Жаз. Тал түс. Тау бөктеріндегі шаңытқан, борпылдақ қара жолмен жиырмалар шамасындағы қыз келе жатыр.

Ол бүгін ұзақ жол жүрді. Тотыққан өңінде қажу бар, шөліркеген ерні кезеріп тұр. Темір қобдишасы мен жолға алған жеңіл чемоданын жол шетіне қойды да, біраз дем алды, бірақ отырмады. Желпи соққан самал шыт көйлегінің етегін қабыстыра береді. Бір байлам басындағы орамалын қолына алып, төңірекке ұзақ қарады. Тырс еткен тірі пенде жоқ Айнала таулар, таулар...

Таны да жол Айналасын тау қоршаған иесіз далада жалғыз қара жылжып барады. Жол шетінде жалғыз-жалғыздан, қос-қостан құлазыған молалар. Тау жаңғырықтырып мылтық даусы естілді. Жағасын тоғай жапқан қара су кездесті. Судың арғы жиегіндегі ашық алаңда төрт-бес күмбез тұр. Әлдеқайдан жалғыз көкектің мұңлы үні шығады. Әлгі жолаушы біраз жүрексініп тұрды да, аяқ киімін шешіп, қобдиша мен чемоданын бір қалына алып, бір қолымен көйлегін тізеден жоғары түрінді де, суға түсті. Су тереңдеу екен, көйлегінің артқы етегі суға малшынып барады. Жағаға жетті. Көкек үнінен бөтен сыбыс жоқ. Аяқ киімін киіп, орынан енді көтеріле бергенде, тоғай арасынан шыға келген адамды көріп, селк ете түсті. Екеуі бір-біріне біраз аңтарылып тұрғаннан кейін, әлгі адам бұрылып, қайта кетпек болып еді, қыз үн қатты:

— `Ынтымақ` дейтін ауыл әлі алыс па?

Жас жігіт айбалтасын ұстаған қалпында аңырып біраз тұрды да:

— Алыс емес, әне көрініп тұр, — деп, тоғайға қайта еніп кетті.

Ауылдық советтің де, артель басқармасының да кеңсесі аласа, торғыл там үйге орналасқан. Домбайлап қолдан жасалған қиқы-шойқы екі үстел басында екі адам отыр. Бірі — қырықтың ішіндегі, ірі сүйекті ер адам. Артель бастығы — Бизақ. Екіншісі — етженді, отыздың бел ортасындағы әйел. Ауылдық советтің председателі — Көзімжан.

— Сәлеметсіздер ме? — деп, кіріп келген қызға қарап отырғандар үдірейісіп қалды. Қыз заттарын бұрышқа қойды да, басынан орамалын уыстап сыпырып алып, шашын ретке келтіріп, бөлме ішін бір шолып өтті де, үш адам отырған қисық сирақ ағаш скамейкаға отыра кетті. Ауылдық советтің председателі оған көз жазбай қарауда. Қыз сәл ыңғайсызданып, қызарды.

— Жағдайды көріп отырып көз жұмғандарың ұят болады. Әңгіме сол — таңертең көліктеріңді әкеліп тапсырыңдар да, өздерің шалғыға барыңдар!

Бағанадан үнсіз отырған үшеудің бірі — найза сақал, арықтау келген сары шал қалпағын оң қолына мыжып ұстаған қалпымен, бастыққа қарап, зілмен сөйледі:

— Шөбің түгіл, жау шауып жатыр десең де жалғыз атымды бермеймін. Сендерде не қанағат дегеннен, не нысап дегеннен тамшы да қалмады ғой өзі. Қыр Сібір айдатам, тәрік қылам деп қорқытып бір алдың, ортаға қой, жарылқаймыз деп алдарқатып тағы алдың, ендігі істеп отырғандарың әлгі. Айдатып жіберсең де ат жоқ Е, шалғыңа болса, өз көлігіммен өзім көмектесермін.

— Сіз олай деп аспаңыз, қария. Білсеңіз, сізге деген туысқандықты бізден артық ешкім де жасамас еді. Құдайға тоба деңіз, көрнектіге тартылған жоқсыз. Кетсе, қиырға балаларыңыз өзі кетті, біз қуғамыз жоқ — деп, ауыл совет председателі баппен темекісін тұтатып, сорып-сорып жіберді. Сары шал атып тұрып, ашуға басты.

— Сен, бикеш, шылымыңды ширата берме, — деді ол келекелей бет аузын қисаңдатып, көкірегін қиқаңдатып. Отырған екеу де, бастық та жымиып төмен қарай берді.— Сені бедеу қылған құдай мен емес. Әкеңнін, құны қалған жоқ менде, аларыңды алдың, істеріңді істедің! — деп, қалпағымен сол алақанын соғып-соғып қалды.

— Тартыңыз тіліңізді! Сіз кіммен сөйлесіп тұрсыз! — деп, Көзімжан үстелді бір қойып, орынан ұшып тұрды. Сары жібек орамалы сәл кейін сырғып, самай шашы қобырап кетті.

— Үйбәй, тақсыр, сізбен... Құлдық тақсыр, құлдық — деп, сары шал есікті тарс жауып, тайып тұрды. Қалған екеу де бірге ілесіп кетті.

Артель бастығы ауыр күрсінді де:

— Қызым, шаруаңды айт, қайдан жүрсің? — деп, төмен қарап үнсіз отырған қызға бұрылды.

— Қырғызсайданмын, ауданнан. Бір-екі жылдық дәрігерлік курсты бітірдім. Губком сіздерге жіберді. Балалар шешекпен ауырады дейді, соларға жәрдем көрсетпекпін.

— Дәкіметің бар ма? — деді әлі де ашуын тарата алмай отырған Көзімжан сәлден соң.

Қыз темір қобдишасын ашып, документін көрсетті. Көзімжан оны қараған болды да, қайыра беріп:

— Орыспысың, ноғаймысың? Атың кім?

