повесть

Ауыл шетіндегі бәкене, төбесі тайпақ, сұр қақыраның жатаған шым ауласының әр қилы фанер тақтайдан құралған есігінен бір сары қаншық шықты. Әлгі марғау бұрылып: «Соңыма ілескен ешкім жоқ па» — дегендей артына сүлесоқтана көз тастап, шоқия отыра қалып өзен беттен ескен дымқыл самалдан иіс алғандай сүйір тұмсығын созып-созып қойды. Күн бүгін бөлекше ала бұлт еді. Көктемнің алғашқы екі-үш апталық ыстығынан кейінгі күрт өзгере түсетін салқындығының бастамасы тәрізді ауада бір ерен ызғар бар. Елдің «бесқонақ» деп кеткен жауын-шашынды аласапыраны биыл да әдетінше мынау ауылды ұмытпай, аяғын алшаң басып, етек-жеңін жимай келеді.

Табиғаттың мінезін, арсың-гүрсің қылығын адамнан гөрі хайуандар жан-дүниесімен бұрын сезіп, тынышсыздана бастайтыны құпия емес; сары қаншық манағы бір жайбарақат жайынан ширап, өзеннің арғы бетіндегі қалың орманға басын қисайта қарап қалыпты. Сонсын ол кейінгі кезде еңселеніп, бой түзей түскен, төбелері де арқалана шифермен жабылған, аппақ ақ шағала ауыл шоғырына мойын бұрып, ұзын қызыл тілі жылтыңдап жаланып қойды. Дөңестеу өзен жарқабағына орын тепкен, жыл өткен сайын шөгіп баратқан ескі қақырасының өзге мекен-жайдан аласалығына пәлендей мән бермей қайта әлі талай сая, пана боларын енді сезгендей сары қаншық артқы аяғымен салпаң құлағының түбін тыр-тыр қасуға кірісті: тіптен бейқам, басы кекжеңдеп; тілі салақтай рақаттана, ара-кідік ыңырси қыңсылайды.

Әне, ол әлденеге елеңдей қасынғанын қоя қойды. Шаңқ ете үріп, өзеннің арғы бетіндегі қалың орманға қалтия қарап тұр. Аспандағы тұтасқан сұрғылт бұлт аздай, ағаш үстінен қара аюдай боп тағы бір шоғыр шалынды: енді міне, төмендеп су бетіндегі салыдай қалықтап келеді: иттің танауы жылтырай, көкке созыла түсіп, тыпыршып барады. Ең әуелі дымқыл; мол сыз исі сезілгені сол еді: ізінше ұйтқи сап-салқын жел соғып өтті. Қыстай ағаш арасында, қар астында жатып, жер қарая күн шалып кәдімгідей тобарсып үлгерген күзгі сары жапырақ үріккен торғайдай дүр көтеріліп өзеннен асты да, қаншықтың аяқ астынан сыбдырлай сырғанап жөнелгенде ол еріксіз сескеніп ыршып түсті; жалтақтай артындағы сұрғылт қақыраға қарап, өзіне қорған іздегендей шәу ете қалды. Үйдің қыр бетіндегі төрт бұрышты, шағын сиыр қораның үстіндегі қақырайған түрікпеннің бөркіндей бір мая пішеннің төбесі кірпі түгіндей тікірейіп желбіреп кеткенін көріп, әрі ауланың кісі кіретін алабажақ есігінің тот басқан, ескі топсасы сықыр-сықыр етіп ашылып, жабылғанынан қорқып бүрсеңдеп қашпай, желге қарсы жылтыр қара тұмсығын соза тосты. Жаңа бір әзірде итінің шәуілдей түсіп, сап басылғанынан секем алды ма, осы кез сұр қақырадан кең етек көк-ала көйлектің сыртынан күпәйке киген, ақ кимешек жаулықты қара кемпір шықты: бәрі беттеп, аласа есіктің үстінен мойнын созып:

— Құт-таяқ... Құт-таяқ, кә!.. — деді.

