, деген дақпырт ел аузында жүргелі қашан. Аз ғана ауылдың санаулы адамдардың үлкен-кішісі ағайынның басыңа іс түскенде, аяқ астынан ақылшы боп жаны аши қалатыны ежелден белгілі жәйт. Барып бөліп бермегендерімен, көз қырып салып басу айтуға келгенде, бірінен бірі артылып түседі. Ал енді ешкім өлмеген-өшпеген мынадай жағдайда ауыл адамдары ене мен келінге не дерін білмей, тек іштей ғана түйініп, тек көңіл үшін аяй қарайтын. Ақыры немен тынар екен дегендей, бүкіл ауыл сырын ішіне бүгіп, аңдысып андып, сұлқ қалған. Не керек, абысын-ажын, ағайын-туған сыбырласа жүретін бір ермек әлдеқашан табылған бұл ауылға. `Манас үйленіп алыпты, баласы бар дейді әуелі`.

Әрбір адамның бір-бір күндесі бар. Түйеңнің жүгі ауған кезде құдайым солардың табасынан сақтасын. Көрсе де, көрмесе де көзіңе шұқып, даттап жүрсе масқара ғой. Ененің де, келіннің де қорқатыны осы. Бірақ амалдары не, жұрт назарынан қаншама аулақ жүргенімен, мерген күндестері сақтанған жақтарынан атып екеуін де жарақаттан үлгерген; алдымен Зияштың өзін, одан соң, міне, бүгін енесі Жамашты жайратты.

Әдетте асын әзірлеп, келіні Зияштың жолын тосып отыратын Жамаш әжейдің бүгін кішкентай немересі Мәлікті алып, пеш түбінде бүк түсіп жатқаны да соңдықтан.

Мәселенің анық-қанығына жете алмай ділгіріп жүрген Жамаш әжей мана әзірде зәушайтан таңдыр басында жүрген абысындарының қасына барған-ды. Сонау келіншек кезінен бірге өсіп, бір жүрген Жүзімай да сонда екен, Жамаш әжейдің `ата жауы` санайтыны осы кісі. Баяғыда `Жамаш ұл тапқан жоқ жып тапты` деп шалуыттаған да осы. Не сайтанының барып, Жамашты көргенде Жүзімай, әйтеуір, бір нәрседен ілә тауып, дереу жанжалға шақыратын. Табиғатында момын жаралған Жамаш әжейдің тілін шығарып, ашындырған да осы Жүзімай еді. Сол Жүзімай Жамай әжей тандыр басына жақындағаннан-ақ салған жерден әжейдің арқасындағы Мәлікке тиісіп:

— Ит не жесе соны құсады демекші, әкесіне айнымай тартуын қарашы, — деп бір қойған.

Жамаш әжей ішінен `тіліңе шоқ` деген де, үндемеген. Қайтсем ебін табам, қайтсем желкесіне мініп, жұрт алдында Жамаштың аузын аштырмай мерт етем деп жүрген Жүзімай осындай оңтайлы кезенді көптен-ақ күтіп баққан. Қызық.. Байы бөтен, бауырында қазаны бөтен Жүзімай Жамашқа осынша нағып өшікті екен?! Екеуінің де ерлері жанында, ел аман, жұрт тыныш сонау келіншек кезінде де Жамашты көрсе Жүзімайдың талағы тарс кететін еді. Енді, міне, екеуі де әже болды, жесір-жетім күн өткерді бастарынан, сонда да болса Жүзекең баяғы бір орақ тілділігін тыймайды әлі. Қызық!..

Жүзімайдың бір пәлеге бастағалы тұрғанын Жамаш әжей білмеді емес, білді. Білді де, `несіне итпен иг болам` деген оймен тандыр төңірегіндегі абысындарымен әңгімелесіп, жайымен отыра берді.

Жүзімай тандырдан шыққан нанның топырағын жонып отыр. Баққаны — Жамаштың аузы, қит етсе, бас салайын деген ойда. Жоқ Жамаш әжей тұрғысынан ешнәрсе шығар емес. Төзім біткен Жүзімай Жамаштың арқасына жабысып, қыңқылдап тұрған кішкене Мәлікке тағы тиісті:

— Ырбима, ей әрі! Тоғыз боп кетсең де... Баланы өстіп те өсіреді екен, арқадан түсірмей, — деп тағы қойды.

—Әкем-ау, Жүзімай-ау, сенің нең кетті? — деп, Жамаш әжей Мәлікті алдына алды. — Күнім менің! Мен мұның бір еркелігін көтермесем, несіне тірі жүрем, бұдан басқа менің кімім бар?

— Жатырыңды жарып шыққан өз ұлың жақсылық көрсетіп, енді осы қалып еді, — деп, Жүзімай бір шаншып алды.

— Осы сенің менде не ақың бар, Жүзімай? Енді қартайған шағымызда екеуміздің шыпылдасып жатқанымыз ұят болады, қой енді, шалуытай берме. Құдайға шүкір. Ұлымнан еш жамандық көргенім жоқ әлі, — деді Жамаш.

— Ондай ұлтуғаннан осылай қубас өткенімнің өзі артық.. Шешесін күң етіп, біреудің қолына қаратып, қашып кеткен немеңді де ұлым деп жүрсің бе?! — деп, етек-жеңін сілкіп Жүзімай орнынан тұрды.

— Тіліңді тартыңқырап сөйле, Жүзімай! Күңі несі? Қашып кеткені несі? — деп Жамаш аңырып қалды.

— Иә, зәндемі! Білмей-ақ қалғаның! Тоқанның қызы болмаса, өлетін бе едің? Келін мен балаңа неге кетпейсің?

— Мынаны бірдеме соққан болар, жұртым! Келінің не, ей?

