Роман


Ұлыма арнаймын

Қаракөлеңке тар бөлмеде, терезе алдында, еденде әкем жатыр. Ақ кебінге ораулы бойы шамадан тыс ұзарып, жалаң аяғының башпайлары біртүрлі боп тарбайып кеткен, көкірегіне қусыра салған сүйкімді қолдарының саусақтары да қисық-қисық; жарқын көздерін бақыр ақшамен мықтап бастырып қойған, мейірімді жүзі қарауытып кеткен, сүйкімсізденіп ақсыйған тістерінен зәрем ұшып тұр.

Қызыл юбкалы, жалаңаш-жалпы шешем әкемнің ұзын, ұяң шашын қара тарақпен шалқасынан қайыра тарап, тізерлеп отыр; бұл тарақпен мен қарбыз қабығын изеп кесуді тәуір көруші ем; шешем қарлыққан жуан қоңыр дауыспен бірдеме деп дамылсыз сөйлеп отыр, көкшіл көздері ісіп кетіпті, жас боп бұршақтап ағып, еріп бара жатқандай.

Басы қазандай, үлкен көзді, кісі күлерлік қомпақ мұрынды, жұмыр денелі нағашы әжем қолыннан ұстап тұр; тұлабойы қап-қара, жұп-жұмсақ, әрі тамаша сүйкімді; шешемнің даусына біртүрлі ерекше және келістіре үн қосып, әжем де жылап тұр, тұлабойы қалш-қалш етеді де, мені әкеме таман итеріп, жұлқылай береді; мен шегіншектеп, оның тасасына тығыла берем; үрейленіп ыңғайсызданып тұрмын.

Үлкендердің жылағанын ешуақытта көрмеген ем, әжемнің:

— Көкеңменен қоштасып қалсайшы, оны енді өмірбақи көрмейсің ғой, ол айналайын, жасына жетпей, мезгілсіз өліп кетті ғой... — деп қайта-қайта айтқан сөздеріне түсінбеймін.

Қатты науқастанып, жуырда ғана тұрғанмын; науқас кезімде — мұны жақсы білемін — әкем менімен әбігер боп көңілді жүрген-ді, сосын ол кенет жоқ болып кетті деп оның орнына таңғажайып адам, әжем келіп отыратын болды.

— Қайдан келдің сен? — деп сұрадым әжемнен.

— Жоғарыдан, Нижнийден келдім, бірақ жаяу келгенім жоқ, пароходпен келдім! Суда жаяу жүретін бе еді, пішт! — деді ол.

Мұның өзі әрі қызық, әрі түсініксіз болды: үйдің жоғарғы қабатында сақалды, боянған персияндар, ал подвалда бір кәрі, сары қалмақ илеген қой терілерін сатып тұратын. Сатының қапталына мініп, төмен сырғанап әйтпесе, одан құлап кетсек, тоңқалаң асып та түсуге болатын-ды, — мұны жақсы білетінмін. Бірақ, бұған судың қандай қатысы бар? Бәрі де нанымсыз, әрі шым-шытырық қызық.

— Ал, мен неліктен пішт боламын?

— Айқайлай бергендіктен пішт боласың, — деді әжем де күле сөйлеп.

Әжем емрене, көңілдене, келістіре сөйлейді. Алғашқы күннен бастап-ақ мен оған үйір боп кеттім, сондықтан ол енді осы бөлмеден менімен бірге тезірек кетсе екен деймін.

Мені қатты қыйнайтын — шешем; оның көз жасын бұлап, дауыс еткені көңілімде бір қорқынышты тосын сезім туғызды. Шешемді мұндай күйде тұңғыш рет көруім еді — ол әрқашан қатал, сөзге сараң болатын-ды; өзі тап-таза, жылқыдай жұп-жұмыр, ірі денесі шып-шымыр, қолдары да кереметтей қарулы еді. Ал қазір өнбойы біртүрлі сүйкімсізденіп ісініп кеткен, алқа-салқа, киімінің бәрі быт-шыт; басында үлкен сарғыш бөріктей, тап-тұйнақтай боп тұратын шашы жалаңаш иығын жауып бетіне түскен, оның бір бұрып өрген жартысы әкемнің өлі жүзіне түсе қозғалып тұр. Бөлмеге келіп тұрғаныма көп уақыт болса да, шешем маған бір рет те қараған жоқ, — әкемнің шашын тарап, көз жасына булығып, еңірей берді.

Есіктен қап-қара мұжықтар мен қарауылшы солдат қарай береді. Солдат ашуланып:

— Тезірек әкетіңдер! — деп ақырады.

Терезеге қара шарқат ұстаулы; шарқат желкенше көмпиеді. Бір күні әкем мені желкенді қайықпен серуенге алып шыққан. Бір мезетте күн күркіреп қоя берді. Әкем күлді де, мені екі тізесімен қысып алып:

— Қорықпа, Лук, ештеңе етпес! — деп айқайлаған.

Бір мезетте шешем еденнен азар көтеріліп, сол бойда қайта отыра кетті, шашы еденге жайыла шалқасынан құлап түсті; көзі жұмулы, ақ жүзі көгеріп кетті де, тісін әкемше ақсыйтып:

— Есікті жабыңдар... Алексейді әкетіңдер! — деді қорқынышты дауыспен.

Әжем мені итеріп тастап, есікке қарай ұмтылды:

— Қорықпаңдар, ағайындар, тие көрмеңдер, кетіңдер, құдай үшін! Бұл — холера емес, толғақ, қой келген, рақымшылық етіңдер, жарқындарым! — деп айқайлады.

Мен қараңғы бұрыштағы сандық артына тығылып қарадым да отырдым: шешем еденде аһлап, тісін қайрап, ондалап жатыр, әжем оны шыр айнала күйбеңдеп жүр.

