повесть

Қалампыр түсті көнтоз қалпақ, ақшыл жарғақтанған плащ киген қара шал алдындағы жаюлы ойыншықтарынан басын көтеріп, жан-жағына таңдана көз тастады; осы сәт ол бір ғаламат дүниенің сырын ашқандай болды. Алдындағы ағаштан ойып жасаған ат та, сиыр да, түйе де көздері алайып шалға қарап қалған еді: «Біздің қожамызға не көрінді? Бұрын ондайы жоқтын», — дейтін сиқты олар да.

«Апыр-ай, ә? Қызық», — деді шал басын шайқап қойып. «Шайтын базар дей ме? Жарайды базары базар болсын, ал шайтаны несі-ай? Адамның шайтаны десе бір сәpi. Көңілге қонады. Ақ жүрек кісінің төңірегінде жалғыз-жарым шайтанның сипақтап жүруі ғажап емес. Ал базардың шайтан аталғанын кім естіген? О, тобай-ай...» Өзінің бұған шекті базардың атына қалай мән бермей келгеніне қайран.

Көлеңке ауып, күздің шағырмақ күні әжептәуір қыздыра бастағанын: әжім жайлаған маңдай, көз асты, доғал мұрнының үсті жылтырап тершігенімен де ісі жоқ. Әр тамыры кендір жіптей білеуленген тарамыс қолымен теке сақалын, мұртын сипай күлімдеп отыр. «Шынында, құдай-ау, жер жетпегендей базардың қоныс тепкен орнын айт та. Шығыс беті қалың зират. Алды айдау жол. Машина, трактор дегендерің үш қатардан жүйткіп жатыр. Ол аз десең оң бүйірін солқылдата жаншып, боздап тепловоз өтеді; соңында жылан құйрығындай шұбаған көмір, темір, сексеуіл тиеген төбесі ашық, қызғылт вагондар. Ту сырты ескі өзен, жыра-жықпыл. Күлгін түсті ағаш дуалмен қоршалған базар жоғарыдан қарағанда бәтеңкенің сыңар ұлтаны сияқты. Дені сау адам бұ жерге базар тұрғай, мал қора соқпас», — деді қарт күбірлей. Даусы шығып кеткенінен қуыстана жан-жағына жалтақтап қалды.

Ол өзі шағын базардың ішіндегі үш қатар сөренің шеткі, ұсақ-түйек, темір-терсек сататын бөлігінде отырған. Анау өрік, жиде-жеміс, бал, алма, шие сөресі м ен шеткі қауын-қарбыз, асқабақ, сәбіз жаймасы болмаса, бұл маң жұпыны, адам аяғы да сирек. Қазір күз айы ғой Көктем мен жаздағыдай май шам, пілте кімге қажет? Бау-бақ, дача дегендер де жабылды. Ел даладан қалағаны қайтты. Бала біткен оқуда, бала-бақшада. Қарттың ағаш ойыншықтарын қызықтар кім бар? Көңілі түссе, бірлі-жарым әжелер немереме деп алады. «Жарықтық әсем мал екен», — дейді олар таңдана, іле: «Отыз тиының не? Жиырма тиынға бер, төртеуін алайын», — деп үрпиіп біраз тұрады. Үрпигенінен шал оның алатынын біледі де, шалқаймай сылқ-сылқ күліп: «Ай, құрдас-ай, он тиынға бола қабақ шытасыз, ә? Немере сүйіп, мен де бір кезде бұтақ жаярмын-ау деп ойлап па едіңіз? Арманыңыз — қара сирақ балаңыздың ел қатарлы ер жетіп, азамат болуы емес пе еді. Пендешілік дегеніңіз әне сол ғой. Бұ шақта шүкіршілік етуді ұмытып тұрсыз. Құдай-й, тоба деңіз, құрдас. Иә... Енді, міне, он тиынға күйзеліп, сол қызығыңызға қимай, қиналасыз. Жә, алыңыз. Мен қияйын он тиын», — дер еді, сонда ғана қария ішінен аллаға мінәжат етіп, күбірлеп: «Жарымағыр, тарт әрі... Немеремнен он тиын аяп, мен не, пақырмын ба?!» — дейді екі сом ұсынып.

Әлдененің қорылдағаны елеңдетіп, көңілін бөліп жіберді. Қараса... Сол жақ қапталында сыпырғыш сатып отырған кемпір. Күздің мынау жұмақ, майда, жуас шуағынан маужырап, ұйықтап кеткен екен. Еш нәстеден кәпері жоқ; етжеңді сары кемпір әжімді бетінің жылтыpaп тершігенін де елейтін емес. Жағын таянып, қор-қор етеді. Қарт оятып жібергісі кеп бір тұрды да, онысынан айнып қалды. «Иә, — деді әлдене есіне енді түскендей, жүзін қариядан бұрып. — Бәрі базардан шықты-ау. Е,тәйірі-ай, айдар тағып, ат қойғыш көп қазақтың бірінің қылжағы болар. Ат үстінен атып кетер олардың әжуасы аз ба? Кім біледі? Әйтеуір осы базардың кімді де болса бір күлкіге ұрындырары бар деуші еді. Әй, қайдам?! Бекер сөз. Іліндірсе жүрміз ғой. Осының табалдырығын аттағанымыздың өзіне талай жыл. Сүріндірсе қайда?.. Қарт миығынан күле, базардың түкпіріндегі қызыл сырлы маңдайшасына «Аптека» деп жазған шағын үйге көз тастады; сонсын жан қалтасынан жиегі көкшіл жолақ, көлдей орамалын алып, әбден тершіген бетін, мойнын ысқылай сүртті. Әлденеден шаршағандай «уф» деді.

— Дүйсеке!