— Балаңның ақылы өспей, асты өскенін енді біліп жүрсің бе? Бадаң қалада екінші қатын алыпты, тағы да бір немерең күтіп отыр, ал ендеше! Естиін дегенің осы ма еді, — дегенде, Жамаш әжейдің төбесінен жай түскендей болған. Мәлігін арқасына салған да, үйіне келіп пеш түбіне жата кеткен. Содан әлі жатыр.

Жамаш бір жайсыз күбір-сыбырды бұрыннан-ақ естіп жүрген, бірақ келіні Зияш ешқандай сыр бермеген соң, оншама елең қылмай `өсек шығар` деген де қойған. Жүзімайдың әлгі сөзінен кейін не істерін білмей, біржола бүгіліп қалды.

Зияш үйге кіріп-шығып шай әзірлеп жүр. Жамаш әжей оның бәрін де сезіп жатыр, бірақ бас көтермейді. Жүзімайдың манағы айтқанынан кейін өз келініне өзі қараудан ұялады. Бәріне кінәлі өзі сияқты. Зияш дастарқан жайып, шайға шақырып еді, тұрмады.

Кешкі астың үстінде де ене мен келін баяғыдай ақжарқын әңгімелесе алмады. Мәлік ұйықтап қалған. Екеуден-екеу шошайып отырды да қойды. Әр нәрсені бір әңгімелеп көріп еді, ешқандай қисыны келмей, сөз өрісін табар болмады. Болмашы тамақтанып, әжей төсегін салды да, кішкентайын бауырына алып, өз бөлмесіне барып, ерте жатып қалды.

Түн. Күздің қара қошқыл қою түні. Жауынның алғашқы тамшылары терезені бір-екі шертіп баяулап тұрды да, сәлден соң бар екпінімен сіркіреп ала жөнелді. Жел тұрды. Желмен желіккен нөсер терезені сабалап жатыр.

Зияш оқушылардың дәптерін тексеріп отыр. Оны тындырып, ертеңгі сабағының жоспарын жазды да, қағаздарын ықтияттап қойып, орнынан тұрды. Шамды сөндіріп, төсегіне енді.

Ол дөңбекшіп ұйықтай алмады. Адам күндізгі тіршіліктің елесін төсекке бірге ала кіретіні несі екен?! Оның көз алдынан бүгінгінің ғана емес, бұрынғы өз өмірінің әмбесі жылжып өтіп жатыр. Нені ойламасын, қаншама ұсақ-түйекке көңіл аудармасын, бәрібір, барлығы да сол Манастың төңірегіне келіп топтала береді. Манас қылығына сенгісі де келмейді. Сенбеуге де болмайды. Сенейін десе, бірге өткізген жылдарының ішінде, андап тұрса, Манас мінезінде бірде-бір көзге ұрған оғаштық жоқ екен. Біреулердей желігі, қыртың-сыртыңы, сұйық жүрісі жоқ. Тым құрыса бір рет те ренжіспепті екеуі. Сенбейін десе, бірінен соң бірі борап жататын хаттар неге сирексіп кетті? Сирексігені былай тұрсын, тіпті соңғы айлары атымен жоғалды емес пе. Жұрт қайдан біліп алған? Бірі емес, ауылдыңң бәрі неге соншама аянышпен мүсіркей қарайды?! Әне бір күні бірге туған ағасының айтқаны анау. `Бәрімізді жерге қаратып кеткен иттің отбасын неге бағасың?! Бер шешесі мен баласын өз қолына! Үйге кел`, — деп еді ол. Ұят-ай, тіпті оқушылар да бірдеме сезетін сияқты. Анау әлгі Мұрат, Құрман сияқты бейбастақ балалардың өздері де класқа барғанымда демдерін ішіне алып, жым бола қалады. Қыздар... Айналайын қыздар! Бәрі қабағыма қарап, айналып-үйіріліп-ақ жүргендері. Жо, жоқ, бұл байырғы ізеттілікке, ұстаз бен оқушының арасындағы сыйластыққа ұқсамайды. Оқушылардың көңілінде басқа бір нәрсе — аяушылық мүсіркеушілік бар сияқты. Оқыушыларды қойшы, олар боса да жабыла қамқор екені ақиқат қой. Әншейінде бұйрығы мен сөгісі даяр тұратын Әміржан деректір де: `Зияш, хал қалай? Кішкентай тұмау-сырқаудан сау ма?`, — деп сұрастырып-ақ жүргені.

`Шынымен дәрменсіз, шынымен мүгедек болғаным ба?!`

Ол орнынан тұрып, Манасқа ұзақ-ұзақ хат жазғысы келді, бірақ жүрегі сабыр-сабыр дегендей болды да, аунап түсіп, терезеге қарап жатты.

Жаңбыр әлі тыйылмаған. Дала түнек. Үй бұрышындағы тауық күркеде әтеш қанатын желпіп-желпіп жіберіп, азан шақырды.

Күн жексенбі. Бейуақ Кешегі жауған алғашқы көбік қар күні бойы сабынша көпіріп, жердің миы шығып кеткен де, түс ауа қатайып, тоңазып қалған. Далада су тоңдырар аяз. Үй іші жылы. Жамаш әжей ауызғы бөлмеде Мәлікпен сөйлесіп жүр. Зияш терезе алдында Манастың сурет салған ескі альбомдарын парақтап отыр. Қарындашпен нақышталған эскиз, этюдтерді көріп, оқта-текте күлімсіреп қояды да, кенет сәл шытынса, жаңағы жалт еткен қуаныш қос қабағының арасындағы жалғыз сызыққа сүңгіп ғайып болады.

Апыр-ау, мұншама мол дүниені қайда жүріп, қалай тындырды екен?! Өзінің өскен өлкесінің ойы мен қыры, қысы мен жазы, күзі мен көктемі, тіпті әрбір түп бұтасы мен бұрышы да ал-айқын, қаз-қалпында Манастың сиқырлы қарындашына ілігіпті. Бәрі көзге таныс, көңілге ыстық.