Қыз сәл езу тартып:

— Орыспын. Мария Николаевна Шапалова. Маруся дей беріңіздер, — деді.

Артель бастығы Бизақ жадырап сала берді.

— Қызым-ау, қазақшаны қайдан жүріп үйренгенсің?

— Біз үй ішімізбен қазақша сөйлейміз.

— Жарайсың, қызымке, жарайсың! — деп, Көзімжан да әлгіндегі ашуы сейіліп, жібіп кетті.

— Хал нашар, Маруся. Шешек деген пәле келіп, балаларды баудай қырқып жатыр...

Артель бастығы Марусяның заттарын алып, үшеуі де сыртқа шықты.

Ауыл тым-тырыс. Күн ыссы. Әр үйдің есігі алдынан ақ кимешекті әжелер ғана анда-санда қара көрсетеді. Бір кемпірдің: `Әшір! Әй, Әшір! Ой, үнің өшсін, үнің өшкір жүіірмек! Ой, жуадай сол, Әшір! Жер жұтып кетті ме ей жүгірмекті?!` — деген үні естілді. Оқыра қуған үш-төрт сиыр кеңсенің көлеңкесіне келіп паналады.

Көзімжан мен Маруся Көзімжанның үйіне қарай бурылды. Көзімжан әр нәрсені шұқылап сұрай береді.

— Қалай, қызым, басекеңдікіндегі жеңгей қолайыңа жақты ма?

— Так себе ничего, — орысша жауап қайтарып, артынша дереу: — жаман адам емес, — деп түйіп қойды.

— Нишауасы, нишауа-ау. Эх! Бизақтай жігітке мынадай әйел керек қой, — деп, бас бармағын барынша қайқайтып қойды Көзімжан.

Көзімжанның үйі. Тап-таза. Едені жер дегені болмаса қабырғалары да, төбесі де сары сылақпен мұнтаздай сыланған. Төргі текеметтің үстіне құрақ көрпе төселген. Әппақ шымылдық құрылып қойған, сырлы ағаш төсек. Жапқыштары да мұнтаздай. Кестелі киім жапқыштың шашақтары төгіліп тұр.

— Міне, менің үйшігім осы, қызым, — деді де, Көзімжан босағада ілулі тұрған қырғыз өрме қамшысын алып, былғары етігінің қонышын тартып-тартып қалды.

— Бір қамшым, ертоқымым үшеуміз тұрып жатырмыз! Ал мұжық нету.

Осы араның алдындағы оқиғаны әлдекім ағат қысқартып жіберген болу керек (Сарашы).

Қамшыны орнына ілді де, бешпетін шешіп, алдына алжапқыш байлап жатып:

— Мен ас әзірлей қояйын, сен самауыр қайнатып жібер, шелекте су тұр, — деді.

Көзімжан ауызғы кішкентай бөлмеде, ошақ басыңда ас әзірлеп жүр. Оның жуан, сом балтыры былғары етіктің қонышын жарып кете жаздайды. Оқтаудай білегі бұлтыңдап, қамыр илеп жатыр. Желкесіне түйіп алған қос бұрымы шоқпардай. Қимылдаған сайып мол кеудесі дір-дір етеді. Жалпы, Көзімжан бойында жасырынып қалған жастықтың жігері электр қуатындай ойнап тұр, жағып қалсаң, жарқ ете түсетіндей.

Шәй да, ас та әзір. Екеуі ас үстінде. Үй іші салқын. Сықсиған жалғыз терезеге тұтылған шыт пердеден күн сәулесі болымсыз түседі. Шәйді Көзімжан өзі құйып отыр.

— Маруся, сен менің үйімде бол. Бала жоқ бабай жоқ

Маруся үндемеді.

— Білем, қызым, білем. Бәсекеңнің үйіндегі жеңешең шуаяқ адам. Қайбір жағдайың болар дейсің? Осында бол! Әке-шешең бар ма?

-— Әкем бар, шешем жоқ екі жыл болды...

— Нешауа, қызым. Мен әкемді де, шешемді де көрген емеспін. Үш бірдей бала жасымыздан жетім қалыппыз. Бір байға ағайындар сатыпты, өкімет орнағаннан кейін ол Қытайға қашты, мен қалдым. Несін сұрайсың, қызым, менің өмірім айтса таусылмайтын ертегі...

Күн әлгінде ғана батқан. Бейуақ Үйде шишасыз жетінші шам қызарып тұр. Үй іші алакөлеңке. Көзімжан төсек салып жүр. Маруся далаға шықты. Жерден ыстық күннің аптабы әлі кетпепті, тымырсық.

Көрші қорадан біреудің: — Чо! Чо! Мына сасыққа бірдеме көрінген бе?! — деген даусы естіледі, шамасы, сиыр байлап жүр. Оқта-текте қозы маңырайды. Бірде жылғаның арғы жағынан шабындықтан `бытпылдық, бытпылдықтаған` бөдене даусы келеді. Тағы бір сәтте қоңыр дауысты ер адам салған ән қалқиды. Елең-алаң іңірдегі дабыр-дүбір тына қалды.

Ән! Арманын да, азабын да, қуанышын, қасіретін де әнге сыйдыра білген айналайын елім-ай! Зарығып келген, жалынып келген үн естісем, ол — сенікі. Әзілі апшыны қуырып, қыртыстаған қабақты жадырататын сал-серінің ойнақы үнін естісем, ол да сенікі. Кер тайлаққа жүгін артып, туған жерден үдере көшкен, босқан айыр сақал атаның, кейуана ананың боздағанын естісем, ол да сенікі. Бәрі — сенікі. Адуын батырым да, данышпан ақыным да — сен, даламдай дархан, тауымдай төзімді менің халқым!!!