Қарт маңдайына қайта апара берген екі бүктеулі орамалын іркіп, дауыс шыққан жаққа бұрылды. Күпәйке киген, шомбал, жалпақ бет қызыл шырайлы жігіт екен. Қиық көзі мүлде жұмылып кеткен; ышқырлығы төмен қашып, торсыққа құйған іркіттей, қозы қарынның тең жарасы сыртында бүлк-бүлк етіп келеді. Дүйсен қарт еріксіз езу тартып қалған, ізінше жігіттің жасыл шалбарының бір балағынан күректің сабындай ағаш аяғын көріп, езуін жиып ала қойды. «Бұл анау шетте, ылғи қағажу, темір-терсек сатып отыратын бала ғой. Тәңір атсын, аты кім еді, ә? Неменеге мәз-мейрам?» Шал өзіне арсалаңдап, таяп қалған жігітке жылы шырай білдіре бұрылды.

— Қати ініңіз әке болды, Дүйсеке! Өлейін-ай!..

Ө, атың өшпегір Қати екен ғой. Ай, өзі де кісінің жадында тұратындай салмақты есім емес-ау...»

— Ат әкелер, Дүйсеке! Қобыландының өзі! Тіпті сол Қобыландыдан да мықты ма дейім.

— Жә, жә... Төгіліп-шашылмасайшы. Бауы берік болсын! Ә, бәрекелді-е!..

— Рақмет, Дүйсеке!

— Бұ нешінші балаң?

— Жетінші ғой. Е, Дүйсеке-ай, іпіңіз әлі мандытпай жүр. Берікпен ұрып алатын жердеміз. Шабыс енді түзелмесе, — деді кеңкілдей күліп. — Өй, мына кемпір неменеге ұйықтайды-ай. Оу, шеше-ау, тұрмайсыз ба? Базарға ұйықтауға келдіңіз бе, немене?

— Әй, жүгірмек, не дабырлайсың! Саңырау деймісің елді, — деп қария күңкілдей басын көтерді. Құлағының мүкістігін білдірмегенсіп жатыр. Дүйсен қартқа бір, Қатиға бір қарап ернін тыржитты. Алдындағы сыпырғыштарын жинақтап:

— Әйелі ұл тапқандай даурығып, мына делқұлы төбемізді тесе ме, қайтеді-ей, ә, — деді.

— Дәл таптың, шеше! Ұл тапты әйелім!Ұл! Өлейін-ай!

— Не дейді-әй мынау? Шын ба?

Ол Дүйсен қартқа бұрылды. Қарияның манағыдай емес жүзі жылып, қызыл тамырлана жасаураған көзінде бip мейірімділік ұшқыны білінді.

— Әрине, шын. Бұлай қалжыңдамас, қанша қылжақбас болса да, — деді Дүйсен қарт жоталы мұрнының үстін

сипалап қойып.

— Ә... Қатижан, құтты болсын! Бәсе, түбі түскен бөшкедей даңғырлауың бөтен еді-ау! Бауы берік болсын. Енді сен бізді шілдеханаңнан қалыс қалдырма!

Мұның бәрін қария бір қырдың астындағы жамағайынымен сөйлескендей айқайлап айтты; сонсын өзінің аңсыздығын бүкіл базарға жария ғып, мәз-мейрам болды. Елден бөлек көзінен жас аққанша күлетін адамдар аз ба? Тегінде ондайлар осы өздерінің неге соншалықты мәз мейрам екендерін сұрай қалсаң, кейде тіпті білмейді ептеген ұяты барлары: «Қайдам, шайтан түртті ме әйтәyip бір күлкі қысқаны», — дейді. Әрине, мына қариядай неге күлдің деп сұрау қиын: «Ә, немене! Құдаймысың күлдірмей! Неге күлдің дейді ғой-ей, жарымес! Сандалмай әрі жүр!» — дер еді ол.

Әп-сәтте басылды. Саудада достық шамалы ғой;жылы қабақ танытқаннан әріге жан баласы барыспай, өзді өздерінше жөн-жөніне тарасты. Ешкім Қатиға ырым жасап алдындағысынан жоралғы болсын деп бірдеңе ұсынбады да. Әзілкеш біреу шайтан базарға ат басын сәл іркіп, шыққандай еді; қара топырақ шаң бораннан кейін сіркіреп өткен көктем жауынындай әсер әр жанның көкірегінде қалды. Бәрі де мұның Қатиға байланыстылығын білсе де, сезбегенсіп, оңай олжа көреді; пұлсыз келген қуаныш екеш, о да бұлар үшін пайда. Тіпті шынтақтасын Дүйсен қартпен қатар отырған қария да бетін сырт алып қашып, бұлармен саудасын бітіргендей пейіл танытып тұр. «Біреудің қуанышына жайшылықта мен де осылардаймын-ау», — деп ойлады Қати іштей жиіркеніп.Дос қуанышына ортақтаса білмейміз, адамбыз дейміз. Адамбыз ба?» Жігіттің қабағына көлеңке ұялай қалғанына аңдап:

— Қати! — деді қарт күлімдей. — Ырым болсын, мынау ойыншықтың бірін ал!

— Қой, қайтесіз, Дүйсеке?!

— Ал, қысылма!

— Сөйтейін бе? Апыр-ай, қайсысын алсам,ә? Бәрі де сүп-сүйкімді, — деп Қати добалдай қолын ойыншық түйеге бір, қоянға бір созып іркіле берді.

— Таңдағаның сенікі.

Мынау тұлпарды таңдадым, Дүйсеке. Пай пай өзі де жануар сурет-ау! — дейді Қати қырылдақ даусымен таңдана тамсанып. — Жағында ине шаншыр ет жоқ Көзін айт та! Тостағандай мөлт-мөлт етуін! Ойнап тұр емес пе, Дүйсеке, ә? Баяғыда, бала күнімде осындай бір атқа шапқаным бар-тұғын. Соны қайта көргендей болдым-ау. Пай-пай мойнын-ай! Аққудың мойнындай доғаша иілуін

Көрдің бе, ә?!! Адай тұқымынан ба, жоқ әлде ахал-текеден бе? Мұндай сұлудың жалы да жібек шығар. Ай қасты қыздың сырғасындай тұяғыңнан айналдым сеңің! Әдейін-ай?...