`Ымыртта`. Күн әлгінде батқан. Батыстағы `Көмірші` тауының қамқоршыл көлеңкесі ғана көрінеді. Ат тағасының жарты сынығына ұқсаған жаңа туған ай аспанда ілініп тұр. Әлденеден шошыған үш-төрт шүрегей үйрек ауыл іргесіндегі жылғадан енді көтеріліп ұшып барады. Құрығын қарына іліп, күпісін әлі тастамаған жылқышы көлікке мініп, көз көрім жердегі алакөлеңкеге сүңгіп кетіпті. Шамасы, түнгі күзетке аттанған болу керек. Желсіз тымық ауада болар-болмас күреңітіп тұр. Көктемге ұқсайды. Ауыл төңірегіндегі орман да, көше бойындағы ағаштар да әзірге әлі сыйдаң, жапырақсыз, жаңа ғана бүршіктене бастаған. Иә, иә, көктемге ұқсайды...

Ал енді мынау не болды екен?! Бұл қай жер ?! Екі қапталы бірдей құзар-құзар жартастар. Терең сай. Әр-әр жердегі жыралардың теріскей жағына көлеңке түсіп тұр, жыныс өскен шырша көлеңкесі. Сай, келіп қараса, бөрік түсерлік құлама құз кереге тасқа тіреліпті. Тау өзені сол тастың иығына асылып, бар екпінімен төмен қарай ақтарылып жатыр — сарқырама. Тасқа соғылған тау өзенінің тұнық суы айналасына дым бүркіп тұрғандай. Не деген дәлдік, не деген шеберлік! Бояу, нақышсыз қарапайым қағазға қарапайым қарындашпен түсірілген әрбір сызықта бір-бір өмір, бір-бір құдірет. Иә, иә, баяғы сарквдэама. Ал мына терең сай `Шолақ` деп аталады.

Ана бір жылы, жазда, Зияш пен Манас `Шолақтың` басындағы жайлауға кеп демалған. Мына суретті Манас сонда салған.

Бірақ ол бұл ісіне қанағаттанбаған. `Эскиздің аты эскиз ғой, Зияш. Мына табиғаттың мұншама құдіретін тек қана қарындашпен жеткізуге болмайды. Бұған үлкен полотно керек. Сонау бетті көрдің бе? Міне, мына құдірет сондай полотноға ғана сыюы мүмкін. Бар бояудың түсін сонда ғана мейлінше пайдаланасың`, — деп, сайдың оң жағындағы балауса жамылған жазық бетті нұсқап еді. Дүние-ай, сол сәттер қандай тәтті, қандай қуанышты еді!..

Екеуі сарқыраманың басына кеп ұзақ отыратын. Күн нұрына шағылысқан көз жасындай мөлдір суда жалт-жұлт шұғыла пайда болатын да, ілезде адастырып, басқа тұстан қайта елес беретін. Hұp мен судан жаралған әр түсті бо5гуларды бағып отырған Манас: `Әне, қара!`, — дегенше жаңағы алтын сәулелер лып ғайып болып кеткенде, ол асылын жоғалтқандай мұңайып қалатын. Өзі түйініп, өзі сезінген дүниені Зияштың да аңғарғанын қалайтын еді ол.

Зияш ол кезде Мәлікке жерік. Таудың рауғашына жерік болды. Манас шалғыны белуарадан келген балауса бетке барып, солқылдақ рауғаштың бір құшағын әкеліп Зияштың алдына қояды. Жапырақты жамсатқан түйеге ұсап Зияштың күртілдетіп-ақ отырғаны. Ерні көгергенше жеп-жеп, сілекейі шұбырып, шалғынға ұйықтап кететін. Манас жұмысымен айналысатын...

Зияш ойында сағыныш. Айтса таусылмайтын, атса жығылмайтын сарыуайым. Шегі жоқ шеті жоқ қанағаты жоқ қомағай құмарлық. О, қандай қасиетті құмарлық! Манас — Зияш үшін өмір.

Терезе алдында Зияш ұзақ отырып қалыпты. Көз байланып барады. Ол оныншы шамды жақты да, Манас альбомын қайта парақтады.

Мына бір сурет `Махаббат` деп аталыпты. Әр түсті бояу қарындаштармен салынған. Шамасы, күз-ау. Бір қиырдан бір қиырға кеткен күрең сары дала. Айналаны көмкерген асқар таулардың ұшар басының әр-әр жерінде боп-боз қар бар. Аулақта орман қарауытады. Иесіз дала. Айналасында ағаш емес, бұта да жоқ сол иесіз алқапта егіз екі терек өсіп тұр, жапырақтары сарғыш, бірақ әлі түспеген.

Аптап. Желсіз, тынық күні салған болуы керек, жапырақтар қимылсыз, салбырап тұр. Әлдеқайда алыста, даланың шаңын завод мұржасынан әлеметтене будақтаған түтіндей тік көтеріп құйын келеді. Тау жотасынан түңіліктей қара бұлт көрінді. Сірә, көп кешікпей дауыл тұрып, әлгі тыныштықты бұзады. Сонда орманнан үркіп кеп жалаң өңірге орналасқан мына егіз теректің тағдыры қалай болатыны әлі белгісіз. Онсыз да әзер тұрған мына сарғыш жапырақтарын тонап алып, екеуін де жалаңаштап кетуі мүмкін-ау...