Қоңыр кешті қоңыр үн әлдилеп барады. Таулар талмаусырап сұлық жатыр. Жылғаның суы сәл сылдырап, жәй ағуда. Қыз-келіншегі аралас, бір топ жас айыр-тырмасын иыққа алып, бір қалымен ұзын көйлектерінің етегін қылжыра көтеріп, судан өтіп келеді. Ән әлі баяулап тұр. Суаттың жағасына апарып біреу ат арқандауға қазық қағып жатыр. Бизақ бастық үйіне кеп аттан жаңа түсті де, ат байлаған қалпында тұрып қалды. Бәрі де үнсіз. бұл аймақтың жанды-жансызы ән сазына түгел ұйыған. Көзімжан төсек-орынды жайлап, сыртқа шықты. Маруся там үйдің бұрышына сүйеніп әлі тұр. Үй ішін сағынды ма әлде көзі әлі үйрене қоймаған қазақ ауылының мына жадау тіршілігін аяды ма, екі көзінен жас парлап, үнсіз егіліп жылап тұр. Жылауына әлдеқайдан мамырлап шыққан мына бір әннің себеп болғаны ақиқат.

Оның жылап тұрғанын Көзімжан байқамады. Әнді сәл тыңдады да:

— Екі жыл болды, осы бір сиқырлы, қу дауыстың кімдікі екенін таба алмай-ақ қойдық. Ылғи осындай елең-алаңда немесе түнде, бір ұйқыдан кейін шығады өзі. бұл кім екен? Бұл ауылда бұлай ән салатын адам жоқ `Пері, сиқыр` деп қариялар өзінше жориды, солардікі рас па деп те қалам кейде.

Ән батқан күннің қызылындай баяулап барып сөнді. Таудың арғы жағынан айдың жартысы көрінді.

Көзімжан Марусяны ағаш төсекке жатқызды да, шырағданды өшіріп, өзі төр алдына жайғасты.

Екеуінен де ұйқы қашқан. Екеуі де дөңбекшуде. Көзімжанның көз алдынан қою мұртты, ірі сүйекті, биік Бизақ бастық кетер емес. Оның байсалды қимылы, түксие қарағанда түнеріп, көзін жауып кететін жар қабағы да көз алдынан кетер емес. Кәдімгі қолдан құйған ер адамның ескерткіші сияқты сом-сом тұтқасы елестейді де тұрады. Өзі көп сөйлемейді, сөйлесе баяу айтады, бірақ байлап айтады.

Көзімжан осы бір мұртты бастықпен өзінің арасында жуырда ғана кездескен, бірақ сіріңкенің отындай тез сөнген ұшқынды есіне алды.

Екеуі ауданға жиналысқа барып, бірге қайтқан-ды. Жол ұзақ шаруа жайын біраз әңгімелесті де, екеуі де үнсіз келеді. Тоқжарау екі ат та аяқтарын сараң басады, жүргісі жоқ танауларын тартып, пысқыра береді. Өз ойымен өзі болып, түнеріп келе жатқан бастық кенет:

— Болыс-еке, біз бұл жүріспен бүгін ауылға жете алатын сұрымыз жоқ. Қане, бір желпиіп алайық. Сенің қыздан, менің жігіттен қай жеріміз кем, `Қызқумақ` жасайық — деп, Көзімжанның астындағы құла атты құлаштап тұрып қамшымен осып-осып қалған.

Қаннен қаперсіз келе жатқан құла атырылып ала жөнелген. Бизақтың торысына құла аттың маңайлатпайтынын сезген әйел жүрегі ат басын ірке берген. Әйтсе де бастықтың да, оның торысының да делебесін қоздырып, екі-үш шақырым жерге еліктірген. Торының қауқарының пәстігіне көзі жеткеннен кейін, көпе-көрнеу құланың тізгінін сәл тартып, бастыққа қуып жетуге ерік берген-ді. Міне, ол жақындап қалды. Мүмкін, қазір қуып жетіп, ауыр қолын иығына артар... Мүмкін... Ауданнан шыққаннан бері үнсіз келе жатқан бастық жақындасудың жолын осыған әкеп тіреген болар... Әттеген-ай, олай болмады. Құланы `қуып жеткен` торыны бастық бір жаққа бұрды да, сәл озып барып тоқтап, қақпадай айыр кеудесімен артына бұрылып езу тартып, жымиып қана тұр. Міне сонда, әлгінде ғана әлденеге ынтыққан әйел жүрегі булығып, ауыздықсыз ашуға басқан.

— Кезек сіздікі, қашыңыз! — деген де, торыны бұл да тартып-тартып жіберген. Ат тізгінін бастық та қоя берген. Иесінің ашуын сезді ме, құла ат торыны құтқармай құйындай басқан. Ал Көзімжан Бизақтың жалпақ жаурынына қырғыз өрме қамшымен салсын кеп, салсын кеп. Бастықтың күреңіткен бетіне қаны ойнап шығып, шамданайын дегесін, соққысын тыя қойған. Екеуі сол бойдан үн-түнсіз кешқұрым ауылға келген. Айырлысарда ғана Бизақ.

— Көзімжан, қаруын қайтаратындай қылық істеген жоқ сияқты едім саған, ашуың қатты екен, аямадың ғой, — дегенді.

— Азаматсыз, кегіңіз кетпес... — деген де, кете барған Көзімжан...

Соншама нән еркектің күш-қуатын, жан жүрегін жалғыз пайдаланып жүрген, тұлға-тұрқы өзінен әлдеқайда кем әйелден Көзімжан Бизақты қызғыштай қызғанып кетті. Төсегінен тұрып, темекісін тұтатты, шыдамады...