Қазақ баласының арғымақ көрсе, ішкен асын жерге қоятын, ата қанымен біткен қасиетін білетін қарт Қатиды өлердей мақтап, өзеурей қалғанын шек көрмеді; бір түрлі іші жылып, «Тәуір бала екенсің-ау», — деп тұр. Қатидың ептеген қызғындығын сезсе де, мән бермедім.

— Дүйсеке, сіз нағыз скульпторсыз! Яғни үлкен суретші, мүсінші дегенім ғой. Шіркін, сіздей мен де ағаштан неше түрлі жан-жануарды ойып істей алсам, сауданы қазір-ақ қояр ем., — деді Қати қырылдақ даусын жұмсартпақ, тамағын үсті-үстіне кенеп. — Бұ да бір құдайдың берген өнері...

Қарамаға олпы-солпы, ожарлау демесең, мына Қатидың қолына ғана емес, тілінен де әжептәуір іс келеді білем деп қалды Дүйсен қарт. «Е, тәйірі-ай, бұ дүниеде мақтауды сүймес жан болсашы. Сөздерін қалт жібермей жұтуым-ай.Ішім жылып баратқанын қара да. Кемпірім қазіp тірі боп естіп тұрса, не дер еді? «Дүйсен-ай, елтіме. Өзің де білесің ғой кім екеніңді. Мақтағанға балбырамай жөніңе қайт. Жас емессің есірер, байқа. Әлдекімдерге ұқсап бөсіп кетсін, алжыды дер», — дейді әрине. Сонда марқұмның сөзінде маған деген зіл болсашы; күлімдейді де отырады. Мен қабағымды шытсам, ол түсінбегенсіп басын шайқап күледі». — Қати Дүйсен қарттың тәтті ойын тағы бөліп жіберді.

— Жазушы, ақын, композитор деген де — өнер иесі.Дей тұрғанмен, өлейін-ай, мүсінші бөлек. Оны орысшалап,

Не немісшелеп, не қазақшалап түсіндіріп жатпайсың. Әдемі тас, ағаш мүсін жер бетіндегі адам біткеннің көзін қуантады,. ләззатқа бөлейді. Оған көрер көз ғана керек.

— Бәлі мен, Қати-ау, сен айтып тұрғандай мүсінші емеспін ғой, — дейді Дүйсен қарт сәл ыңғайсызданып.

Өйтсе де көңілі сергіп, кәдімгідей желпініп қалды; аз-кем сырласар сәттің туғанына қуанып, бір шешіле сөйлегісі кеп кетті. — Шынымды айтсам, менің саудагерлігім шамалы.Осыны құдай ақы, сенен несін жасырайын, күн көрісім үшін істемейім. Мен өзі заводта отыз бес жыл слесарь болған адаммын. Пенсияға да бес-алты жылдың о жақ, бұ жағында шыққам. Саудагерлік тұқымымызда жоқ. Тіпті соның өзін намыс көретінмін. Қалай іліккенімді білмейім. Пенсияға шыққаннан кейін бұл өзі бір ермек, қызық сияқтанып кетті. Үйде ішім пысып өле жаздаушы-тұғым; қазір шайтан базарға тартып отырам Онда неше түрлі әңгіме естимін, сөйлесем, күлем, жүрем Шаршасам үйіме кеп тынығам.

— Ал, мынау ағаштан ойыншық жасау да сол кейінгі өнеріңіз бе? — деп қалды Қати қолындағы атты сипалай қызықтап.

— Е, бұған көп болды.

— Сонда қай жылдан бері?

— Бала кезімде де сексеуілден неше түрлі аулымыз дағы адамдардың кейпін келтіріп мүсіндейтінмін. Әрбір адам өзінше қызық; алғашында ауылдастарым: «Әй, Жарасты айнытпай келтіріпсің», — дейтін жамыраса күліп кейін өздеріне кезек жеткенде өкпелейтін болды. Мүсінделмеген адам қалмады; олардың бәрі маған қарсы кетеді, мұқатады, тіпті ажуалап бітті. Сосын тастап кеттім. Қала келдім. Заводқа орналастым, үйлі-баранды боп, отау иесі аталдым. Со кезде жаспын ба білмеймін, бәрі оң мен түстей көрінді. Онан кішкене қыз дүниеге келді Кемпірімнің көтерген құрсағының бары да, жоғы да сол. Бойжетті, күйеуге шықты. Екі жылдан соң емшектегі баласын көтеріп қайтып келді. Кемпір жылады, сықтады, өзге не бітіреді. Қызым мен істейтін заводқа орналасты.Бір жыл өтпей тағы күйеуге тиді де, кішкенесін бізге тастап Кентауға кетті. Ол кішкентай аппақ қошақан сияқты сүп-сүйкімді еді. Пісте мұрны, жазық маңдайы, жұп-жұмыр мойны айнымай әжесіне тартқан; кемпірім жас кезінде қазіргі Майрадай болатын.

Жас жарымнан асқанда тілі шықты. Анау не, мынау не деген сұрағы да көбейді. Дүкеннің ойыншығын менсінбей заводтан келісімен ағаштан Алдар Көсені, Шық бермес Шығайбайды ойып істейтінді таптым. Жылқы, түйе, сиыр, қой, ешкі өз алдына. Әлгіні жасаймын деп шұқынып жүргеннің өзі маған бір ләззәт, демалыс. Кейін әдетке айналды. Мың жасағыр бір көршім бар-тұғын. Сол көріп: «Ойбай-ау, мынауың тамаша ғой. Базарға апарып сат. Кішкентайлардың сауабын аласың. Қазіргі қала баласы мал біле ме. Мына ойыншықтарың соларға жақсы. Көрсін. Жинай беріп қайтесің, немерең әне бойжетті», — деді. Соның айтуымен базардың табалдырығын аттадым. Алғашында жаймамда ойыншық тұрмады; талап әкете берді. Сөйтіп мен де шайтан базардың бел баласы боп шыға келдім...