Елсізде өскен теректі Зияш махаббат символы деп түсінді, ал анау құйып, мынау күз, түңіліктей қара бұлттар оншама мән бермейді. Тек біраз ойланыстан кейін ғана: `Неге күз?! Жапырақтар неге сарғыш?!` — деп сәл тосырқап қалды. Суретте берілген Манастың қорқыныш фантазиясын ұғына алмады Зияш. Бұл суретті Манас оқуға кетер жылы салыпты. Суретке Зияш қайта үңілді. Сары бояу басым екен. `Әрбір бояу, Зияш, адам өмірінің сыры мен күйі. Қат-қабат сезімнің көрнекі құралы. Мысалы, мен өзім қызыл бояу — күрес, жасыл—жастық қара бояу—қайғы, сары бояу — сағыныш деп ұғынам. Және осылай қолданам да`, — деп еді бірде Манас.

`Махаббат` деп аталған суреттің сиқырына енді-енді түсінген Зияштың ойында бір әлемет басталып кетті. Әлгіндегі түңіліктей қара бұлт тұтасып, аспанды айқара жауып, алыстағы құйын дауылға айналып, жапанда өскен қос теректі түтіп бара жатқандай болды. Әзер тұрған сарғыш жапырақтар тым-тырақай желге ұшып, егіз терек ілезде бұтақтары сидиып, сидаң қалғандай көрінді.

Альбомды әрі қарай парақтауға Зияштың шамасы келмеді. Жұдырықтай боп кеудесіне түйілген бірдеме өзегін бұрап келді де, алқымына тығылып, буып жіберді. Мәлікті қасына қойып кеткен Жамашты аңғармады. Орамалын алып, көзін сүртіп еді, кірпіктеріне кептеліп тұрған жас жұмсақ матаға жармаса кетті. Кішкентай саусақтарымен көйлегін тартқылап, қыңқылдап тұрған Мәлікті көтеріп алғанда, ол уілдеп, Зияштың бет-аузын сипап, қуанып жатыр.

— Бұл жұрт не деп жүр, балам? Осылай бітеу жара боп жүреміз бе?

Жамаш әжей сырттан сөйлей кірді. Зияш үндемеді.

— Дос, дұшпанға таба ғып... — деп, әжей өз мұңын шағып, көзін біраз сулап алды да: — Барып, анық-қанығына жетіп қайтсақ қайтеді, балам? Осылай жүреміз бе? Алда-жалда рас болса, амал не, жөнімізді табайық., — деп, қайта босап кетті.

* * *

Ауыл тау сілеміне орналасып, теңіз деңгейінен әлдеқайда биікте тұрғандығынан болар, осы өлкеге қыс ерте түсетін де, жаз кешігіп келетін. Октябрьдің орта шендерінде-ақ жаңбыр, арты қиыршық қарға айналып, күннің құлқы бұзылып, қыстан хабар беріп қоя тұғын.

Дабырлаған бақташы даусы Зияштың ертеңгі тәтті ұйқысын бұзып жіберді. Төсегінен жеңіл тұрып, жылы халатын жүре киініп, башмағын іле сала терезенің пердесін ашып еді, әйнекке аяз тұрып қалыпты. Аузын әйнекке тақап, ып-ыстық лебімен көздей жерді жібітті де, тысқа қараса, құлақшынын түсіре киіп, алқымынан байлап алған бақташы кәрия ат үстінде тұр екен. Ұзын сырғайға байланған ұзын сап қамшысын тақымына қысып алыпты. Үсті-басы, сақал-мұрты, астындағы аты да ақ қырау; екеуінің танауынан да бу ағып тұр. Көз көрім жердің бәрі аппақ. Сенсең ішекке оранған бақташы кәрия қысты бір түннің ішінде алып келген Аяз Атадай боп көрінді Зияшқа. Жамаш әжей сиырын қорадан жетектеп шықты да, бақташының алдына салып берді; ол `өк, чо!` деді де, ауладан шығып бара жатты.

Күн демалыс. Ертең мейрам, жетінші ноябрь. Ауызғы бөлмеде шаруасымен айналысып жүрген енесінің қимылын баққан келін осынша ұзақ ұйықтап қалғанына кейи отырып киініп жатыр.

Ене мен келін көңілдері тұнық, көкіректері сарай кездерінде үй шаруасында жүріп бір-бірінің артық қимылдағанын аңғартып та қоймайтын. Екеуінің арасында тым адал, тым жақын туыстық бар еді, риясыз туыстық еді ол. Әйел қауымының меншігіне тиген тіршіліктерін өзара бөліспей-ақ кез келгені атқарып жүре беретін. Тіпті біріне-бірі жаны ашып, жақсаттана әсіреленбейтін. Ол бір қандарына біткен табиғи татулықтың өнегесіндей болатын. Ал бұл күнде міне: `Апырай, мына аязда тоңады-ау, ене шелек алып суға кетті, ренжір ме екен... Санасыз ұйқыға неге сонша берілдім, ренжір ме екен...` — деп келіні отырса: `Аллам, ақырын жақсылыққа соқтыра гөр. Көнейін көрсеткеніңнің бәріне... Ұйықтасыншы, демалысы ғой, шаршаған ғой, күнім. Тірідей байынан айрылған бейбақ қой, көнейін. Я, алла, ала көз әлеметіңнен сақтай гөр, ренжітпейін бишараны, оның қабағы шытыла көрмесін`, — деп енесі барады.

Бәрібір, ене мен келін бірінің қабағын бірі бағып, біріне бірі жәйіліп жастық, иіліп төсек болғанымен, олардың арасындағы байырғы табиғи туыстық, риясыз жақындық күннен-күнге алшақтап барады, алшақтап барады. Екеуі қазір ұзақ сапарға бірге аттанған екі жолаушыдай, жол айырығы кездескенде екеуі де жәй-жәйімен екі жаққа кететін тәрізді болады да турады.

Екеуінің де ет жүректері сезеді мұны. Сондықтан да бір-біріне сая болғысы келеді, тұңғиықтан төніп келе жатқан қауіпті бірінен бірі жасырады. От басын, ошақ қасын қалайда аман сақтағылары келеді.