Маруся өз ойымен жатыр. Не істеу керек? Бүгінгі күннің қылыққа 5шетінің бәрі оның көзінің алдынан алма-кезек ауысып жатыр. Міне, ол темір қобдишасын ұстап, үй-үйді қыдырып жүр. Бірақ бәрі де бос сандалыс, балалардың әжелері, аналары баласын емдетпек түгіл, маңайына да жолатпайды. Тіпті, кейбіреулері үйіне қарай беттеген Марусяны көріп, баласын тарс бекітіп, өздері есік алдына шығып, ұршығын иіріп отырады да қояды, жарытып жауап та айтпайды. Бір түрлі үреймен қарайды оған. Ол баласы бар деген барлық үйді аралап шыққан.

Енді ауылдың күнбатысындары ең соңғы үйге кірді. Есік ашып, кіріп барғанда шәй құйып отырған балалы әйел:

— Көтек, орыс қой мынаусы! — деп, орнынан атып тұрды. Төрде отырған төрт-бес кемпір де кеселерін қойып, адырайыса қалды.

— Неге шошыдыңыз, жеңге? Орыс көрмеп пе едіңіз? — деді Маруся да жұлып алғандай.

Төрдің ортасында отырған күндігі дағарадай, еркек дауысты зор кемпір:

— Ә, ноғайдың қызы екен ғой, отыр, қарағым, — деп басу айтқан болды.

Төсекте ауру бала жатыр. Аурудың екі қолын бөзбен орап, шандып байлап тастапты. Баланың беті-аузы албырап жатыр, көзін аша алмайды. Отқа күйгендей әр-әр жері қолбырап тұр. Маруся оған еңкейіп қарады да, баланың бұл дүниенікі емес екендігін іштей түйді де қойды. Төрдегі зор бәйбіше шәйді сораптап, гөйітіп отыр. Қалғандарының бәрі соның аузына қарап аң-таң.

— Бұл жарықтыққа ешқандай ем істелмейді. Алланың өзі сақтар. Бұл да бір, жылқының сақауы да бір. Жұмыр басты пенде мұнымен бір-бір ауырып турады қалайда...

— Бекер айтасыз, шеше, балаларды шешектен сақтандыруға, онымен ауырмайтын етуге толық болатыны ғылымда дәлелденген. Шешекке қарсы алдын ала емдеу, дәрі егу — әрі қарай бітіп жатыр. Ал сіздер балаларды көпе-көрнеу ажал аузына апарып беріп отырсыздар. Ектіріңіздер, балаларыңыз шешекпен ауырмайтын болады.

— Алла біледі. Алланың қалында... — деп, зор бәйбіше жақтырмай қалған.

Тауы шағылып, Маруся ол үйден де ренжіп шыққан. Не істеу керек? Өлгені өлді, ауырғаны жатыр, ал енді қалған сәбилердің өмірін қалайда арашалап қалу керек қой. Қартаң әкесін құйттай сіңлісімен қалдырып келгеніне жараса, дым тындырмай жүрмей, борышын ақтауы керек қой.

Ойлар, ойлар... Тоқта, тоқта... Егерде... Маруся жанын мазалаған шытырман ойларын бір жерге топтағандай болды. Оның көз алдына қайсыбір күнгі жылға жағасында шомылып жүрген балалар келді. Аз ғана ауылдың аяғымен жүретін балалары сонда баратын көрінеді. (Оның ойында ертең істелуге тиіс әрекетінің жоспары сызылып жатты).

Мінеки, ол чемоданының түбіндегі құмандай құйма қантты теңдей етіп ұсақтады да, бөз дорбаға салып, темір қобдишаны ұстап, жылғаға тартты. Жылғаның жағасы толған қап-қара ши борбай, торсық қарын балалар. Бірі суға түсіп, бірі жағадағы тасқа, құмға бауырын төсеп, рахаттанып жатыр. Балалардың айқай-шуы құлақты тұндырады. Маруся жақындағанда олар дүр үрікті.

— Қорқпаңдар, қане кімнің қант жегісі келеді, міне қант, — деп, дорбасынан бір түйір қантты алды да аузына салды. Сірә, `атаманы` болу керек, 11 — 12-лерге келген, шашы өсіп кеткен, таңқы мұрын біреусі тоқтап, сенер-сенбес қарап тұр.

— Келіндер, қорқпаңдар. Бәріңе де жетеді. Міне, қант, — деп, Маруся дорбаны сілкіп-сілкіп қойды. Балалардың назары Марусяда. Жаңағы атаман сарбаздарымен шүйіркелесіп:

— Иә, қуын қара, алдайсың, — деді.

— Алдасам, мә, жеп көрші мынаны, — деді де, Маруся бір түйір қантты арғы жаққа лақтырып жіберді. Бәрі де апыр-топыр тура ұмтылды. Қантқа бәкене сары ие болды. Балалардың назары сонда. Ол қасқа тісімен титтей сындырып, дәмін алып көрді де, `тәтті-ей` деп `атаманға` ұсынды. `Атаман` да бір тістеп, дәмін алып, тағы біреуіне берді. Қант екеніне бәрінін; көзі жетті.

Атаман бастап Марусяның қасына келді.

— Алдымен былай, бойларына қарап сапқа тұрындар, содан кейін мен сендерге қант үлестірем, — деп Маруся оларды сапқа тұрғызды. Бәрінің көзі бөз дорбада. Әсіресе саптың ең соңында тұрған кішкентай қараның кейпі қызық-ақ. Басып сәл иығына сүйеп, бір езуінен сілекейі шұбырып кетіпті.

Маруся дорбасының аузын ашып, жерге қойып, темір қобдишадан аспаптарын алды. Балалар таңырқап тұр.

— Балалар, алдымен сендерді емдеймін, ауырмайды. Қане, қайсың батырсыңдар? Кім емдетсе, соған қант берем, — деп, балаларға қарады. Олар үдірейіп қалды. Тура қашудан да тайылып тұрған жоқ. Бірақ қанты құрғыр да тәтті-ау.