— Құдай үшін! Варюша, шыдап бақ..! Әулиенің әулиесі, шарапатты Мариам-ана... — деп көңілдене елжірей сөйлеп жүр.

Зәрем ұшты; екеуі еденде әкемнің жанында әбігер боп жүр, әкеме соқтығысады, сарнап айқайлайды, бірақ әкем былқ етпейді, күліп жатқан тәрізді. Едендегі әбігер ұзаққа созылды; шешем әлденеше рет түрегеліп, қайтадан құлай берді; әжем, үлкен жұмсақ қара доптай, бөлмеден домалай шыға-шыға жөнеледі; бір кезде қараңғыда бала шыр ете қалды.

— Құдайға шүкір! Ұл бала! — деді әжем.

Сонсоң шырақ жақты.

Мен, сірә, бұрышта отырып ұйқтап кетсем керек, — басқа ештеңе есімде қалмапты.

Бұдан соңғы бір есімде қалғаны — жауынды күн, бейттің меңіреу бір түкпірі: өзім бір тайғақ, былшырақ төбешік басында, әкемнің табытын түсірген шұңқырға үңіліп тұрмын; шұңқыр түбі шалқыған су, ішінде тарбақалар жүр, — бір-екеуі табыттың сары қақпағына шығып та үлгірді.

Қабыр басында — мен, әжем, үсті-басы малмандай қарауылшы солдат және қолында күректері бар ашулы екі мұжық. Бәріміздің үстімізге моншақтай ұп-ұсақ, жылы жауын сіркіреп тұр.

Қарауылшы шетке таман шығып:

— Топырақ тастаңдар, — деді.

Әжем басындағы орамалының ұшымен бетін басып жылап қоя берді. Мұжықтар еңкейіп, қабырға тез-тез топырақ тастай бастады, су шылп-шылп етті; тарбақалар табыттан секіріп түсіп, шұңқырдың жарына шапши бастады, кесек-кесек топырақ оларды қайтадан шұңқырдың түбіне ұшырып түсірді.

Әжем, мені иығымнан тартып:

— Кейін тұр, Леня — деді, мен оның қолынан сытылып шықтым, кеткім келмеді.

Әжем:

— Құдайым-ай, бұл неғылғаның, — деп, әлде маған, әлде құдайға ренжігенін білдірді де, төмен қарап, үндемей ұзақ тұрып қалды; қабыр бетінен келе топыраққа толды, әжем әлі тұр.

Мұжықтар топырақты күрекпен сылпылдата соғып жатыр; жел үрлей жаңбырды айдап әкетті. Әжем мені қолымнан жетелеп, самсаған қара крестер арасындағы алыс бір шіркеуге апарды.

Қоршау сыртына шыққан соң:

— Сен неге жыламайсың? — деп сұрады әжем. — Жылап алсаң еді!

— Жылағым келмейді, — дедім.

— Е, жылағың келмесе, жыламай-ақ қой, — дей салды әжем ақырын ғана.

Бұның бәрі таңқаларлық еді: мен сирек жылайтынмын, онда да таяқ батқандықтан емес, жәбірге шыдамай жылайтынмын; мен жыласам, әкем әрдайым мазақ етуші еді де, шешем:

— Жылаушы болма! — деп ақыратын.

Кейін біздер жайдақ тарантасқа мініп, өте лас бір кең көшенің бойымен, қара-күрең үйлерің арасымен жүріп өттік; мен әжемнен:

— Тарбақалар шұңқырдан шыға алмай ма? — деп сұрадым.

— Жоқ, енді шыға алмайды, — деп жауап қайырды әжем. — Құдай есіркесін оларды!

Құдайдың есімін әкем де, шешем де бүйтіп жиі, әрі шын ниетімен аузына ала бермеуші еді.

Бірнеше күннен соң мен, әжем және шешем үшеуміз пароходта, кішкентай каютада келе жаттық, дүниеге жаңа келген інім Максим қайтыс болған, сыртынан қызыл құрмен құндақталған ақ кебінге ораулы, бұрыштағы стол үстінде жатыр.

Мен, буылған түйіншектер мен сандық үстіне орнығып алып, аттың көзіндей бадырайған, дөңгелек терезеден қарап отырмын; дымқыл әйнек ар жағында құлазыған, көбік шашқан ұшы-қиыры жоқ су шалқып жатыр. Кейде шапшып, әйнекті жалап-жалап алады. Ондайда мен еріксіз еденге секіріп түсемін.

Әжем:

— Қорықпа, — дейді де, жұп-жұмсақ қолымен мені оп-оңай көтеріп алып, түйіншектердің үстіне қайтадан отырғызады.

Су бетінде — буалдыр, дымқыл тұман; әлдеқайдан, алыстан жер қарауытып көрінеді де, тұман мен су тасалап қайтадан ғайып боп кетеді. Айналадағы нәрсенің бәрі селк-селк етеді. Тек шешем ғана, екі қолын желкесіне қойып, қабырғаға сүйеніп, табандап, қозғалмай тұр. Жүзі темірдей боп түтігіп кеткен, екі көзі тарс жұмулы, үнемі бір тіл қатып сөйлеспейді, мүлде біртүрлі боп өзгеріп, жаңғырып кеткен, тіпті үстіндегі киімі де маған бөтен көрінді.

Әжем қайта-қайта:

— Варя, аз-маз тамақ ішсең қайтеді, ә? — дейді оған ақырын ғана.

Шешем тіл де қатпайды, қозғалмайды да.

Әжем менімен сыбырласып сөйлеседі де, шешеммен — дауыстаңқырап, бірақ біртүрлі сақтана, имене, әрі аз сөйлеседі. Менің ойымша, әжем шешемнен жасқанатын сияқты. Бұл маған түсінікті де, сондықтан әжеме жақындығым одан сайын арта түсті.