Зияш жылылау киініп сыртқа шықса, дала аппақ екен. Дүниенің бәрі кіршіксіз тап-таза, боп-боз. Аспан бүгінгідей көк болмас. Күн құрық бойы көтеріліпті. Желсіз, шыңылтыр аяз. Шатырын қар жапқан аласа үйлердің мұржаларынан ширатыла шыққан түтін сәл жоғары көтеріле бере шалқып кетіп жатыр. Сиырлар ауыл іргесіндегі қырқамен өріске қарай жалқау маңын барады, оқта-текте ауылға қарап созылта мөңірейді. Иін ағашты екі иығына тең көтерген енесі келеді суаттан. Әлдеқайда біреу аязда шеге боп қалған мұз ағашты балтамен соққылап, әуре үстінде. Шабан күреңіне газет-жорналға толы ала қоржынын артқан пошташыны көріп, Зияш есік алдында сәл аялдап еді, ол қайырылмай келесі аулаға бұрылып кетті. Үміті тағы сөніп, көңілі тағы құлазып қалды Зияштың.

Есік алдында екі күнге жетер-жетпес отын қалыпты. Қыс болса мынау, жаңа басталды, қарып өлтіріп барады.

— Суықта неғып тұрсың, Зияшжан?

Жамаш әжей су әкелді. Бүркей басын ораған жаулығының екі жағына боп-боз шық тұрып қалыпты.

— Мына күн қырар, әже, мен-ақ әкелер едім ғой, — деп, Зияш енесінің иығындағы екі шелекті лып ұстап, үйге алып кірді. Енесі екі қолын темір пешке қарсылап жылыта бастады. Зияш жуынып-шәйініп ертеңгі шайды әзірледі де, екеуден-екеу ене мен келін дастарқанға отырды.

Ешбір әңгіменің ушығын жалғай алмай, екеуі де бірінен бірі жасырып, Мәлік жатқан төсекке қарап қояды. Мәлік оянды. Ол басын көтеріп кішкентай жұдырығымен көзін уқалай береді де, терезеге қарамақ болады, бірақ жылы үйде мұзы еріген ашық терезеден ақ қармен шағылысқан күн сәулесі оның ұялшақ жанарын қаратпай жасқандырып жібереді.

Мәліктің оянғанын бірінші аңғарған Зияш лып тұрып, орнынан алмақ болып еді, ол Зияшқа келе қоймай, қарсылық білдіріп, отырған әжесіне қарай талпына берді.

— Келмесең, қойдым, — деп Зияш қайта отырды. Жамаш әжей Мәлікті төсегінен көтеріп алды. Ол арсалаңдап, әжесіне шолжаңдай бастады.

— Балаға суық қарама, Зияшжан, — деп, әжей дастарқанға келді.

Әдетте мың қайтара айтылып жүрген енесінің бұл сөзі де Зияшқа дәл қазір мірдің оғындай қадалды. Осы сөздің арғы жағында `бала кінәлі емес, баладан мейіріміңді үзбе!` деген бір қатал ескерту бардай көрінді оған. Солай деп сезіңді де: `Әже, әже... мен сізге не айтам. Қалай деп түсіндірем сізге... Сіздегі аналық жүрек менде де бар. Әкесіз болар Мәлік, бірақ анасыз болмас`, — деп іштей ғана түйініп, сап болды.

— Әже, ертең мейрам ғой. Отын қалмапты, тойдың ырду-дырдуы екі-үш күн басыла қоймас. Мен әлгі шопырға, Әшірге барайын. Тауда, пилорамдағы қарағайларды жеткізіп берер ме екен кешке. Бүгіннен қалса, болмайтын сұры бар, — деп, Зияш киініп шығып кетті.

Әшір шопыр мұздап қалған матормен әуре боп жүр. Біресе кабинаға кіріп, біресе сыртқа шығып, машинаның ор жерін бір шұқылай береді. Бірауық көмейінен көк жалын атқан оттық аспаппен жылытып бағады, машина от алмайды. Арқа-басы май-май. Онсыз да барбиған жұп-жуан саусақтарын суық қарып, одан бетер ісіндіріп жіберіпті; асықпай, аюша қорбаңдап, шабан қимылдайды. Құлақшынының алды артына теріс айналып кеткенін де байқамаған түрі бар. Кеңсірігіне май жұғып қалған. Ауа тұп-тұнық, аяз шақырайып, өртеп барады.

Әшір манадан бері қасында тұрған Зияшты андаса да, көрмегендей болып өз жұмысымен жүр. Зияшқа назар аударып, жәйін да сұраған жоқ. Зияш машинаның от алуын күтуде. Әшір кабинаға қайта кіріп, стартерді басып көріп еді, мотор біраз уілдеп, ызылдап барды да, пар-пар етіп от алып кетті. Әшір машинаны барынша гүжілдетті де, соңынан баяулатып, кабинадан шықты. Машина төңірегінде жатқан мүкәмәліктерін жинап, орын-орнына қайып үлгерді. Сәтті кезенді бағып тұрған Зияш оның қасына келді:

— Хал қалай, Әшір?

Әшір сол жылы шырай көрсетпеген қалпында `жақсы` дегеннен бөлек тіс жарып жауап қатпады.

Үйден үлкен адамның телогрейкасына оранған 5—6-лар шамасындағы қыз бала шығып, есік алдында:

— Папа, шәйіңді іш, мамам шақырады, — деді. Әшір оған қараған да жоқ тек бара бер дегендей қолын сілтеді де қойды.

— Әшір, тауда, пилорамада, даярлатқан біраз қарағай бар еді, бүгін жеткізіп бересің бе? Бүгіндік-ақ отынымыз қалды. Ертең мейрам ғой...