— Атай, мынау түйе қанша тұрады? — деді бір әлжуаз, ақ сары бала ойыншықтарға үңіле түсіп. Үлкендердің сөзін бөліп кеттім-ау дейтін емес.

— Отыз тиын.

— Оһо! Қымбат екен!

— Боқмұрын, қымбат болса бар, — деді Қати.

Бала үркектеп қалған, қарт күлімдей қорықпа дегендей ым қақты.

— Енді неғып тұрсың?

— Қой, Қати, қайтесің. Бала емес пе, — деп қарт ара түсті.

— Мен сенен сұрамаймын. Атай, анау түйені, сиырды сонсын қоянды берші.

— Оның бәрін қайтесің-ей? — деді Қати таңданып.

— Біз с натурый сурет саламыз. Дүкеннің резинка ойыншығы жарамайды.

Неге жарамайды. Өлейін-ай!

Неге, неге... Ол түйеден гөрі пілге ұсайды. А бізге нағыз түйе керек. Ну, осындай, — деді бала мұрнын бір тартып қойып. Сөйтті де, ойыншықтарын мұқият жинап, тор дорбасына салды да, теріс айналып жүре берді. Пысығын қарашы баланың», — деді Дүйсен Қатидың құлағына аузын тақай сыбырлап.

Әлдене есіне енді түскендей Қати аяқ асты асықты. Ауруханаға әйеліне тамақ апаратын уақыты боп қалыпты. Дүйсен қарт та мұнан әрі тұра алмады. Ілтифатты жылы әңгімеден кейін адамның бірін-бірі қимай, ажырасар жерде қиналатыны болады; Дүйсен қарттың да Қатидан соң қалғысы келмей жинала бастағаны да сонан; ойыншықтарын жиыстырып, қос кілтті, бүйірлі ескі қара портфеліне салды. Аузын мықтап бекітіп, ашылып кетпейтінін білсе де, белдеу кендір жібін байлады. Бәрі де күндегі үйреншікті дағдысы. Базардан шығып, автобус аялдамасына келді. Көп күттірмей автобус та көрінді. Ішінде кісі аз екен, бос орын көп. Шеткі, көлеңке бетіне жайғаса отырып алды.

«Ай, Қати», — деді өз-өзінен күбірлеп. Ол әлі сол жігіттің қуанышына ортақтасып, қуанып жүр. Қарт оның қайдағы жоқ темір-терсекті тауып, кілт ондап сататынын білетін. Кісіге жұғымтал, іскер көрінетін. Сонан ба, қарт күні бүгінге дейін оны «дүние қоңызсың-ау» деп ойлайтын жақтырмайтын.

Сөйтсе, аңқылдаған ақ көңіл екен: «Аға», — деп іш тарта бір көргеннен бар өмірін еш риясыз қарттың алдына жайып тастады. «Бағым жанбаған жанмын ғой, әйтпесе, әлдеқашан инженер боп кетпейім бе. Өзім механизатормын, сөйте жүріп, өлейін-ай, аяғымды машинаға бастырып қорландым емес пе. Бақсыз деген әне сол», — дей жөнелген сонда. «Бірде қырманда ұйқы қысып әрі шаршағасын мызғып алайыншы дедім де, бидайдың арасына кіріп ұйықтадым. Күздің қара суығында, әсіресе, түнде бидайдың арасы жып-жылы ғой. Үш күн бойы көз шырымын алмай рульде отырғаннан ба, мызғып кетіппін. «Мызғып кетіппін» деу де қиын; егіс орағының қызу кезінде шоферлер талып кеткендей болады. Менікі до сондай талмаусырау еді; есерлеу бір шофер бидайдың мен жатқан жағынан кеп, бұза жарып тоқтаған ғой. Шыбын жаным көзіме көрініп, ойбайды сап мен байғұс шұрқырап бермеймін бе?! Өлейін-ай, әлгі иттің баласы не болды демей, сасқалақтап, ал кеп менің аяғымды мипалаудан мыжғыласын... Ауруханада есімді бір-ақ жидым. Бір аяқты беріп, сыпаңдап шыға келдік. Келініңізбен де сонда таныстым. Медсестра екен. Мені көрді де, ғашық болды, өлейін-ай. Сүйем деді. Қосылдық. Қалада тұрып қалдық. Соған да қарт енді сенгендей болды; әйтсе де есіне ауылға неге қайтпадың, әке-шешең жоқ па деп сұрамағаны түсті. «Е, тәйір-ай, бір адам бір адамның өмірін бүге-шігесіне дейін біле бере ме?»

— Ақсақал, мынау сіздікі ме?

Дүйсен қарттың ойы бөлініп кетті... Жас жігіт мұның қол орамалын ұсынып тұр.

— Рақмет, айнам... Қалай түсіп қалды, е?

— Білмейім, — деді жігіт күлімдей.

— Жан қалтама салдым дегенде, сыртына тастағанмын ғой шамасы, — деп, қарт күңкілдей терезеге қарады.

— Мүмкін.

— Не дедің, балам?

— Түсіріп алуыңыз мүмкін деймін-ау.

— А...

Дүйсен қарт осы бала мені ажуалап тұрудан сау ма дегендей жалт қарады. Күнқағары үлкен, түкті ақ фуражка, қоңыр пальто киген жігіт екен. Орта бойлы, өткір қара көзді. Қолында сары портфелі бар. «Студент пе едің. Е, тәйір-ай»... — деп ойлады қарт. Ат жақты, қыр мұрынды, қиылтып қана қойған мұрты да сәнді. Өзіне жарасып тұр. Оң жақ бетіндегі болмашы, бармақ басындай тыртық шалдың есіне әлдекімді түсіріп, тіксінтіп, тастады. Мынау сол ма? Әлгі шофер бала ма? Менің Майраштайымның басын айналдырып жүрген осы ма? Қой, ол болмас?» Қарт ұрлана жігітке тағы қарап қойды. Сол сәт жанындағы адам тұрып кетті. Дүйсен қарт жігітке «отырмаймысың» дегендей ишарат қылды. Жігіт «рақмет» деп тұра берді. «Бой-сойы соған келеді. Анау мұрты да тура соныкіндей. Е, тәйір-ай, мұрт пен сақал кімде жоқ. Екінің бірі сақал мен мұрт қояды.»