— Саратов, — деді шешем күтпеген жерден қатты дауыстап, әрі ызғарлана сөйлеп. — Әлгі матрос қайда?

Шешемнің сөздері де таңғажайып, бөтен сөздер: Саратов, матрос дейді.

Каютаға көк киімді, ақ шашты төртбақ адам келіп кірді, бір кішкентай жәшік әкелді. Әжем жәшікті алды да, оған киімнің сүйегін сала бастады, салып болды да, қолын соза ұстап, есікке қарай алып жүрді, бірақ әжем жуан еді, каютаның тап-тар есігіне тек қырынан ғана сыятын-ды, сондықтан есік алдында ыңғайсызданып кідіріп қалды.

Шешем:

— Әй, мамеке-ай! — деп дауыстап, әжемнен табытты жұлып алды да, екеуі жоқ боп кетті; мен көк киімді мұжыққа қарап, каютада қалып қойдым.

Ол маған қарай еңкейіп:

— Қалай, інішегің өліп кетті ме? — деді.

— Сен кімсің?

— Матроспын.

— Ал, Саратов деген кім?

Қала ғой. Терезеден қарашы, мына тұрған сол ғой! Терезе сыртында жер теңселіп тұр. Қарауытып, жарқабақтанып, үстінде тұман үйіріліп жүр, тегенедей қалаштан жаңа ғана кесіп алған үлкен кесек нандай болып көрінеді.

— Әжем қайда кетті?

— Немересін жерлеуге кетті.

— Оны жерге көме ме?

— Енді қайтуші еді? Көмеді.

Әкемді жерлегенде, тірі тарбақалардың. да қоса көмілетінін айттым матросқа. Ол мені көтеріп, көкірегіне мықтап қысып сүйіп алды.

— Әй, шырағым-ай, сен әлі ештеңені ұқпайсың ғой! — деді ол. — Тарбақаны аяудың қажеті жоқ, құдай есіркесін оларды! Шешеңді аясайшы, — оны қайғы әбден күйретіп бітіргенін көрмеймісің!

Қақ төбемізден гуілдеп, азынаған дыбыс шықты. Мұның пароход екенін мен біліп алғанмын, сондықтан қорыққаным жоқ, бірақ матрос асығып мені еденге қоя салды да:

— Жүгіру керек! — деп шыға жөнелді.

Менің де зытқым келді. Есік алдына шықтым. Қара көлеңке тар қуыста ешкім жоқ екен. Есікке таяу, баспалдақтарының жезі жалтырап, бір саты тұр. Жоғары қарап ем, қолдарына дорба, түйіншектерін ұстаған адамдарды көрдім. Пароходтан жұрттың бәрі кетіп бара жатқанына күмәнім қалмады — демек, менің де кетуім керек.

Бірақ, бір топ мұжыққа ілесіп, пароходтан жағаға шығатын көпірге таяу бортқа жеткен кезімде, жұрттың бәрі маған:

— Мынау кім баласы? Кім баласысың? — деп айқайлай бастады.

— Білмеймін.

Мені көпке дейін итермелеп, жұлқылап, түрткілеумен болды. Ақырында ақ шашты матрос жетіп келді де, мені ұстай алып:

— Бұл астраханьдық қой, каютадан шыққан... — деп түсіндірді.

Ол жүгіріп мені каютаға алып барып, түйіншектердің үстіне отырғыза салды да:

— Сазайыңды берермін бәлем! — деп сұқ қолын кезеп қойып кетіп қалды.

Төбемдегі у-шу бірден-бірге саябырлайын деді, енді пароход қалтырамайды да, суды да гүрсілдетпейді. Каютаның терезесін бір дымқыл жар тасалады: тас қараңғы, қапырық боп кетті, түйіншектер, тынышымды кетіріп, ісініп кеткен тәрізді, төңірегімнің бәрі жайсыз. Қаңыраған пароходқа мені осылай өмір-бақи жалғыз тастап кетпеді ме екен?

Есікке, келдім. Есік ашылмайды, жез тұтқасын бұрап та болмайды. Сүт құйған шыныны алып, тұтқаға бар пәрменіммен қойып қалдым. Шыны күл-талқан болды, сүт аяғыма ақтарылып, етігімнің қонышына құйылды.

Түк бітіре алмағаныма ыза боп, түйіншектердің үстіне жатып қалдым, ақырын жылап жатып, ұйқтап кеттім.

Ояна келсем, пароход тағы да гүрсілдеп, дірілдеп келеді екен, каютаның терезесі күнше лапылдап тұр. Әжем менің жанымда шашын тарап отыр, әлденені күбірлеп, бетін кіржитіп қояды. Қою шашы иығын, омырауын, тізесін бүркеп тұратын, шашы таңғажайып қалың болатын, қап-қара боп, қошқылдана жылтылдап, еденге түсіп тұр. Әжем, шашын еденнен бір қолымен көтеріп, салбырата ұстап, қалың бұрымына сирек тісті ағаш тарақты азар−азар енгізеді; еріндері қисайып, қара көздері ашулана ұшқын шашады, қалың шаш астындағы беті кіп-кішкентай, кісі күлерлік боп көрінеді.

Әжем бүгін ашулы сияқты, бірақ, шашын неліктен осынша ұзын болды деп сұрағанымда, кешегісіндей мейірімді, әрі ұяң дауысымен:

— Құдай қас қып берген болар деймін бұл антұрғанды, — кәне, тарап жіберші! Осы жалынды жас кезімде мақтан етуші ем, қартайғанда қарғайтын болдым! Сен ұйқтай бер! Әлі ерте, күннің өзі түн ұясынан жаңа ғана шығып келе жатыр... — деді.

— Енді ұйқтағым келмейді!