Әшір төмен қараған бойда күңкілдеп, жөнді жауап бермеді. Үйден пальтосын желбегей жамылған Әшірдің әйелі Нұрыш шықты. Зияш онымен сәлемдескен болып еді, ол назарын да аудармай, байына дүрсе қоя берді:

— Неменеге сонша мөлиіп, ұнжұрғаң түсіп кеткен?! Жүр үйге, шай суып қалды... Шаруам бар, елге ұқсап ерігіп жүрген адам жоқ.

— Қолым тимейді, бастықтар қыстауға жем апар деп жатыр, — деп, Әшір тайып тұрды. Зияш жасып қалды, кілт бұрылып, жәйімен кете барды.

* * *

Күн батар шақ. Ауыл кешкі тіршілігіне кіріскен. Зияш ең соңғы шөркені жаңқалап болып, енді үйге тасып жүр. Енесі қорада сиыр сауып жатыр. Шелекке күрп-күрп сорғалаған сүттің дыбысы естіледі. Мәлік плита түбінде ойнап отыр. Қайықтай қайқыбас шанаға жалдас бурыл жеккен үш-төрт жігіт көшені қақ жарып, гуілдесіп, әндетіп барады, тым көңілді. Екі-үш салт атты таудан қарағай сүйретіп келеді.

Кешкі тіршілік. Ауылдың мұржалары түтінін түтініне қосып жатыр. Клуб жақтан радио саңқылдап тұр. Өзенде балалардың шуылы естіледі. Әлдекім баласын шақырып қарғап-сілеп жатыр. Көршілердің бірі қорасының төбесіне шөп жинауда.

Зияш жаңқаланған отынның бір тал шөпшегін де қалдырмай, сыпырып-сиырып тегіс үйге кіргізіп алды.

Түн болды. Енесі мен баласын жатқызды да, Зияш өз бөлмесіне кіріп, қолына бір жорналды алған бойы плитаға арқасын беріп, көрпе үстіне отыра кетті. Оқуға зауқы шаппады. Өзін-өзі қаншама зорлағанмен, ойы мүлде басқа жаққа бура береді.

Ертең мейрам. Жұрт тегіс көшеге шығып, кеңсе алдындағы алаңға жиналады. Ойын-күлкі, сауық-сайран басталады. Кенже қарай ерлі-зайыптылар қос-қостан бір-біріне қонақ болады. Айтса да, ертең кешке қарай ауылдың атқа мінерлері мен белсенділерін, мұғалімдерін атақты қойшы қонаққа шақырып отыр. Зияшты да шақырған. Баласы Зияштың класында оқиды. Қуаныш иесі — сол.

Көңіл-қосы түзік кезінде Зияш шақырған жерден қалмайтын. Екі айтқызбай баратын да, біраз отырып, жұрт желпінісіп, жігіттер от ала бастағанда, лып беріп сусып, тайып отыратын-ды. Манастың суық хабары естілгесін, Зияш онысын мүлде тыйған. Әйтеуір, сылтау тауып, сауықтан бойын аулақ ұстайтынды шығарған.

Ий, ертең мейрам. Оты шалқып, ордасы шайқалмаған отбасылар барынша даярланып-ақ жатыр. Ал бұл үйге ондай қуанышты кім беріпті. Еркексіз отбасы — есігінен де, тесігінен де жел үрлеген, саңлау-саңлау, ескі, иесіз үй деген осы екен-ау.

Оның санасы сан алуан саққа жүгірді, тұрақтай алмады бір орнында. Біресе Манастың бұлыңғыр бейнесі жалт етсе, біресе манаты ертеңгі Әшірдің суық кешті елес береді. Ал анау Нұрышқа не жоқ?! Дәл бір байып тартып алатындай тұлданғаны несі?! Бәрінен де бүгінгі бауыры Әлімнің қылығын айтсаңшы.

Әшірден тауы шағылған Зияш мектеп дерктіріне барған-ды. Жәй-күйін айтып көріп еді, деректір: `Айналайын Зияш, мені қанап отырсың. Мейрам өтісімен өзім бастап мұғалімдерді ертіп, таудағы отынға барамыз. Әзір жоқ келгесін ал`, — дегесін амалсыздан әкесінікіне келген. Әке мен шеше туған баласынан несін аясып, есік алдындағы жалғыз қарағайды арамен теңдей екіге бөліп, Зияш енді алып кеткелі жатқанда бауыры келіп: `Бір жақтағы опасыздың үй ішін мен бөдіретіме алғаным жоқ Өзімнің де бала-шағам бар. Тиме отынға! Мен сенің қолыңды байлап, басынды матап бергенім жоқ, өз обалың өзіңе. Шешесі мен баласын аттандыр да, кел үйге`, — деп жолатпаған. Салы суға кетіп үйіне келген Зияш.

Осындай шытырман ойдың тұңғиығыңда қалған ол қос жанарынан қалай жас аққанын да білмей қалды. Жүрегі езіліп, ағыл-тегіл, үнсіз егіле берді, егіле берді. Нән кереге сағат `жыла, жыла` дейді дамылсыз. Орнынан тұрып, үстел қасына барып еді, әйнектеулі, әшекейлі жақтаудың арғы жағынан күлімсірей қалған Манастың суретін көрді. Бейкүнә, момақансып қалған жансыз бейне келекелеп тұрғандай көрінді оған. Зияштың қос жанарындағы көз жасы көк жапырақта мөлтілдеген жаңбыр тамшысындай шоршып кетті.

Ол жансыз бейнені қос қолдай ұстап, жұғына, лебін ішіне тартып сыбырлайды. Көз жасын тыя алмайды. `Не істеп едім саған, Манас? Не жазығым бар еді? Шын ба, Манас? Шыныңмен кеттің бе?..`.

`Неге? Не үшін?` деген қиянат сұраққа ешкім де, тіпті Зияштың өзі де жауап бере алмады, миға шанышқан қазықтай қатерлі сұрақ тұрды да қойды.