Ол енді жігіттің қай институтта оқитынын сұрамақ боп, жүзін терезеден бұрып:

— Қарағым, студентпісің? — деді.

Жігіт бірден жауап бере қоймай күлімдей:

— Кешкі техникумда оқимын. Оны қайтесіз, ақсақал? — деп қалды.

— Жәй әншейін...

— А...

— Күндіз жұмыс істейсің да?

— Әрине. Кешіріңіз, менің түсетін аялдамам еді, — деді жігіт автобустың алдыңғы басын беттеп.

«Апыр-ай, кісі кісіге бұлайша ұсай берер ме? Аумаған сол. Қап жаңа кім боп істейтінін сұрамаған екем, ә? Дәп үстінен түссе ше? Қой... Құдай біледі, бұл ол емес. Едіреңдеген ала көз шофер болатын. Жоқ, оның бас қондырысы қисық бала. Мынау кісі ғой. Анау бір албасты сияқты», — деп қарт өзінің әлем-жәлем көңілін жұбатумен болды.

Автобус та ең соңғы аялдамаға қарай жүйткіп келеді.

* * *

«Сорлының тапқан палатасын қара да. Өзіндей сары қарын қатындар не болса содан жерінбей, жер талғамай-ақ терезесі көше жақ беттегі палатаға жайланса, бұл бір қаскүнем, қыңырайып аула жағындағысына жатады. Ит қорыған жерге өш. Ылғиғысы осы. Өлейін-ай... Әйел емес, тұрған бойы кесапат.

Әрі адамды діңкелетіп үшінші қатарға орналасуын қайтерсің. Не өзін, не баланды көре алмайсың. Әй, өзін қойшы, анау кішкентайымды айтсаңшы... Ішке де есепсіз, бөгде адамды кіргізбейді». Қати күңкілдеп күбір-күбір етті. Жап-жалпақ беті қызыл-күреңденіп кеткен, борша-борша тер. «Манағы шығарда тартып алған екі жүздің күші ғой. Шөліркетіп те тұр. Шіркін, бір саптыаяқ сыра болса...» Ол тамсана төңірегіне көз тастады. «Қап!.. Мына қатынның жіпсіз байлағаны-ай».

Осы қазір келіншегі қасында болса, Қати құдай ақы жер-жебіріне жете ұрысар еді; амал не, ол биікте, бұл міне, қанаты қайрылған қырандай жерде, бүйірін таянып тәлтиіп тұр. Күпәйкесінің өңір ілгегі ағытулы, бұлтиған қозы қарыны көрінеді. Әне, ол езу тартты. «Ой, дүние-ай! Бала тапқан әйел көрер көз өз-өзінен биіктеп, құлпырып сала береді-ау. Жайшылықта «қатын, қатын-ай...» деп жүресің де, ал осы шаққа жеткенде қыз күніндегі еркетотай атын атап, еріксіз бәйектейсің». Қатидың бұл өз басынан талай өткен, несін жасырады.

Ол бұрылып қала жаққа қарады. Қала үсті сұрғылт мұнар. Әр тұстан сойдақ-сойдақ завод мұржалары көрінеді; түтіндері ұйытқи құбылып, будақтап жатыр. Қати терең тыныстап қойды. «Иә, бұ жердің ауасы кең, әрі таза». Айтсаң да, қаладан тысқары, шет қой. Екі үй үш қатарлы, біреуі ғана төрт қатарлы. Перзентхана бірімен бірі шыныланған дәлізбен жалғасқан. Шығыс бетінде ғана көше бар. Айнала қалың қау, шөп өсіп кеткен. Әр тұстан тарам-тарам жалғызаяқ ешкі соқпақ түсіп қалыпты. Қазір жұмыс уағы ғой, кісі аяғы сирек. Ал бесін кезінде қолдарында буыншақ-түйіншегі бар адамдар әр жақтан қараңдап, осылай қарай ағылады. «Мына үшеуі не өлердей балажан, не жұмыстары әнебір тығыз емес жандар Мен сияқты асығатын түрлері жоқ». Қати көше жақ беттегі үш жігітке қарай жүре түсіп тоқтады. «Бергі ақ плащты, қалпақ киген ұстамды екен. Екінші қатардағы әйелімен жай сөйлесіп тұр. Анау иықты қоңыр пальтолысы да жаман болмауы керек. Үшіншісі, бәлі, анаң қара, көше жиегіндегі ағашқа шығып алыпты. Аяғын салбыратып жіберген, жағасы жайлау отыр; төртінші қатардағы біреуге:

— Көрінбейді... Жақындатшы терезеге. Көрінбейді деймін. Ә, солай... Кімге... кімге тартқан! — деп даурығады.

«Өзінен басқа бұл маңда жан жоқ сияқты. О, жынды Әке боп көрмеген ақымақ неменің айқайлауын!» Қати мыналарға қарағанда өзінің тәжірибелі әке екеніне іштей өсіп, кәдімгідей марқайып қалды.

— Сіз неғып тұрсыз, қосағасы? Терезе тұсына барсаңызшы, — деді әлдекім көңілін бөле.

Қараса... Жаңағы ақ плащты.

— Менің қатыным ауланың ішіндегісінде, — деп Қати жөнсіз жұғысқан жігітті жақтырмай сырт айнала берді.

— Е, 56-палата болды ғой.

— Оны қайдан білесіз? — деп Қати бейтаныс жігітке қарады.