Әлгінде лақтырған қанты қақалып алған сары бір басып, екі басып Марусяға жақындады. `Атаманға` қарап қояды, ол үнсіз ақырын күтіп тұрғандай. Маруся сарының оң қолының үш жерін сызып-сызып, мөлдіреген дәрі құйып, ақысын берді. Сары қантты алып кеміре бастады. Сол-ақ екен: `Маған, маған, мені, мені`, — деп, қалғандары иығын төсей берді. Бәріне де шешекке қарсы ем жасалды.

Басқа жағада шомылып жүрген қыздар да келді.Олар да парызынан құтылып, сыбығасын алды.

— Енді үш күн суға түспей, үшінші күні осында келіндер, тағы да қант болады, қызық-қызық ойындар үйретем, — деді. Балалар уәде берді.

Ертеңгі жоспарының жұмысын осылай бекітіп, көз алдына елестеткеннен кейін, Маруся сәл езу жиып, күлімсіреді де, ұйықтап кетті. Оның бұл ойы сол күннің ертесінде-ақ қаз-қалпында іске асқан-ды...

Ауылдың атақты желаяғы Қаден сыпың қағып бір үйден кіріп, бір үйден шығып жүр. Ерні ерніне тимей бір хабарды жеткізуде. Нақ біреу бәйге беретіндей-ақ қазық аяғын қадай басып лыпыңдайды.

Есік алдында ұршық иіріп отырған екі кемпірге келіп, бір тізесін қолымен басып, асығыс сәлем жасады да, олардың батасын күтпей-ақ.

— Сұмдық жеңеше, сұмдық! Шойынқараның (Сәлімді ауыл осылай атайтын) үйіндегі келініңіз қорқытып жатыр. Ертеңнен бері толғатып, әлі босанған жоқ. Мәрту басса керек. Тәуіп жеңешем де сонда, мені Молдекеңе жіберді. Қасиетті адам ғой, ертіп кел, мүмкін, со кісіні көріп серпілер, — дейді.

Бір тізерлеп отырған қалпында сартылдап-сартылдап айтарын айтты да, Қаден Сақанікіне қарай қаздаңдай басып кетіп барады.

Ана жан терге түсіп жатыр. Тек жарқырағаны болмаса, көзінде жанар жоқ. Су түбіндегі әйнектің сынығындай нұрсыз, ұшқынсыз мөлдіреп қана қояды. Қинала-қинала үні де қарлығып қалыпты. Оң жағында отырған еркек дауысты зор бәйбішенің иығына әлсін-әлі қолын артып, жанарсыз көздерімен жалбарына бір қарап, қайта қаналады. Бөлменің ортасына адалбақан орнатып қойыпты. Зор бәйбіше жатқан ананы қайта-қайта тұрғызып, бақанды құшақтатып:

— Иә, сәт! Сыйын тоңды еріткен Домалақ енеңнің әруағына! — деп, бебеулеген әйелдің белін тарта береді.

— Қолыңның әлі бар ғой, сен тартып көрші, — деп жиналған бес кемпір кезекпе-кезек белге жармасады. Бала түспейді. Жан ұшыра шыңғырған ана қара суға шомылғандай терлеп, әлсіреп барып, есі ауып қайта жатады.

Ертеңгі шайдан басталған толғақ әлі тынған жоқ. Күн батты. Жұмыстағы ері келді. Үйелмелі-сүйелмелі үш бала әкесін көріп, жамырай жылап, аяғына оралып жатыр. Бешпетінің түймесін ағытып жіберіп, үш жасар кенже қызын қойнына қымтап, жұбатып тұр. Қалған екеуі шалбарының екі балағынан ұстап айрылар емес, үрейлі. Мойны ұзын арық кемпір үйден шықты да, Сәлімге бірдеме деген болды. Сәлім үш баласымен есік алдындағы бөрененің үстінде отыр.

Қаздандай басып Қаден келді. Сәлімді көріп:

— Құрдас, молдекеңе барып едім, үйінде өзі де, кемпірі де жоқ екен. Іздемеген үйім жоқ таба алмадым, — деп, сып беріп үйге еніп кетті.

Әйелдің шыңғырған даусы естілді. Сәлімнің қойнындағы кішкентай қызы да жылап отыр. Екі бала әкесіне тығыла түсті...

Сәлім ғдызып төсіне жабыстырған қалпында Көзімжанның үйіне келді. Кешкі асты ішіп болып, енді жинап жатқан Көзімжан мен Маруся үрейлі Сәлімге таңырқай қалды...

Маруся мен Көзімжан Сәлімдікіне кіргенде, толғатқан ана сәл тыншытты. Кемпірлер де үрейлі. Бір-біріне сыбырлап бір тізерлеп отырып, әйелді қоршап алыпты. Маруся кірген бойдан баяғы зор кемпірге қарап:

— Шығыңыздар, үйдің ауасын мүлде тарылтып жіберіпсіздер, — деді.

Зор бәйбіше бастаған кемпірлер жақтырмаған пішінмен еріндерін сылпылдатып, далаға шықты. Үйде Маруся, Көзімжан, толғатқан Ана қалды.

Сығырайған май шам шалқи жанып тұр.

Бұлыңғыр. Ана көзін ашты. Маруся оның құрсағын басып көрді де:

— Қимылдай ма? — деп сұрады.

— Түске дейін болар-болмас қимылдап еді, әзір жоқ, қимылдамайды, — деп, қиналып әзер жауап берді де, қайтадан есі ауып кетті.

Маруся әйелді әбден ықтияттап, зерттеп жүрегін тыңдады да, Көзімжанға қарап басын шайқады. Әйел сандырақтай бастады.

— Мен... қазір... Әкіш... Күкен... Сәлім қайда...