Өзін зорсынып, өзгені қорсынатын немесе керісінше, өзін қорсытып, өзгені зорсынатын пиғыл Зияшта жоқтұғын. Бұл — өзінің де, өзгенің де дүниеһүй, пендешілік қылықтарына көп мән бере қоймайтын, тек адалдықтан, адамдықтан әрі аттамайтын момын, қарапайым қазақ қызы еді. Және де адалдық пен адамдықты істейін деп те ойламайтын, бұның бәрі Зияш бойынан өзінен-өзі, табиғи танылып тұратын. Ол ата мен ананың, бауырдың арқасында өмірдің қысылтаяңын кездестірмей өскен. Өмірден алғашқы алған `сыйы` осы. Жақсылық пен жамандық ізгілік пен жауыздық дегендер енді-еңді елес бере бастады оған. Кімнің қандай екенін енді-енді түйіне бастағанына таңданатын болды.

Бүгін алғаш рет ол өзін қорсынды. Енді іске аспайтын керексіз бұйымдай сезінді өзін. Манас оған енді қол жетпес асқардай, орындалмас армандай боп көрінді. `Неге? Не үшін?` оны айна алдына апарды. `Әлде... әйел емес, әурей шығармын...` Көзін сүртіп, айнаға қарайды. (Айнаға қарауды жек көретін).

Жоқ! Зияш әурей емес еді. Періштедей сұлу да емес еді. Бойы ортадан сәл жоғарылау, шашы қара қоңыр, қалың да қайратты, соңғы кезде ептеп түсе бастаған, онша ұзын емес. Жүзі ақсары, мұрны сәл қоңқақтау, маңдайы жазық. Бір кездегі толықтау ажары бұл. күнде сәл солғын тартқан. Там-тұм дөңестеу келген қабағының астында түпсіз, терең, тұңғиық көл жатқандай. Қара да емес, оншама қоңыр да емес, мөлдіреген қос жанарының екі шеті сәл-пәл қиықтау, отыққан қозының көзіндей тұп-тұнық. Я мұң, я терең бір сыр екені белгісіз, әйтеуір, қос жанар айнадан Зияшқа үреймен қарап қалыпты. Өз жүзін айнадан алғаш рет анықтап көргені осы Зияштың. Сусып самайына түскен шашын саусағымен ысырды да, айнадағы көзге Зияш қадалып тұр. Ұзақ үнсіз тұрды. Кенет, қос жанар кірпігін қағып-қағып жіберіп еді, моншақтай мөлдір тамшылар ытқып-ытқыды да, айнадағы көздер ғайып болды.

Зияш апыл-ғупыл шешініп, жарықты сөндірді де, тереңге сүңгіген аппақ сазандай төсегіне енді. Ол Манастың жастығын құшақтаған қалпында сілесі құрып ұйықтап кетті.

Әлдеқандай ауыр зат бар екпінімен гүрс етіп құлағанда, үй іші діріл қағып, терезе сыңғыр ете қалды. Шырт ұйқыда жатқан Зияш та, енесі де шошып ояңды. Тағы бір нәрсе құлап түсті. Зияш жарықты жағып ауызғы бөлмеге шығып еді, енесі: `Бұл қайсысың, ей?` — деп, далаға шығып барады екен.

Ай тұн белдеуінен ауып, жамбасқа барып қалыпты, түн жарық аппақ. Есік алдында машина тұр. Оның бір жақтауын ашып тастап, біреу отын түсіріп жатыр. Жамаш әжейдің дауысына. `Мен, шеше, амансыз ба? Әшірмін. Таудағы сіздердің отындарыңызды әкелдім`, — деп дыбыс берді де, ісін жалғай берді.

Зияш далаға шықты. Әшір ең соңғы қарағайды домалатып түсірді.

— Рахмет, балам! Өркенің өссін, үйге кір, дәм тат, тоңған боларсың, жылын, шырағым, — деп әжей құрмет көрсетіп еді.

— Сізге де рахмет, шеше! Ұйқыдан өліп барам, таң атып кетер, үйге барып бір-ақ дем алайып, — деп, машинкасына отырып оталдыра бастады.

Зияш кабинаға таяу барды да:

— Рахмет, Әшір!.. — деп оған бір нәрсе ұсынды. Әшір 25 сомдық ақшаны алғашында байқамай қолына алып, көре саласымен дереу Зияштың өзіне қарай лақтырып жіберді.

— Менің ұятым әлі өзімде!.. Адамдықты ақшамен бағалауды үйренген екенсің, — деді де, машиннаны орнынан жылжытып, жайлап жүріп кетті. Зияш мелшиіп тұрып қалды, Әшірдің машинасының артындағы қызыл сәуле тілін шығарып, келеке етіп баратқандай боп көрінеді оған. Қызыл сәуле бір жанып, бір сөніп, қарсы көшедегі Әшірдің ауласына кіріп, сап болды. Ашық аспандағы жұлдыздар да бір сөніп, қайта тұтанып тұрғандай. Зияш әлі тұр. Қораның ығында жатқан Ақтөс сілкініп орнынан тұрды да, қыңсылап Зияштың жанында сәл тұрып, үй айналып кетті.

Зияш таң атқанша дөңбекшумен болды. Томырық мінез Әшірі құрғырдың бүгінгі қылығына ойы орала берді.

Әшір мен Зияш бір өскен, тіпті бір үйде тұрып, бір қазаннан ас ішкен, бірге оқыған. Әкесі қаза тапқаннан кейін, Әшірдің ауру шешесі де кешікпей дүние салып еді, Зияштың қарт әкесі байырғы досының жар дегенде жалғыз ұлып өз қолына алып, мәпелеп, ешкімге маңдайынан шерткізбей өсірген-ді. Әшірдің шаруақор қабілетіне қарт сүйсінетін де. Оның елгезек, тілалғыштығы ел ішінде аңыз болған да, жұрт оны Мақұлбек деп атап кеткен. Кім неге жұмсамасын, Әшір `мақұлдан` бөлек ешнәрсе айтпай, істегенін тыңғылықты орындайтын. Сабаққа да сорлы емес-ті. Бірақ оныншыны бітіргесін оқи алмай қалды. Алты айлық шопырлық курсты тамамдады да, өз ауылының шопыры болды.