— Бірде менің әйелім де соған орналасқан. Әйтпесе не, менің көріпкелім бар деймісіз.

— Жоқ... Сол палатаға менің әйелімнен басқа қатын жатпайтын-ақ шығар деуші ем. Өлейін-ай, сіздің де келіншегіңіз түсіп пе еді?!

— Қараңыз, анау жігіттің өзі есер-ау деймін. Құлап өле ме қайтеді? — деді ақ плащты таңдана.

Қати манағы ағаш үстіндегі жігіттің онан әрі өрмелеп бара жатқанын көріп, басын шайқап қойды; «әлгі екіншісі қайда?» дегендей, — пальто киген аласа бойлысын іздеп қалған, сөйтсе ол қалаға қарай кетіп барады екен... «Бұл мынандай жеңілтек емес, сабырлы-ау деймін», — деп ойлады ол.

— Сіз балаңызды көрдіңіз бе?

Ақ плащты тағы да мұның көңілін бөліп жіберді.

— Жоқ.

— Мен көрдім.

— Қуанышыңыз ұзағынан болсын. Нешіншіңіз еді? — деді Қати шекесінен қарап. Ақ плащтының бұл әрі кетсе екіншісі, не үшінші баласы екенін шамалап, қайтсе де өзін оған қарағанда тісқақты санап тұр.

— Екіншіміз.

— Е, тәйірі жас болдың ғой.

— Шамалас шығармыз. Ілкіде сіз маған үлкен көрініп едіңіз. Қазір құрдас сияқтысыз. Мен кеш үйленгем.

— Әй, қайдам, — деп Қати сыздана, кеудесін керіп жасын әзер айтып еді, ақ плащты тіпті екі ай үлкен боп шықты. — Дұрыс, құрдас... Айтпақшы, замандас не тапты?

— Қыз... Бұ да қыз болды, құрдас.Ұл күтіп ек.

Уақасы жоқ. Өлейін-ай, ұл-қыз дейтін не бар, құрдас. Замандастың саулығын тіле. Тек тым кеш үйленгендерің түсініксіз.

— Оқу қуып жүріп, уақыт өткізіп алдық. Кандидаттық қорғаймыз дедік.

— Ғалым екенсіз ғой?

— Е, қазір кім ғалым емес, — деп Қатидің құрдасы арам тер болған жанның райын танытып, түңіле қолын сілікті. Онысын Қати түсіне алмай қалып:

— Өлейін-ай, ие? Құладын, ба? — деді.

Жоқ. Қорғадым.

Е, қорғасаң бопты. Балаларың нәсібесі, қалалы жерде ақшаның зияны жоқ. Менің бір жынды құрдасым бар, колхоздағы туыстарынан пияз әкеп сатады. Сол да...

Қалада кандидаттық қорғап алсаң, сауын сиырлы болдым дей бер. Бас ауыртпайсың, ай сайын үш жүз сом келеді де тұрады дейді.

Құрдасының қабағы түйіліп қалғанын аңдап, Қати әбестігін жуып-шаюға кірісті. Өмірі ұрынып-перініп, қырын кетіп, сонысын түзетемін деп тағы да жаңа қателіктер жасап, ақтала алмай. не онысын қоймай елдің де, өзінің де жүйкесін тоздырып жүретін адамдар болады емес пе?! Қати да — солардың бірі. Өзі ойласа... бірақ ол ойламайды ғой. Әйтпесе, талай уақыты осындай ұсақ кикілжіңге рәсуа.

— Надан адам. менің о құрдасымда пәтуа жоқ. Аузына келгенді оттай береді, — деп Қати және қойды.

— Иә, ондай адамдар аз емес.

— Маймыл жігіт келе жатыр, — деді Қати ақ плащты құрдасының жеңінен тартып қалып. Өзі күлім-күлім етеді. Жылап тұрып, іле күліп жіберетін сәби сияқты. Мінезінде сәбилік те жетерлік.

Әлгінде ағашқа өрмелеген жігіттік бері бұрылғанын көріп, ақ плащты езу тартты. «Маймыл жігіт» дейді деп, Қатидің табан асты ат қойып алғанына тандана күлді.

Ақ көйлек, қара костюм киген жігіт. Көйлегінің тамақ ілгегі ағытулы. Аяқта сүйір тұмсық, қоңыр ботинка. Мойыл қара шашын бір жағына қайырған ақ сұр жүзі тершіп, бусанып келеді; келте танауы делдиіп кеткен. Көкшіл балон плащын қарына іліп алған. «Тіптен шіп-шикі бала. Осы да әке ме? Құдайым-ай». Қатидың екі көзі жігітте. Қызықтай қарайды. Үлбіреген ернінің үстінде мұрттың табы бар. Қати оны жақындағанда ғана андады.

— Салаумағалейкүм! — деді ол Қатилармен жанаса беріп.

— Әлике сәлем.

— Молда бол! Бауы берік болсын, інішек. Келін не тапты ? — деді Қати жанынан шылым алып.

Жас әке де шылымға қол созды. Қати бір талын беріп: «Сіз ше?» — деп, ақ плащты құрдасына да ишарат білдірген, ол темекі тартпайтын боп шықты. Жас әке шылымды бұрқырата сорып-сорып жіберген, түтінге шашалып, қиқылдап қалды. Көзі жасаурап өзіне-өзі әзер келді.

Әлі Қатидың сұрағына жауап жоқ. Асығатын емес. Жөтеліп болып:

— Ащы екен. Кешіріңіз, — деді.

— Темекі қашан тәтті боп еді. Ой, шіркін, осы қазір бір сапты аяқ сыраны тастап алсаң ғой. Жаның жаһаннамның жайлауына барып бір-ақ қонар еді, — деп Қати қозы қарнын сипап-сипап қойды. — Иә, сонымен келін не тапты, шайтан бала? Сөз аралатып айтпай барасың ба, қалай?

— Ұл, аға! Ат әкелер!

— Жарайсың, жігітім.