Аққұбаша келген, имек мұрын қарияның үйден төбе көрсетісімен сары қаншықты неге «кә... кәлағанын» түсіну қиын еді; мүмкін біреуді күтіп отырған болар: тегі онысын ит те ұқпағандай ма, қалай, әдетінше қызыл жыңғыл сабаудай жұп-жұмыр құйрығын шипаңдатып, еркелей жетіп бара қоймады.

Өзеннің арғы бетіндегі қалың орманның әлі бүр жармаған, сәбидің жалаңаш білегіндей бұтақтары тербеліп, жіңішке ұшар бастары бір-бірімен соқтығыса сусылдай сыбдырлаған дыбысынан тұтас бір әуен үнін шалғандай сары қаншық селтиіп, тықыр жүні желбіреп тұр. Ағаш сыбдырынан өзге де бір әупілдек үніндей дыбыс келеді. Ол не, ненің нышаны? Жұмбақ жайды білсем деген әуестік хайуан екеш хайуанның да ойын билеп алған еді. Сары қаншық сәл тыпырши түсіп, артына бір көз тастады да, үйден құрық тастам тік жарқабаққа қарай бүлкектей жөнелді; қушық кеудесінен итерген ызғырық желге қарайтын емес.

— Құттыаяқ деймін! Құттыаяқ, кә-кә!..

Соңынан талмаусырай жеткен қария үнінен таңданумен бірге тілазарлығына өкпе сезіліп те қалған; сары қаншық әйтсе де қайырылмай барады, ойынсақ сәбидің ана алдындағы еркетотайлығындай шолжаңдыққа бойын жеңгізіп үлгерген тәрізі бар.

Дария беті азанда шымырлап жатқан, қазір адам танығысыз өзгерген — ақ көбіктене жиырылып, алқына кеп тіп-тік жарқабақты бұйрабас көк бұқадай өкіре гүр етіп сүзеді де, кейін лықсиды. «Пәлі, сен екенсің қой?! Уф-уф, — дегенге біреу төбелесіп жүр ме десем, сенің үнің бе?..» Сары қаншықтың көзі өзен ортасында жал-жал ақ көбік толқынмен алысып, бір көрініп, бір жоғалып, сүйір, қайқы тұмсығымен дарияны тіліп келе жатқан қара қайыққа түсті, ту сыртын жағаға беріп, сұрғылт плашты, жауырынды, басында қоңыр қалпағы бар біреу сарғыш ескегін құлаштай есіп, мынау дауылды елер емес. Қара сұр жүзді, құс тұмсық, аяғынан әскери керзі етігі бір түспейтін өткелші Қуан екенін сары қаншық айна-қатесіз таныды; таныды да, жүрек түкпірінен ыза, оған деген кектің қыжылы тісін қайратып, салпаң құлағын еріксіз жымыртып жіберді. Ал, кеп үрсін-ай... Жер тырнап тұрып арсылдап берді.

Бұдан екі жыл бұрын көзін жыртып ашқанда өзінің мұп-мұздай сең үстінде жүзіп келе жатқанын көрді: енесінің қай тұста қара-күрең өзен тұңғиығына жым-жылас батып кеткенін білмейді. Әйтеуір анық есіндегісі - жалғыздығы, қорғансыздығы; бауырына тыға түскен шырыш табанын мұз қарып, жүрегі сазып, сүт ішкісі келетіндігі кәміл. Жер бауырлай мұз шетіне дейін жылжиды да, қыңсылай кейін шегінеді; әлгінде әлсіз жанары тұңғиыққа түскен, басы айналып, жер дүние төңкеріліп жүре берді. Қайда бет алғаны да, алда нендей күй кешері де беймәлім. Тіршілік деген қалт-қалт еткен сеңнен айырылмасам дейді: табиғаттың бір тылсым күші тұңғиыққа аяқ бастырмай шыдам, сабыр тілеттіретін тәрізді. «Үсімейсің, өлмейсің — тек сабыр сақта, артын күт», — дейді бір үн. Кішкентай жүрегі бүлкілдеп, жарық дүниемен оңай қоштастырмай қыңсылатып, ауық-ауық көмей-көзін аштырым үнін өзен бойын қуалата жібереді.