— Бала қимылдамайды, өлген әрі теріс келген. Шұғыл операция керек. Ол менің емес, аудандағы дәрігерлердің де қолынан келу-келмеуі неғайбіл, — деді де, Маруся асығыс-үсігіс дәрі алып, әйелге иіскетіп еді, ол сәл есін жинап, көзін ашты да, Сәлім мен балаларын шақыруды өтінді.

Кішкене қызын төсіне жабыстырған қалпында, екі баласын ертіп Сәлім кірді. Кемпірлер де ілесе кірді.

Ана үш баласының маңдайынан иіскеп, талықсып кетті. Шырылдаған үш сәбиді біреу далаға алып шықты.

Батыр түлғалы Сәлім күректей алақанымен шалқасынан жатқан зайыбының маңдайынан сипады. Әйел де жуған шүберектей құп-қу, әлсіз саусақтарымен ерінің білегінен ұстап, көзін барынша ашып, тесіліп қарап жатыр. Сәлімнің жанарынан бір-екі тамшы сараң жас домалап тусті. Әйел сол қалпында мәңгі оралмас сапарға аттанды.

Әлгінде ғана алыптай көрініп отырған Сәлім бойындағы бар қуатымен жан ұшыра бір өкірді де, екі бүктеліп, шоңқиып отырып қалды.

Найзағай жарқылдап, күн күркіреп, дала да әлемет боп жатты. Маруся қос алақанымен бетін басқан бойда далаға шығып, селдетіп тұрған нөсерге қойды да кетті. Алды-артына қарамай жүгіріп барады. Қап-қара түнекке сүңгіді де ғайып болды.

Күз. Бұлтсыз, бұлыңғырсыз, желсіз, жауынсыз жайдары күз. Ауыл сыртындағы қара жолдан шаң көтерілді. Самалсыз тымырсық күнгі қою шаң жалп етіп жол бойы шөпке қанақтап жатыр. Ауылдан шыққан қасқа жол тауға тартқан.

Сап түзеп, үшкілденіп, қиқулап батысқа бет алған тырналар биікте жүзіп барады. Кенет олардың шуылы көбейіп, қатары бұзылып, быт-шыт бытырап кетті! Бет алған бағытынан бір толқып, кері айналды да, қайтадан сап түзеді. Ноқаттай жалғыз қара шырқау биікке көтерілді де, жұлдыздай төмен сорғалады. Дала бүркіті. Ол бар екпінімен құйылған бетінде тырналар тобына кілікті. Күс мамығы бұрқ етті де, топ тырнаның бірі қара үзіп қала берді. Әне, ол бір қанаты салбырап, жалғыз қанатымен қалқып келеді. Жерге түсті. Көтерілмек болып ұмтылып еді, жаралы қанатын жаза алмай, жорғалады да қалды.

Манадан бері кетпенге сүйеніп, қызықтап тұрған Сапар тура ұмтылды. Ұзын сирақ бишараны ұстап, қырман шауып жүрген әкесіне әкелді. Әбіт кетпенін қойып, тырнаның сынған топшысын көрді де:

— Қайтесің мұны? Бәрібір өліп қалады. Қоя бер әрі, — деп, ісіне қайта кірісті.

Айнала егін. Биік боп піскен мысық мұрт бидай күбір-күбір, сыбыр-сыбыр желпіп өткен жылы самалмен бір толқып, бойын қайта түзеп алады. Қарт бас алмай қимылдауда. Аракідік еңсесін көтеріп, оң қолының сыртымен белін басып, қайқайып, бой жазып, қайта кіріседі.

Күн бесін. Астық арасынан құлынды биеге мінген Сақа шықты. Таза киініп алыпты. Мәсісі де, жұқа шекпен, қалпағы да су жаңа. Сапар сәлем берді. Сақа Сапардың сәлемін пейілімен алды.

— Немене, кемпіріңді төркініне жіберіп, қалыңдық айттырайын деп жүрмісің? Жол болсын, молдеке? — деп, Әбіт те қол алып сәлемдесті. Молдекең атынан түскен жоқ. Әдемі шақшасын сылдырлатып, ердің қасына тықылдатты да, асықпай насыбайын атып:

— Әй, мешел-ай, қарісең де қарап жатқың келмейді-ау! Қойсаңшы енді, балаң ер жетті, аштан өлем дейсің бе? — деді.

— Ақылыңа болайын, о не дегенің, мырза? Үйренген кәсібін адам көзі жұмылғанша тастаушы ма еді? Баланың тіршілігі өзіне, менікі өзіме, — деп, жұмысын жалғай берді. Қанын ішіне тартып, жарыла жаздап тұрған Сақаға назар да аудармады.

Сақа жәйімен кетті.

Күн батты. Әбіт жұмысын тамамдады. Ол күркешегіне барып, кетпенін сүйей салды да, торсығынан сусын жұтты. Сапар жаралы тырнамен әуре.

— Мен шаршадым, осында болам. Сен шешеңе бар. Бизаққа айт. Қырман даяр. Ертең тұлығын жіберіп таптатсын, — деді Әбіт.

Жаралы тырнасып көтерді де, Сапар ауылға тартты, жаяу. Егін ауылдың жоғарғы жағында, үш шақырымдай. Батыс өртеніп бара жатқандай қызыл алау. Ауыл түтіні жіп-жіңішке, тіп-тік баяу қалықтап, көкке сіңіп барады. Төстегі тау бөктеріндегі ауылдан әлдекім шандатып келеді. Жерден зорға көтеріліп, бір-екі дуадақ ұшып өтті.

Сапар үйіне бармастан бұрып әуелі Марусяға тырнаның сынығын емдетіп, содан соң Бизаққа әкесінің айтқанын жеткізді.

Төрінің алдында баласымен ойнап жатқан бастық:

— Қартым жарады. Ертең орақшылар да, қырманшылар да сонда болады, — деді.