— Ендеше жарар, ұйқтамай-ақ қой, — деп бірден келісе кетті әжем, бұрымын өріп отырып, диванға қарай беріп; диванда шалқасынан, шектей созылып, шешем жатыр. — Кеше сен шыныны қалай сындырдың осы? Ақырын сөйле!

Әжем біртүрлі ерекше, әндете сөйлейді, сөздері гүлшешекке ұқсаған, сондай жылы, жарқын, нәрлі, көңіліме оп-оңай тоқылады. Жымыйып күлген кезінде, шиедей, қара күрең қарашықтары айтып жеткізе алмастай сүйкімді нұр шаша, ұлғайып кетеді, күлкісі аппақ қаладай тістерін жарқ еткізеді, қара қошқыл бетіндегі әжімнің қалыңдығына қарамастан, бүкіл бет әлпеті жас, әрі жарқын көрінеді. Оның бет шырайын осы бір кең танаулы, ұшы қызарып тұратын қомпақ мұрыны қатты бұзып тұратын-ды. Әжем күмістен әшекейлеген қара шақшадан насыбай ататын. Өнбойы қаралтым көрінсе де, ішінен — көзі арқылы — шашырай шыққан, өшпейтін, жарық әрі жылы сәулемен нұрланып тұратын. Әжем еңкек, тіпті бүкірге таңдық, өте толық, бірақ үлкен мысықша жеңіл, әрі епті қыймылдайтын, — әрі тап сол мейірімді жануардай жұп-жұмсақ еді.

Әжеме кездескенге дейін қараңғыда тығылып, ұйқтап жатқан сияқты едім, ол келді де, оятып, жарық дүниеге шығарды, айналамдағының бәрін ұзына шұбақ жіпке тізіп біріне бірін байланыстырып алуан түсті шілтерше тоқыды да, бірден-ақ жүрегіме ең жақын, ең түсінікті, әрі ең қымбат өмірлік досым боп кетті, — қиын-қыстау өмір шегуге керекті қажымас қуат беріп, байытқан да әжемнің дүниеге деген адал сүйіспеншілігі еді.

Бұдан қырық жыл бұрын пароходтар жай жүзетін-ді; Нижнийге дейін өте ұзақ уақыт жүздік, сондықтан сұлу көріністі емін-еркін тамашалаған сол бір алғашқы күндерім есімде әлі күнге дейін жақсы сақтаулы.

Ауа райы түзеліп кетті: әжем екеуміз ертеден кешке дейін жалтыр аспан астында, күз алтынға бөлеп, жібектен түр салған Волга жағалауларының арасында, палубада болдық. Сұрғылт-көгілдір суды қалақтарымен асықпай ақырын ғана гүмбір-гүмбір есіп, ұзын арқанмен баржа сүйреткен ақ-сары пароход ағынға қарсы жоғары ілбіп келеді. Баржаның түсі сұр, есекқұрт сияқты. Күн Волганың үстінде байқаусыз қалықтап бара жатыр; төңіректегі көріністің бәрі сағат сайын жаңарып, үнемі өзгеріп отырады; жап-жасыл таулар жердің сәнді киіміндегі әсем қыртысы тәрізді; алыстан пряниктей көрініп, жағада қалалар мен селолар тұр; су бетінде күзгі алтын жапырақ қалқып жүр;

Әжем, бір борттан екінші бортқа барып:

— Қарашы, қандай тамаша! — дейді минут сайын, жайнаң қағып, сөйлеген кезде оның көзі де шаттық нұрын шашып жайнап кетеді.

Әжем жағаға үңіле қарап тұрып, мені көбінесе ұмытып кетеді: екі қолын көкірегіне айқастыра салып, бортқа таман барып, күлімсіреп, үндемей тұрады да қояды, бірақ көзі толы жас. Мен әжемнің бажыр кестелі юбкасына жармасам.

Ол:

— Ау? — деп, селк ете түседі. — Қалғып кетіп түс көргендей боп тұр екенмін.

— Неге жылайсын?

— Қарашығым, қуаныштан да, кәріліктен де жылау ғой бұл, — дейді әжем күлімсіреп. — Мен әбден қартайдым ғой, жасымның өзі қысы-жазы бірдей алпыстан әрі асып кетті.

Сосын, насыбай искеп алып, маған мейірімді қарақшылар жайында, әулие адамдар жайында, нешетүрлі авдар мен жын-шайтандар жайында қайдағы бір тамаша ертегілерді айта бастайды.

Әжем, менің бетіме еңкейіп, көзіме зор қарашықтарымен үңіле қарап, ертегіні ақырын, қызықтыра, өзіме дем бергендей, жүрегіме күш-қуат енгізе айтады. Өлең айтқан тәрізді сөйлейді де, сездері барған сайын келістірек боп шығады. Әжемді тыңдағанда адам айтқысыз рақатқа батасың. Тыңдаймын да:

— Тағы айтшы — деп жалынамын.

— Ал, ендеше тағы да былай болған екен: алжыған үй перісі пеш астындағы қуыста отырып алады, табанына лапша жаңқаша кіріп кетеді, сонда ол теңселіп: «Ай, тышқандар-ай, ауырып барады ғой, ай, тышқандар-ай, шыдатар емес қой!» — деп қақсайды екен.

Әжем бір аяғын көтеріп, қолымен ұстап, тербетеді де, жанына батып тұрғандай, бетін кісі күлерліктей етіп, кіржің-кіржің еткізеді.

Жылы шырайлы, сақалды мұжық-матростар әжемді айнала қоршап тұрады, әңгімесін тыңдайды, күледі де, әжемді мақтап:

— Шеше, тағы бірдеме айтшы! — деп олар да өтінеді.

Сонсоң:

— Жүріңіз, бізбен бірге кешкі тамақ ішіңіз! — деседі.