Әлдене уақытта сеңді бір толқын ұрып өтті де, бұл тұңғиыққа оп-оңай тұмсығымен сүңги жөнелгенде әлуетті күш жеп-жеңіл көтеріп әкетіп, жарық дүниені жарқ еткізді. Мұздай суды қауып үлгерген ол шашалып, тынысы тарылып баратқан, екі ұртын бірдеңе қатты қысып аузын еріксіз бақадай аштырды да, күлімсі сасыған жып-жылы дем, шырыш таңдайын кептіре үріп жіберді: көз кіреукесі ашылып, іле тынысы кеңіп сала берді. Адам алақанынан табаны жылып қалғаны сол еді, іші түкті дорбаға түсті де кетті. Ол жаңағы адамның тері қолғабы екенін, әрине, кейін білді. Сонсын қалың орман ішіндегі кең, қызыл шетен аулалы, еңселі үйге кеп кірді; ағаш тостағанға құйған жылы сүтті ашқарақтана төгіп-шашып ішті. Бүйірі шыға тойып, өзін қоршағандарға көз жүгірткенде ұзын бойымен үйдің төбесін тірердей боп, жебелі қалың мұртының астынан қып-қызыл ерні, ақсиған тісі көрініп ер адам, сонсын бір келте танау ақсары, көкшіл орамал тартқан әйел және қара шашты, шешесіндей ашаң, кең маңдай бойжеткен үстінен төніп тұрды.

Көк орамалды толықша әйелдің қой көзінен өзгеден бөлек бір мейірім еседі; хайуан оның әлсін-әлі басын, үстін сипаған жұп-жұмсақ алақанынан да терісімен жылылық сезіп, үніне құлақ түріп жатыр. Еркектің үні — салқын, қыздың үні — тәтті — сылдыр-сылдыр етеді: Күшігім... күшігім менің», — дейді.

— Айжан, мынау малғұн ұрғашы ғой. Қайтеміз оны қолға ұстап, күні ертең күшіктеп берекемізді кетірер. Арғы беттегі Фатиха шешейге апарып берейін. Ол кісіге ес болсын. Батырбек қасқыр итінің бір күшігін сыйлармын деген, — деді мұртты еркек күлімдей түсіп.

— Ұрғашы десе сенің жының қозатыны несі-ай... - Толықша әйел тізерлеп отырған: көйлегінің кең етегін желпіне қағып көтерілді де, ауыз үйге шығып кетті, қазандық басына барып, шыны-аяқты жұлқына сылдырлатып, әлдене бір темір шелекті даңғырлата құлатып алды.

Жаңа ғана жайдары, күлімдей өзін қызықтаған бейтаныс үш жанның сәлдің арасында неге нілдей бұзыла, жүздерінің суық тарта қалғанын сары күшік түсінген жоқ. Ұзын қос бұрымды, ортабойлы, қызыл-ала көйлек киген қыз да қипақтай шегініп, ұялы қой көзін үркектей әкесіне жүгірте тастап:

— Түйелерді апам сауған, мен өріске айдап тастайын, — деді де, ол да кетті.

Аяғын алшаңдай басып, бөлменің ағаш еденін сықырлата ауыр адымдап Қуан аталған еркек есікке дейін барды да, кері қайтты. Жүзі сұрлана, қиық көзі мүлде жұмыла қалыпты...