Ол кезде әкенің не ойлағанын Зияш қайдан білсін, әйтеуір, Зияш отырған жерде көзінше де, көзінен тыс та мақтайтыны Әшір еді қарттың.

Зияш екі жылдық мұғалімдер курсын бітіріп, үйіне оралғанда, әке мен шешенің қуанышында шек болған жоқ Әшір әлі солардың қолында екен. Зіңгіттей азамат болыпты. Колхоздың маңдай алды шопыры. Қарт адамның қауқары белгілі ғой, Зияштың шешесінің азаматтың үсті-басына қадағалап қарауға шамасы келмей қалыпты. Оның үстіне шопырлықтың өзі де бір ластау жұмыс, Әшірдің халі мүшкілдеу екен. Үсті-басы май-май. Жағасы кір. Иіс-қоңысқа үйреніп қалған батырың тіпті өзіне-өзі қарауды да қойған сияқты, шашып да алдыртпапты. Әлімдікі бір басқа, ал шашты шалдардың біреуіне ұстарамен қырғызып тастауға болар еді ғой. (Әшір шашын қайырмайтын).

Міне, сол Әшір Зияш келгеннен бастап күрт өзгерді. Ептеп айылын жия бастады. Бір күні өзіне аудан орталығынан бастан-аяқ киім сатып әкелді. `Сенің оқу бітіргеніңе тартуым`, — деп, Зияшқа да бірдемелер ұсынып жатыр. Кемпір-шал мәз-мейрам. Зияш та бойын бұлдамады, Әшірдің кір-қоңын жиренбей жуып, төсек орнын мұнтаздай етіп, ретке келтіріп жүрді.

Күндер жылжи берді. Бір күні түс мезгілінде, дастарқан үстінде, әкесі шешесіне қарап бір нәрсені ымдады да, қарт орнынан тұрып бара жатып кемпіріне тағы да бір иек көтеріп қалды. Кемпір дүрсе қоя берді:

— Отыр, қайда барасың?! Менің балам болса, сенің де балаң, отыр бері, — деп, әкесінің етегінен тартып қалды. Қарт абыржып, ебедейсіз қулана күлді де, далаға шығып кетті, Зияштың шешесі көптен байланып жүрген түйінді шешті.

— Зияшжан, құдай қойса бойжеттің, — деп бір созып, шәйді бір ұрттап қойды. — Жақсыны жатқа жіберме деген. Әкең екеуіміздің Әшірден айрылғымыз жоқ..

Қу қыз кесесін қоя бере сылқылдап, ал кеп күлсін. Күлгенін күлді-ау, бірақ дәл сол кезде Зияш кет әрі емес еді. Тек бауырындай бірге өскен Әшірден ұялып, екі беті ду ете қалды. Әшір үйде жоқтұғын. Әшір тұрғысынан бұрын-соңды бір-бір өмірлік мәселенің ұшығы байқалмаған.

Тоң мінез Әшір томсарып жүретін де қоятын. Анда-санда ұрланып ұзақ қарай беретін де, жәйімен кететін. Міне, сол күннен бастап Әшірге деген Зияш сезімі күрт өзгерген. Әшірдің алдында байқап басып, байқап сөйлеуді шығарған. Қысқасы, сол күннен бастап Әшірдің енді бауыры емес екендігін түсінген. Балалық кезіндегі Әшір мен Зияш жоғалып, олардың орнын ержеткен мен бойжеткен басқан.

Я, рас, бір шаңырақтың астында бірге тұрған Әшірден Зияш бір нәрсені күткен, жүрексіне күткен, делбетап күйде болған Зияш онда. Дәл со бір кездерде Әшір арманын айтып, барын алдына жайып салса, Зияш қайтер еді? Білмейді. Тіпті, қазір де білмейді...

Әшір мәселесі Зияшқа әлі де жұмбақ Мақұл, ата мен ана солай деп ұйғарған екен, онда тұрған не бар?! Қарттар не ойламайды, олардың өз есептері өздерінде. Әлде мені Әшір шынымен сүйді ме екен?! Сүйсе, неге тұйық қалды?.. Ақыл тоқтатып қалған азамат еді, неге өзіме бетпе-бет келмеді?..

Ой сахнасына Манас шықты. О, Манас!.. Жалт етіп сөнген қуанышым, жалп етіп төнген қайғым — Манас. Қалай болып еді?.. Туу, қалай тез болып еді бәрі де?.. Кездесулер, кездесулер... Үйлену тойы... Бала сүю, армандау, қиялдау... Оны оқуға аттандыру... Неге ғана оқуына келісім бердім... Жоқ.. Оным дұрыс, оның таланты бар ғой, талант өлмеуі керек қой... Ал ол маған не істеді? Нем ұнамады оған?! Әшір... Момыным, бауырым Әшір. Ол неге кетіп қалды біздікінен?! Масқара-ай, ол Нұрышқа емес, Нұрыш оған үйленді деп жүр ғой жұрт. Өзінің желаяқтығынан күйеуінен ажырасып, Әшірге баласын ертіп келіпті. Ғажап!.. Әшір екеуінің арасында махаббат бар ма екен?! Мені көрсе, Нұрыштың неге сайтаны қозады?! Әшір неге теріс айналады менен?

* * *

...Әр жүректің өз құпиясы бар. Әшір Зияшты бала шағынан сүйетін. Онысын тірі пендеге айтпаған. Оның қанын