...Жаз ортасы ауып барады. Әлі де күн аптабы қайта қойған жоқ ыссы. Әуе айналып жерге түсіп тур. Бизақ пен Көзімжан атқа мініп ауылдан шықты. Жылғаның жағасында балалар ойнап жүр, қолдасып, дөңгеленіп алыпты. Орталарында Маруся.

— Болыс-еке, бұл қыз — бізге ғайыптан табылған құс. Қалайда осыдан айрылып қалмайық. Қарашы, әне, балалармен қалай шүйіркелесіп кеткен.

— Атамаңыз. Бәрін де істегісі келеді, амал не, қол қысқа. Бишара қыздың Сәлімнің әйелі өлгенде қайғырғаны қабырғама қатты батты. Осы күні уақытының көбін соның үш баласымен өткізеді. Үшеуі де мұнтаздай тап-таза. Бишара Сәлімге обал-ақ болды, — деп, Көзімжан темекісін тұтатты.

— Ым... м... м... Обал.., обал... Айтса да, болыс-еке, осы Сәлімді неге қолға алмайсыз. Теңіңіз. Бой десе бойы, ой десе ойы бар жақсы азамат, — деп, Бизақ әзілдеген болып еді, Көзімжан:

— Сіз бара-бара бойдақ еркектер мен жесір қатындардың да қамын жейтін болғансыз ба? Болса болсын, арада сіздей жеңгетай жүрсе, арман не, — деп жайдары жауап берді.

Олар жылғадан өтті. Орылған шабындықтың арасындағы жалғыз аяқ соқпақпен бірі ілгері, бірі кейін аяндап келеді. Көзімжан бастықтың жалпақ жауырыны мен жұп-жуан мойнынан көзін алмайды. Жол үстінде жайылып жүрген үш-төрт жылқының ішіндегі сәуірік кісінеп, тұсаулы қысыр торы биеге тура ұмтылды.

Олар қалың құрақты қара суды сағалай келіп, түбектің шабындығын жусатып жатқан шалғышыларға соқты. Аттарынан түсіп, жетектеген бойда шалғышылардың қолын алып жатыр. Көзімжан атының шылбырын Сапарға ұстата берді де, бешпетін шешіп тастап, шалғы алды. Шалғының жүзін бас бармағымен байқап көрді де, тартып кетті. Алғашында сәл кібіртіктеп, жаттыға келе құлашын кең тастап, еркінше сілтеп барады. Оңнан солға қарай салмақпен тартқанда, толықсып тұрған қарабас шалғын сол жаққа шашылмай келіп сылқ ете қалады. Бизақ Әбіт қарияның шалғысын алып, тік тұрған қалпында, сабын жерге тіреп қойып, ұзын құм қайрақпен жанып тұр.

— Келін қалай сілтейді, ә?! Енді жеткізбейді, бол, — деп, Әбіт бастықты қайрап қояды.

— Байтал шауып, бәйге алмайды. Саспа, Жәке! — деп Бизақ та сол тартты. Жоқ байырғы шаруа азамат қаншама қарпына қимылдағанымен, Көзімжан шендетер емес. Ол тіпті қолына шалғы алып, билеп бара жатқандай, жеп-жеңіл. Әнеки, ол солды деген жеріне жеткізіп, енді Бизаққа қарай екіншісіне түсті. Әп-сәтте оны да жайғап, Сапардың шалғысын өзіне берді де, орамалының ұшымен терін сүртіп, Бизаққа қарап тұр. Ол да бітті.

— Бас-еке-ау, шау тартып қапсыз, қолтығыңыз жазылмай қапты. Қолау болған тайдай кібіртік-кібіртік етесіз, — деген Көзімжанның сөзіне шалғышылар бір күлісіп алды. Бизақ сәл кір шалған бет орамалын алып, терін сүртті де, Көзімжанға қарады. `Мәссаған, бұдан бұрын неге аңғармаған! Қандай көрікті әйел еді?! Сәл демігіп дем алған сайын мол кеудесі жұқалтаң кеудешесін көтеріп-көтеріп қояды. Тіпті, екі самайынан қобырап шығып тұрған шашы да ажарын аша түскендей. Үлкен де емес, кіші де емес қап-қара көздері болар-болмас қана күлімдейді. Жоқ бұл кеңседе темекісін бұрқыратқан, тік мінез ожарлау Көзімжанға ұқсамайды. Оның алдында бар қуаты бойында, жастығын шығындамай жасырып қалған мүсіні мұжылмаған балаң келіншек тұр, әйел тұр. Қауызы толып, пiciп тұрған масақтай. Енді алмасаң, үзіліп түсетін тәрізді. Жай отындай бір сезім Бизақтың басынан кірді де, ішкі сарайының бір түкпіріне барып тұрып қалды.

Қоңыр кеш, ауыл алаңсыз. Есік алдындағы қазықтағы қасқа сиыр бұзауын бауырына алып, жусап жатыр. Қоясар итаяғын жалап-жұқтап өліп барады. Жылғаның төменгі ағындағы жылқының кісінегені естіледі. Көрші бір үйден сәбидің жылаған даусы шықты. Үркер көтеріліп келеді. Оңтүстік жақтағы таудың арғы бетінде, сірә, жаңбыр жауып жатса керек, найзағай жарқ етіп бір желпінді де, қайта сөнді. Ұзыннан ұзаққа созылған таулар. Қарауытып тұр. Көрші ауылдың оттары болымсыз, әлсіреп жанады. Сапар үйге кіріп бешпетін жамылды да, далаға қайта шығып бара жатқанда, анасы: `Сапаржан, тағы кетесің бе? Осы түнде қайда барасың? Жатып дем алсайшы, ерте оянасың ғой`, — деп еді, ол тыңдамады. Кемпір бір күрсінді де, ұйықтауға әзірленді. Сапар ауыл сыртындағы жылғаға барды да, судың ағысына қарай жағамен жайлап жүріп кетті.