Құдайға шүкір, ағасы. Жұмысымызда шалағайлық болмайды.

— Әй, балақай, таспа! — Қати қасындағы екі қызы бар ақ плащты құрдасынан ыңғайсызданып қысылып қалды. Манағыдай емес, осы қазір қызғындығынан да айығып кеткендей. — Өлейін-ай, сөзін қарашы.

«Қош болыңдар» дегендей жас әке оң қолын жоғары көтеріп қойды да, сылқ-сылқ күліп кете барды. Екеуі оның соңынан күңкілдей қарап тұр:

— Бұ күнгінің жасы ұялмайды. Сөзін көрдіңіз бе? Өлейін-ай.

— Шіп-шикі бала.

— Иә, тым жас.

— Табиғат ана да қызық. Жаңағыдай желөкпе, жалаң аяқ перзент қадірін білмейтін балаға ұл береді. Ал мұрагер күтіп, шөлдеп отырғандардың үмітін ақтамай, жер соқтырып кетеді.

Дұрыс айтасың, құрдас. Мына менде төрт ұл, екі қыз. «Бір қыз да жетер», — деп едім, екіншісін тағы берді. Жүрегім тас төбеме шықты. Өлейін-ай... Біздің ауылда сегіз қызы бар Жаркеш деген болған. Ойбай, соның кебін киген екем деп зәрем ұшты. Үшінші рет қыз көрсетпегей деймін ішімнен. Құдай сақтап ұл тапты қатын. Енді бесеуі ұл, екі қыз.

Қати мұнымен не айтпақ болғанын, осынша неменеге мылжыңдағанын есіне түсіре алмай күмілжи тоқтады; құдайға шүкір ертең-ақ қолқанаттыққа жарайтын ұлдарым бар деп мақтанайын деген де ниеті жоқтын. Әйтеуір бір көңіл тоқтықты білдіру де емес еді. Ендеше не? О баста беті түзу болатын, қайдағы шиырға түсіп кетті. Бұл да арақ шіркіннің ісі; әйтпесе, сонау бозбала кезінде естігенін ұмытпайтын.

— Кешір, мақтанды деме, — деді ол.

— Уақасы жоқ. Аса дарынды, данышпандардың да ұлы болмаған. Маркстің, мәселенки, өзінде ылғи қыз, — деп ақ плащты жігіт көзін сығырайта ойлана іркілді. — Тегінде ой жұмысымен айналысатын дарын иелерін де ұл сирек. Тамақсау, жадағай жандарда ғой ұл.

Жігіт Қатидың қозы қарнына ұрлана көз тастады да, болмашы тамағын кенеп, әңгімесін онан әрі жалғастыр май күрт үзіп жіберді. Табиғат ана, балаға байланысты біраз сыр шертпек-тұғын; шамасы Қатиды бәрібір түсінбейді деп қорашсынған түрі бар.

— Сіз кетпеңіз. Мен кіріп медсестрамен сөйлесіп шығайын. Әйеліңізді кермей қалай қайтасыз, — деді ақ плащты Қатидің иығынан қағып. — Күтіңіз.

— Мақұл.

Қати «тамақсау», «жадағай» жаны менмін бе деп көзілдірікті жігіттің, әлгі бір байламына ренжімеді де, ыңғайына бағып, өз есебі өзіне түгел жандай кеңдік танытып қала берді. Құрдасы перзентхананың темір қақпасынан кіріп кеткесін ол төңірегіне бағдарлай көз тастап алып, сырт айнала ышқырын көтеріп қойды.

Перзентхананың қақпасынан басына дәрігердің ақ телпегін киген, халатының сыртына қоңыр плащын желең жамылған бір қыз көрінді; әлгінің қасы, көзі қап-қара, өзі ақ сары екен. Біз өкшелі туфли киген аяғы да оқтаудай; жүрісі де әдемі, кербез. Қати көйлегінің жағасын түзеп, жалма-жан ішін жинап, таралғыдай тартыла қалды. «Басын болмашы бір жанына қисайта ойланып келеді. Өлейін-ай, қандай сүйкімді еді...»

Аяғын тық-тық басып тұсынан өте берген:

— Сәлематсыз ба? — деді Қати үні дірілдеп.

— Есенбісіз...

Қыз таңдана, үлкен қара көзін төңкере тастап өте шықты. Ол тіпті мұны көрмей көктей өтіп кеткендей де болды. Қати оған кәдімгідей қорланып, әлдене айтқалы оқталған, соны сезгендей қыз қайрылып:

— Кешіріңіз, ағай, біреуді күтіп тұрсыз ба? — деді.

— Иә... Ә, жоғы, — деп Қати не айтарын білмей апалақтады.

— Қысылмаңыз, ағай, керек адамыңызды шақырып берейін.

— Қажеті жоқ. Рақмет, сізге.

— Есен болыңыз.

Дәрігер қыз жылы жымиып кетіп барады. Қати қимас құсын ұшырып алған жандай өз-өзінен өкініп, ызаланып» тұр «ағай» дейді ғой деп күбір етті. Сол сәтінде сылқ еткізіп ішіп де қоя берді.

Ол перзентхананың алдында сенделіп жүр. «Құрымағыр анау ақ плащты жігітті бекер-ақ жұмсаған екем. Ертең де күн бар емес пе еді? Ой, осы шыдамсыздығым-ай...»

— Оу, қосағасы!

«Біреу дауыстады ма?» Қати елендей жан-жанына қарады. «Өлейін-ай, мынау құрдасым ба, не дейді-ей? Шақыра ма?»

— Бермен келсеңізші!

Темір қақпаның аузында, ақ халатты бір келіншекпен сөйлесіп тұрған құрдасының екінші рет дауыстай шақыруын күтіп тұрғандай Қати бүлкектей түсіп барады. Білдірмеген боп, бір қырындай беріп, ышқырын көтеріп қойды.

— Аман ба, қарындасым?