Кешкі тамақ үстінде әжеме арақ, маған қарбыз, қауын беріп қонақ етеді; бұл әрі жасырын істеледі: пароходта бір адам келе жатыр, ол жеміс-жидектерді жегізбейді, тартып алады да өзенге тастайды; үстінде полицейдікіне ұқсас жез түймелі киімі бар, өзі үнемі мас болып жүреді, сондықтан жұрт одан тасаланып жүреді.

Шешем палубаға сирек шығады да, бізден оқшау жүреді. Үнемі бір үн қатпайды. Оның сымбатты, зор денесі, темірдей бон түтіккен жүзі, басына зілдей етіп екі бұрып ораған селеу шашы — шешемнің күшті, орнықты барлық тұлғасы тұманның, әлде мөлдір ақша бұлттың аржағынан көрінгендей есіме түседі; әжемнің көзі тәрізді шарадай, көкшіл, тік көздері сол арадан бұлдырай және сұстана қарайды.

Бір күні шешем:

— Мамеке, сізге жұрт күліп жүр ғой! — деді, ызғарлана сөйлеп.

— Ә, құдай кешірсін дағы оларды! — деп жауап қайырды әжем немкеттілеу сөйлеп. — Күле берсін, мейлі білсін.

Әжемнің Нижнийді көргенде балаша қуанғаны әлі есімде. Мені қолымнан тартқылап, пароход бортына қарай итермелеп:

— Қарашы, қарашы, қандай тамаша! Жарықтық Нижнийің, міне, осы ғой! Бұл қасиетті жарықтық осындай ғой! Шіркеулерін қарашы, қалықтап ұшып бара жатқандай, қарашы, өзің! — деп айқайлады.

Сосын, тіпті жыларманға келіп:

— Варюша, қарашы, солай емес пе, ә? — деп шешеме жалынды. — Ұмытып та қалған боларсың! Қуансайшы!

Шешем қабағын түйе күлімсіреген болды. Пароход бір әсем қаланың тұсына келіп, жүздеген шошақ діңгектері самсаған кемелерге лық толы өзен ортасына тоқтаған кезде, үстіне кеп адам мінген бір үлкен қайық пароходтың іргесіне кеп тұра қалды, төмен салбыратып қойған сатыға ырғақпен тіркесіп алып, адамдар бірінен соң бірі қайықтан палубаға көтеріле бастады. Бәрінің алдында, ұзын қара киімді, алтындай сары жирен шоқша сақалды, бізмұрын, кішкене жасыл көк көзді, аласа ғана арық шал шапшаң басып жүріп келеді. Шешем:

— Папеке! — деп, күңірене қатты дауыстап жіберді де, шалға асыла кетті, шал кішкене қызыл қолдарыменен шешемнің екі бетін тез-тез сыйпап, басын қармалап:

— Немене-е, ақмақ? Еһе-е! Міне, бәсе... Әй, сендерді ме-е... — деп шырылдап, айқай салды.

Әжем бұрандаша дөңгеленіп, жұрттың бәрін бірден құшақтап, сүйіп жүр; мені жұртқа қарай итермелеп:

— Жүрсейші тезірек! Мынау — Михайло ағаң, мынау — Яков... Наталья жеңгең, мынау — бауырларың екеуінің де аты Саша, Катерина апаң, осылардың бәрі біздің тұқым, көрдің бе, қандай көп! — деді бастырмалата сөйлеп.

Атам:

— Денің сау ма, шешесі? — деді әжеме. Екеуі үш қайтара сүйісті.

Атам мені қалың топ кісінің арасынан іліп алып шықты да, басымнан ұстап тұрып:

— Кім баласысын сен, ей? — деп сұрады.

— Астраханьдықпын, каютадан шықтым...

Шешемнен:

— Мынау не деп тұр? — деп сұрады да атам, жауап алуын күтпей-ақ:

— Шықшыты әкесіне тартқан екен... Қайыққа отырыңдар! — деп мені итеріп жіберді.

Жағаға шықтық та, жапырылған қу шөп басқан түйе тайлы биік екі қапталдың арасындағы, үлкен-үлкен жұмыр тас төселген түсе беріспенен, тобымызды жазбай әрге көтерілдік.

Жұрттың бәрінің алдында нағашы атам мен шешем кетіп барады. Атамның бойы шешемнің қолтығынан келеді, қысқа-қысқа адымдайды да шапшаң жүреді, ал, шешем оған жоғарыдан еңкейе қарап, әуеде қалықтап бара жатқандай көрінеді. Олардың соңынан үн-түн жоқ екі нағашы ағам барады: атам сияқты арық, шашы жылмыйған қара Михаил; ашаң өңді, бұйра шашты Яков; өңшең алабажыр көйлек киген бір жуан әйелдер мен бес-алты бала келе жатыр, балалардың бәрінің де жасы менен үлкен және ылғи бір тып-тыныш момақандар екен. Мен әжеммен, кішкентай Наталья жеңешеммен бірге келемін. Өңі боп-боз, көк көз, іші қампыйған Наталья жеңгей әлсін-әлі тоқтап:

— Ой, жүре алатын емеспін! — деп, ентіге сыбырлайды.

— Сені несіне мазалады екен бұлар? — деп күңкілдейді әжем ашуланып, — Неткен ақылсыз тұқым еді!

Барлығы да үлкендер де, балалар да — маған ұнамады, олардың арасында өзімді бір жат кісідей сезіндім, тіпті, әжем де біртүрлі солғын тартып, алыстап кеткендей болды.

Маған әсіресе атам ұнамады; оны мен өзіме бірден-ақ дұшпан санадым да, оған ерекше назар салып, қауіптене қарадым.