Ауылдың алды ұйықтаған. Маруся бәтеңкесін іле салып, жекетін жамылып, сыртқа шықты да, елең етіп тұра қалды. Сонау жазғы кештен кейін жоғалып кеткен ән қайта естілді, бірақ алыста. Адаса соққан түнгі самал алыстан келген үнді әрқайда шалқыта береді. Қыз жүрегі әнге әбден елтіді. Ол жылғаға барды. Бәтеңкесін қолына алып, судан өтті. Өтті де, ән шыққан жаққа қарап, қалшиып қатты да қалды. Ән шақырып тұр. Ол әуелі жайлап бір-екі аттады да, бәтеңкесін қолына алған қалпында жүгіріп ала жөнелді. Алдынан ескен самал оның біресе көйлегін түріп, біресе шашып ұйпалақтап, әбден ажуалады. Ол жылғаның бойымен төмен қарай ұшып келеді. Ән жақындай берді, жақындай берді...

Ауыл тегіс ұйқыда.

Осы кезде егіннің басында түнеп қалған Әбіт қария күркешіктің ішінде иесіз даланы басына көтеріп, шалқасынан түсіп, қорылдап ұйықтап жатты. Піскен астықты түнгі самал билетіп тұр. Бұйра бас бидай масақтары майыса толқып, майыса толқып сыбырласады. Әбіт түс көріп жатыр...

Төңірегі толған тау-тау астық Ортасында күрек ұстап өзі тұр. Баласы Сапар `Жәкелеп` ана жерден бір, мына жерден бір дауыстайды. Қарт оны таба алмайды, тек ұлының дауысын естиді. Қызыл сапырып жатқан бір топ жастардың арасынан жарқылдап күліп жүрген баласын көрді де, қасына жетіп барса, ұшты-күйлі жоқ қайтадан ғайып болып, әлдеқайдан `Жәкелеп` қайта дауыстайды. Енді бір ол алып су диірменнің ішінде жүреді. Жан-жағының бәрі дағар-дағар астық, ұн. Зыр айналған шұбар тастың астынан тозаңы бұрқыраған ұн шанаққа кеп құйылып жатыр, құйылып жатыр. Кенет диірменнің ішіне су тола бастады, ұнның бәрі суға шыланды. Сыртқа шығайын десе, шыға алмайды, есік жоқ. Судың ішінде қарманып, малшынып жүр, батып барады. Шошып оянды! Көзін ашып алып еді, сіріңке шағып, бетіне үңіліп тұрған Сақаның сұсты жүзін көрді. Орнынан тұрмақ болып еді, әлдеқандай тегеурінді батпан қол кеудесін бір түйіп, құлатып тастады. Сақа қынынан пышағын суырып:

— Иманыңды айт, құл неме! — деп тура ұмтылды.

— Молдеке, қанын жүктемеңіз, — деп, біреу араға түсті. Мәселенің не екеніне енді көзі жеткен Әбіт:

— Молдасың ғой, иман-суың өзің бер. Қаласаң кәрі жаным міне, ала ғой, аярым жоқ — деп, тағы тұрмақ боп ұмтылды, бірақ тұрғызбады. Әлекедей жаланған екі жігіт Әбіттің аяқ-қолын тас қып матап та үлгірді. Сүйреп тысқа алып шықты. Молда шырпысын ұстаған бойда:

— Ел мен жерге не бола қалғанын тобырлардың! Мә, саған нан, мә, саған мал! — деп, қурап тұрған егінге от қоя бастады.

Сақа мүлде жынданып алған. Бір шеңгел бидайды сабағымен жұлып алды да, оны да тұтатып: — Тарт! — деп атына қарғып мінді. Үшеуі де шығыстағы `Қолтық` тауып бетке алып, тізгін ұшымен жөнеп отырды. Үш аттың дүбірі алыстап барып тынды.

Осыны күтіп тұрғандай күздің желі соқты. Өрттің тілі ұзарып, алаулап, бітік егінді албастыдай бас салды. Астық өртеніп жатыр. Сынған бұтақтай шарт-шарт етеді. Аяғы тұсаулы, қолы байлаулы Әбіт, тізесін бауырына алып, өлгенде әзер орнынан тұрып, жалаңбас, ішкиімшең, жалаңаяқ, өртеніп жатқан егінге қарап тұр. Тентек жел оның қаба сақалын жұлып әкете жаздайды. Төңірек нарттай. Түнгі өрттің жалынымен Әбіт те жанып бара жатқандай, қызарып көрінді. Ол осыншама өмірінің ішінде көзіне тұңғыш рет жас алды. Кек пен ыза қабат кеп, қартты кемсеңдетіп жіберді. Диханның астығы өртенгені адамы өлгенмен барабар.

Сапар мен Маруся қол ұстасып ұшып келеді. Таудан соққан өкпек жел үдей түсті. Жан ұшыра жүгірген екеу жар қабаққа соғып, жылғаның иіріміне шолп етті. Малшынып жағаға шығып, қол ұстасып тағы жөнеді. Ауылға кірді. Тым-тырыс. Ал ауылдың жоғарғы жағындағы өрт жалаң қағып, көкке қарай сумаң-сумаң етеді. Қап-қара қою түтін бұйраланып, көлбеп барады.

— Бизаққа жет! — деді де, Сапар Марусяны тастай беріп: — Өрт! Аттан! Аттан! Егін өртеніп жатыр! — деп, ауылды қақ жарып егістікке қарай жүгіре берді. Ит үріп, сиыр мөңіреп, азан-қазан.

Аз ғана ауыл лезде аяғынан тік тұрды. Әйел-еркегі аралас. Көбі сырт киімін киюге де үлгермей, айыр ма, тырма ма, күрек пе, қолына ілінгенін алып өртке қарай бар күшімен самғап барады, көбі құр қол Бизақ жұрттың ең алдымен аяқ-қолы жерге тимей ұшып