— Есенбісіз... Сіз анау үшінші қатардағы терезеге көз салыңыз. Сол тұсқа келерсіз. Мен барып жеңгейге айтайын. Сізге балаңызды көрсетсін. Сонсын мұнан бұлай жексенбі, сенбі күндері кеп осы жердей тілдесуге болады. Дәрігерлер ұлықсат етеді. Жай күндері аула ішіне кіргізбейді.

Қазір балаларды емізіп жатыр. Терезені аштырмайды.Оған ренжімеңіз. Сізге тек көрсетер. Бүгінше соған разы болыңыз. Көп тұрмаңыз. Кезекші дәрігер көрсе, ұрсады. Келістік қой?

— Мақұл... Мақұл, айнам.

— Ұмытып кетіп, ұятқа қалдырмаңыз — қарындасыңызды, — деді құрдасы күліп.

— Нені ұмытам?

«Мынау мені әбден мақау санап, қорлады-ау», — дегендей, табан асты Қати қитықтанып, құрдасына ақия қарады. Қатты кейігенде булығып, аузына түскен бір сөзді қайталай беретін:

— Нені ұмытам? — деді тағы түтігіп. — Ұмытадың не-ей?

— Алла-ай, ренжіп қалдыңыз ба?

— Жоқ, — деп Қати әлгіндей болмай кілт етпе мінезінен ұялып, райынан тез қайтты.

Құрдасы оның жауырынынан қағып, асығыс екенін,тағы да бір соғатын жері барын айтып кетіп қалды. Көңіл кірбіңі жазыла қоймады ма, Қати құрдасына жылы ілтифат танытып, рақметін жөнді айта алмады; езу тартқан болған, онысы да келіспеді; тісі ауырған адамдай қабағы кіржиіп кетті.

Әлгінде медсестра көрсеткен терезе тұсына келген ғана көңілі сергіп, жүрегі лүпіл қағып қоя берді «Өлейін-ай, ылғи осы. Талай бала көрген әке сияқты емеспін. Әрқайсысы тұнғышымдай көңілімді қобалжытады, о несі-ей? Манағы жас әкелердікі ештеңе емес, менікі не?» Ол бедірейген суық терезелерге көзі талғанша қарап тұр. «Осылардың терезелері қызық. Өмірі абажадай боп үңірейеді де тұрады. Жапқышы да жоқ. Өй, біздің қатын да бір жайбасар. Лып етіп көтеріле қоюы қиын. Әй, тіпті сол қара басып... мынау қатын байын сағынып қалыпты ғой, — деп біреу айтар, күлер деп ұялып отырмасын. Онан о да шығады». Мойны да талды. Әйтсе де, шыдап бақты «Баяғыда үшінші баласында да өстіп дірдектетіп еді. Өзі уақыт қанша болды екен? Алты жақын-ау дейім. Қазір ел шұбырады ғой. Медсестрасы да ұшты-күйлі жоғалды., Қати жанқалтасынан көлдей орамалын алып, жасаураған көзін сүртті.

Ол басын жерден қайта көтергенде терезеден ақ шүберекке оралған бір нәрсені ұстап, күлімдеп тұрған өз келіншегін көрді; балаша қуанып, даудырлап дүниеде өзінен басқа жан жоқтай бәрін ұмытты.

— Оу, — деді Қати күлімдеп. — Аманбысың-ай, қатын! Мен... Менмін! Қатиыңмын ғой!

Әрине жабық терезеде әйелі не дегенін естіген жоқ. Күйеуінің қуанып кеткенін аңдап, езу тартты. Қазақ әйелі ұл балаға қуанбайтын еркек жоғын біледі; ал сондай қуаныш әкелген әйелде күйеуінің алдында бөлек бір наз, насаттану болады. Осы қазір Қатидің шұғылалы келіншегінің шұғылалы көзінде соның бәрі де бар.

— Қалың... Қалың қалай дейім, қатын?

Айтпағы көп-тұғын, мұнан өзге сөзі құрымағыр аузына түспей, діңкелетіп тұр. «Қалың қалай?» — дегеніңе әйелі жаман емеспін деп басын изеп, езу тартты. «Ащы-тұщыны бірге көріп, қас-қабақты бағып, танып келе жатқан әйелің деген сол-ау; емеуріннен түсініп, қалт жібермейді». Қати әйеліне іші жылып, бір түрлі сағынып, жетім көңілі жылынғандай болды. Тағы да ол келіншегі қуанғандай жақсы-жақсы сөздер айтайын деп еді, ойына ештеңе оралмады. Құдай жарылқап есіне Дүйсен қарт берген ойыншық арғымақ түсті; жалма-жан күпәйкесінің жан қалтасынан соны шығарып, ораған ақ қағазын сыдырып жырта бастады. Әйелі езуін жиып: «Бұнысы несі?» — деп таңданa қарап қалған, арасынан ойыншық шыққанда қуана күліп жіберді. Түсінгенін білдіре, қолындағы баласын жоғары көтерді.

— Айналайын, қатыным! Түсінді... түсінді! Бәсе, Қатидың қатыны ақылсыз болмаса игі еді... Дүйсен қарт!..Дүйсен қарт ырым етіп берді! Түсінбедің бе?

Қати иегін сипап шал дегенді бейнеледі. Базарда ойыншық сататын дегенді де ишараттап білдірді; перзентхананың ауласының іші оған бір республикалық театрдың сахнасы сияқты; аяғын алшаңдай басып, ойнап жүр.

— Ә, түсіндің бе! Міне сол... Балаң батыр болсын дейді! Иә-иә!.. Рақмет дейсің бе оған? Иә-иә, айтам! Сен... сен,қатын, балаларды уайымдама! Бәрі де жақсы! Кеше Амангелдінің мұғаліміне жолықтым! Түсінбедің бе?

Қати баласының бойын бейнелеп кіндік тұсын сызып көрсетті.

— Амангелді!.. Түсіндің ғой? Мұғалімі ата-анаңды ертіп кел депті! Мен бардым! Жо-жоқ