Түсеберістің шетіне жеттік. Жапырайған тебенек шатырлы, терезелері баттыйған, күлгін қызғылт бояумен сырланған бір қабат жатаған үй түсеберістің нақ басында, соның оң жақ қапталына мінбелеп, көшені өзі бастап тұр екен. Көшеден қарағанымда зор көрінгенімен, ішіндегі қаракөлеңке бөлмелері кішкентай, тар екен; жер-жердің бәрінде, пристаньға келер алдындағы кеме үстіндегідей, өңшең бір әбігер боп жүрген ашулы адамдар, сұғанақ суық торғайларша тобымен әрлі-берлі зыр жүгіріскен балалар, жер-көкті кеулеген бір тосын қышқыл иіске тап болдым.

Аулаға кіріп бардым. Аула да сүйкімсіз: жер-жердің бәріне үлкен-үлкен су шүберектер ілінген, алуан түсті қоймалжың су құйылған аузы ашық күбілер толып тұр екен. Су ішінде де бөгіп жатқан шүберектер. Бір түкпірде, жартылай құлаған бір үй сымақтың ішінде пеште ағаш отын лаулап жанып жатыр, бірдеме бырқ-бырқ қайнап, өзі көрінбей бір адамның айқайлап:

— Сандал фуксин көкдәрі, — деген бір таңғажайып сөздеpi естіледі.

Мол оқиғалы, аласапыран, адам айтқысыз таңғажайып өмір басталды да, кереметтей зырлап өте берді. Бұл өмір бір мейірімді, бірақ өрескел шыншыл данышпанның жақсылап айтып берген үрейлі ертегісіндей боп есіме түседі. Қазірде, өткен шақты есіме түсіріп көрсем, соның бәрінің тап осылай болған-болмағанына кейде өзім де азар сенем, көпшілігін болған жоқ деп, теріске шығарғым келеді, — «ақылсыз тұқымның» қараңғы өмірінде қаталдық тым көп қой.

Бірақ, аяушылықтан шындық басым келеді, мен өз жайымды әңгімелеп отырғаным жоқ, қарапайым орыс адамының басынан кешірген — тіпті, осы күнге шейін кешіріп те отырған — үрейлі өмір әсерлерінің қытымыр ауыр жайын әңгімелеп отырмын ғой.

Атамның үйін жұрттың бәрінің арасындағы өшпенділіктің ыстық тұманы тегіс жайлаған еді; ол өшпенділіктің уы үлкендерінің бойына әбден сіңген, оған балалар екеш балалар да жұмыла қатысатын-ды. Шешем ағалары әкесінен қоярда-қоймай енші сұрап жүрген кезге дөп келгенін кейін әжемнің әңгімелерінен білдім. Ойда жоқта шешемнің келе қалуы ағаларының енші алыспақ ниетін одан сайын өршіте, күшейте түсті. Шешем күйеуге атамнан рұқсатсыз, «өз бетімен» шыққан соң, атам бермей қалған, өзіне тиісті жасауларын талап етеді екен деп қорыққан ағалары. Ағайлар бұл жасау екеуіне бөлініп берілуі тиіс деп есептейді екен. Мастерскойды қайсымыз қаладан, қайсымыз Ока өзенінің арғы бетінен. Кунавино слободасынан ашуға тиістіміз деп, екеуі көптен бері қырқыса таласып жүр екен.

Біздер келген соң көп кешікпей-ақ, кухняда түскі ас кезінде ұрыс шықты: екі ағай кенет ұшып түрегелді де, стол үстінен ұмтылысып, иттерше тістерін мүләйімси ақсита, бастарын шайқап, атама қарап айқайлап арсылдай бастады, атам қасықпенен столды соққылап, қып-қызыл боп кетті де:

— Қаңғытып жіберем! - деп әтештің дауысындай жіңішке дауыспен о да айқайлады.

Әжем қынжыла бетін тыржыйтып:

— Барлығын осыларға берші, әкесі, — мазаңды кетірмесін берші! – дей берді.

Атам көзі жарқ-жұрқ етіп:

— Тәйт, азғырушы неме! — деп ақырды оған, сонда осы секілді титтей адамның қалай осынша құлақ тындыра айқалай алатындығына таң қалғандай еді.

Шешем стол жанынан түрегеліп, асықпай басып терезе алдына барды да, жұртқа теріс айналып тұрып алды.

Бір мезетте Михаил ағай інісін бетке құлаштап беріп кеп қалды: інісі сарнай дауыстап, онымен жағаласа кетті де, екеуі қырылдап, аһлап, боқтасып, еденде домаланып ала жөнелді.

Балалар жылап қоя берді; екі қабат Наталья жеңгей ойбайға басты; шешем, оны құшақтап, бір жаққа алып кетті; бетінде шешек дағы бар ақ жарқын тәрбиеші әйел Евгенья балаларды кухнядан қуалап шығарып жүр; стулдар құлап түсіп жатыр; мастердің көмекшісі — жауырыны қақпақтай жас жігіт Цыганок, Михаил ағайдың арқасына атша мініп алды, қасқабас, қара көзілдірікті, сақалды мастер Григорий Иванович аспай-саспай ағайдың қолын бет орамалменен байлап жатыр.

Ағай, мойнын созып, еденді: селдір қара сақалымен үйкелей, үйді басына көтере барқырап жатыр, атам столды шырайнала жүгіріп:

— Ағайын болғандарыңа! Бауыр болғандарыңа! Әй, сендерді ме-е... — деп күйіп-пісіп, айқайлап жүр.

Мен ұрыс басталысымен-ақ, зәрем ұшып, пештің үстіне шығып алғанмын, әжемнің жез қолжуғыштан су құйып, Яков ағайдың бұзылған бет-аузының қанын жуып жатқанына сол арадан үрейлене, таңырқай қараумен болдым; Яков ағай жылап, аяғымен жер тепкілейді, әжем:

— Қарғыс атқан, оңбаған тұқым өңшең естеріңді жыйсаңдаршы! — дейді салмақты дауыспен.

Атам, жыртылған көйлегін киіп жатып:

— Немене албасты, өңшең жыртқышты туғанбысың? — деп айқайлайды әжеме.

Яков ағай шығып кеткен соң, әжем бұрышқа барып:

— Әулиенің әулиесі Мариам-ана, балаларыма ақыл енгізе гөр! — деп, төбе шашыңды тік тұрғыза сарнап қоя берді.

Атам оған бірқырын тұрып, үстіндегі нәрселердің бәрі төңкеріліп, төгіліп жатқан столға қарап:

— Шешесі, сен аналарды байқағайсың, әйтпесе олар Варвараға да жазым қылар, о да болмай қалмас... — деді ақырын.

— Құдай сақтасын, айта көрме! Көйлегіңді шешіп бере қойшы, көктеп берейін....

Сосын атамның басын қосқолдап қысып тұрып, маңдайынан сүйіп алды; әжеме қарағанда титтей атамның беті оның иығына тиді.

— Сірә, енші алысу керек болар, шешесі...

— Сөйту керек, әкесі, сөйту керек!

Екеуi ұзақ сөйлесті; ілкіде емрене сөйлесіп отырды да, бара-бара атам, төбелесер алдындағы қоразша еденді аяғымен соққылап тебіне бастады, әжеме сұқ қолын шайқап, кіжініп:

— Білемін сені, сен оларды менен артық көресің! Мишкаң — езуит те, Яшкаң — фармазон! Дүние-мүлкімді жалмайды олар, құртады... — деді қатты сыбырлап.

Пеш үстінде ыңғайсыздау бір бұрылып қалам дегенде, утюгты құлатып жібердім; пешке шығатын сатыға салдыр-гүлдір соғыла барып, жуынды құйған шелекке гүмп етті. Атам сатыға ырғып шығып, мені сүйреп түсіріп алды да, өзімді тап жаңа ғана көрген кісідей, бетіме тесірейе қарады.

— Сені пешке шығарған кім? Шешең бе?

— Өзім шықтым.

— Өтірік айтасың.

— Жоқ, өзім. Қорқып кеттім.

Атам маңдайыма шапалағымен ақырын ғана соғып қалып, мені итеріп жіберді.

— Әкесінен аумаған! Шық үйден...

Кухнядан қашып құтылғаныма өзім де қуандым.

Aтам мені ақылды және қырағы жасыл көк көзімен бақылап жүргенін әбден біліп, одан сескенетін болдым. Осы бір оттай қараған көзден әрдайым бой тасалағым кеп тұратыным әлі есімде. Атам маған ашулы сыяқты көрінді; өзі жұрттың бәрін кекете, қорлай, ызаландыра, кім-көрінгеннің ашуын қоздырғысы келе сөйлейтін.

— Әй, сендерді ме-е! — деп кіжініп қояды ылғи; «ме-е» деген созыңқы дыбыс көңілімде әрқашан бір жабырқау, түршігу сезімін туғызушы еді.

Демалыс кезінде, кешкі шай үстінде атамның өзі, ағайлар мен қызметшілер шаршап, қолдары сандалға боялып, көкдәріге күйіп, шаштарын жіңішке ызба баумен таңып алып, барлығы бірдей, кухня бұрышындағы икондай қап-қара боп, мастерскойдан кухняға келген мезгілде, — осы бір қауып-қатерлі сәтте атам менің қарсы алдыма отырып алатын да, өзге немерелерінің ішін күйдіріп, олардан гөрі менімен көбірек сөйлесетін-ді. Атамның тұлғасының бәрі жинақты, тұянадай, қайратты болатын. Үстіндегі жібекпен шалған, омырауы бітеу, атлас жилеті тозып біткен көне, шыт көйлегі мыржық-мыржық, шалбарының тізесіндегі үлкен-үлкен жамаулары бадырайып тұратын болса да, үстіне пиджак, омырауы ақ қақпақты көйлек киген және мойындарына жібек орамал байлаған балаларынан әлдеқайда таза, әрі әсем киінген сияқты көрінетін.

Келгеннен кейін бірнеше күннен соң атам маған дұға оқытып үйреттіре бастады. Басқа балалардың бәрінің жасы менен үлкен, олар Успенск шіркеуінің дьягінен сабақ алып, сауатын ашып жүр екен; бұл шіркеудің алтын күмбездері үйдің терезелерінен көрініп тұратын.

Мені жұп-жуас, жасқаншақ Наталья жеңгей оқытты, ол сәби жүзді әйел еді, көзінің мөлдірлігі сондай, маған оның көздерінен желке жағындағы нәрсенің бәрін көруге болатындай сезілетін.

Оның көздеріне кірпігімді қақпай ұзақ уақыт қадала қарап отыруды ұнататынмын; ол көзін кілмитіңкіреп, басын қимылдатып қояды да:

— «Отче наш, иже еси...» деп айтшы, жарқыным, — деп сыбырлағанға жақын, ақырын ғана өтінеді.

Мен: «Яко же» деген немене?» — деп сұрай қалсам, ол, төңірегіне үрейлене қаранып алып, ақыл үйретеді:

— Сен сұрама, бұл жаман болады! Тек маған ілесіп: «Отче наш»... дей бер. Ал, кәне?

Сұраған неге жаман болады? — деп ойланам. «Яко же» деген сөздің астыртын мағынасы бар секілді болады да, сондықтан оны:

— «Яков же», «я в коже»... — деп жорта түрліше бұзып айтамын.

Еріп бара жатқан нәрседей, өңі құп-қу жеңгей сонда да:

Жоқ, сен тек қана: «Яко же»... — де, — деп, үзік-созық үнімен сабыр тұта сөйлеп, түзетумен болады.

Бірақ жеңгейдің өзі де, оның сөздерінің бәрі де жайдан-жай түсінікті емес еді; Осынысы аятты жаттауыма кесел боп, ызамды келтіре берді.

Бір күні атам:

— Ал, Олешка, бүгін не істедің? Ойнаған екенсің ғой! Маңдайыңдағы ісіктен байқап отырмын. Таяқ жеу дегеннің қиындығы жоқ қой! Ал, «Отче наш» - ты жаттап алдың ба? — деп сұрады.

— Ұмытшақ өзі, — деді жеңгей ақырын ғана. Атам жирен қасын көңілдене керіп бір көтеріп қойып:

— Е, олай болса, — шыбыққа жатқызу керек! — деп күлімсіреді:

Сосын:

— Әкең сені шыбыққа жатқызушы ма еді? — деп тағы сұрады.

Мен оның не деп отырғанына түсінбей, үндемедім. Жоқ, Максим бұны ұрмайтын, маған да ұрғызбайтын, — деді шешем.

— О, неге?

— Ұрып үйрете алмайсың дейтін.

— Максим марқұмның өзі ешнәрсенің мәнісін білмейтін ақмақ еді, құдай кешірсін-дағы! — деді атам ашуланып, сөзін дақпа-дақтап.

Бұл сөздеріне мен жәбірленіп қалдым. Ол да мұны байқай қойды.

— Немене, ерніңді бұртита қалдың? Көрдің бе өзінің...

Сөйдеді де, күмістей жылтылдаған жирен шашын сыйпап қойып тағы да:

— Ендеше мен сенбі күні Сашканы оймақ үшін осып аламын, — деді.

— Осып алғаны қалай? — деп сұрадым.

Жұрттың бәрі күліп жіберді.

— Шыдай тұр, көрерсін... — деді атам.

Мен оңаша кетіп: осу деген — бояуға берген киімді сөгу деген шығар да, шыбыққа жатқызу мен ұрудың, сірә, бір-бірінен айырмашылығы жоқ шығар, деп ойладым. Жылқыны, итті, мысықты ұрады; Астраханьда қарауылшы полицейлер персияндарды ұрады, — мұны өз көзіммен көргенмін. Бірақ, кішкентай балаларды солай ұрғанды ешқашан көрмеген едім, ал мұнда ағайлар өз балаларын біресе маңдайға, біресе желкеге нұқи тұрса да, — балалар, ауырған жерін қаси түсіп қана, бұған немкеттілеу қарайтын. Мен олардан:

— Ауыра ма? — деп талай сұрағанмын.

Сонда олар әрдайым:

— Жоқ, титтей де ауырмайды! — деп батырсый жауап қайыратын.

Оймақ жайындағы үлкен оқиғаны білетінмін. Кештіғұрым шай мен кешкі тамақ арасында, ағайлар мен мастер бөлек-бөлек боялған маталарды бір «кесек» етіп құрайтын да, оған қатырмадан жарлық қадайтын. Михаил ағай, көзі мүкі Григорийді мазақ етпек боп, тоғыз жасар немере інісіне мастердің оймағын шырақтың жалынына қыздыр деп бұйрық беріпті. Саша шырақтың күлін алатын қышқашпен оймақты қысып, мықтап қыздырыпты да, байқатпай Григорийдің қолының астына қоя қойып, өзі пеш артына жасырына қалыпты, бірақ тап сол кезде атам кіріп келіп, жұмысқа отырып, саусағын қызған оймаққа өзі сұғып алыпты.

Әлі есімде, кухнядағы у-шуға жүгіріп келгенімде, атам күйген саусағымен құлағын ұстап ап:

— Кім — бұны істеген, дінсіздер? — деп ерсілене секеңдеп, айқайлап жүр екен.

Михаил ағай, столға еңкейіп, оймақты бір caусағымен әрлі-берлі дөңгелетіп, үргілеп жатыр; мастер селт етпестен іс тігіп отыр; оның қомақты жалтыр төбесінде көлеңке ойнақшиды; Яков ағай жүгіріп келді де, пеш бұрышының тасасында тұрып, сылқ-сылқ күлумен болды; әжем ыспа темірге сап шикі картоп үгіп жатыр.

Бір мезетте:

— Мұны істеген Яковтың Сашкасы, — деді Михаил ағай.

— Өтірік айтасың! — деп айқайлап, пеш тасасынан Яков те шыға келді. Бір бұрышта Яковтың баласы жылап:

— Нанба, папа. Маған үйреткен оның өзі! — деп айқайлап тұр.

Ағайлар боқтаса бастады. Атам бірден тынышая қалды. Саусағына үккен картоп басты да, мені қасына ілестіріп, үндемей шығып кетті.

Жұрттың бәрі Михаил ағай кінәлі десті. Сондықтан әрине, мен шай үстінде — оны шыбыққа жатқызып, осқылай ма? — деп сұрадым.

Атам маған көзінің қиығымен қарап қойып:

— О да жөн болар еді, — деп міңгір ете түсті.

Михаил ағай, қолымен столды салып қалып:

— Варвара, күшігіңді тыйып ал, әйтпесе мен оның мойнын үземін! — деп ақырды шешеме.

— Кәне, тиіп қара... — деді шешем.

Жұрттың бәрі жым-жырт бола қалды.

Шешем жұртты өзінің бойына жуытпай, итеріп тастағандай, сосын олар бұға қалғандай бір қысқа-қысқа сөздерді біртүрлі күшті етіп айта білетін-ді.

Шешемнен жұрттың бәрі бірдей жасқанатыны маған аян еді; шешеммен тіпті атам да басқа кісілермен сөйлескеніндей сөйлеспей, ақырын ғана сөйлесетін-ді. Бұл маған ұнайтын, сондықт