Кенет... Ол сары күшіктің желкесінен бүре ұстап, жоғары көтерді де: «О, долы қаншық!» — деп, дыбыс бермегеніне риза болғаны ма, ызаланғаны ма былқ еткізіп жерге тастай салды. Ауыз үйден шыға келген Айжан:

— Өлтіремісің?! — деді жалма-жан жерден көтеріп алып, бауырына басып. Күшік әйелдің жып-жылы, жұмсақ кеудесінен қорған іздегендей әлсіз қыңсылай, тұмсығын жұмыр, тоқ қос анардың арасына тыға түсті.

— Төрт қыз тапсаң да саған тойым болмас. Иттің де қаншығы қымбат па еді...

— Қуан-ау, құдайдан мен соны тіледі деймісің. Қайтейін мен... Өл демесең, не істейін?!

Сары күшік жылтыр қара, бармақ басындай тұмсығына жылы бір тамшының тамып кеткенін сезіп, әлгіні жалап алған, таңдайына сүттен бөлек кермек, ащы дәм келді. Әйелдің шарасыздықтан төгілген көз жасы екенін хайуан қайдан білсін; тек осы дәмнен кейін еркектің кілт бұрылып, есікті сарт ұрып шығып бара жатқанын көзі шалды.

Иә, ол жылы сары күшіктің өмірінде пәлендей өзгеріс болған жоқ. Кең ауланың төріндегі үлкен екі қораның қасынан оған итқора салынды, астына құрғақ шөп төселді: ағаш итаяққа сорпа, майлы сүйек-саяқ, қан-жын құйылды. Ертеңді-кеш Қуан соңына ілестіріп жүріп, үш түйе, екі сиырын, он шақты қойын орман ішіндегі көл жағасына бағыттап жіберіп, кешкісін айдап қайтады. Құттыаяқ қойдың бір шетін қайырмалай үріп, шашау шығармай көңілін тауып, жағуға тырысты, ондайда Қуан күлімдей еңкейіп: «Күшігім... Құттыаяғым», — деп басынан сипайтын ғой. Бір жылдан соң көп адам машиналармен келіп, Сәнияны әкетті. Үш түйеден — екеуі, бір тайлақ, алты қой қалды; сиыр кемімеді. Қара суық күзде байлауы шешілмей, ұзақты күн итаяғына асты құюды да жиі ұмытатын болды. Таралып, кәдімгідей еті қашып ұзынсирақтанып үлгерген сары қаншық мезгілімен ас ішпеген сайын әлденеге ызаланып, бірде Қуанға айбат шеге арс ете қалған:

— Ә, сен де мені қабайын дедің бе?! Сен қаншыққа иесіне үргеннің не екенін танытайын, — деп қамшысымен сырита ұрып, итқорасына қуып тықты. Сонсын ол қамшысын жерге тастап, ащы шылым шегіп әрлі-берлі жүріп алды.

Сары қаншық қыңсылай біраз жатты да, сәлден соң тым-тырыс болды; ол кез мызғып кеткен, қайдағы бір шаң-шұңнан оянып кетті:

— Мынау молаңды бағып қашанғы отырам! Менің дүкенде істегенімнен зиян көрдің бе? Не кием, не ішем демейсің... Ревизор келіп тексеріп жатса, сен күтіп қалды деп мойныма Жазылған дүние-мүлікті иесіз тастап жүгірейін бе?! Даладағы біреуден қарадай қызғанып, өлтіремісің? Төрт баланың анасы мен кімге керекпін?

— Е, бәтшағар, кет әрмен... Ө, несі-ей мұқым, қатынсыз қалам деп қорықты деймісің?

— Ендеше неге тұлданасың, әкіреңдейсің?

— Әй, кәззеп, солармен жыртыңдасып неге арақ ішесің, ә! Елдің қаңқу сөзі анау, керең болғанбысың мұқым?!..

Түн ортасы ауа шаң-шұң айқай үйге еніп, аула іші сап басылды; сонан тек таң қараңғысында ақ көйлегі ағараңдай әйел қыстаудан шығып: «Құттыаяқ... Құттыаяқ», — деп ақырын күбірлеп дыбыс берді. Сары қаншық тұщы етіне тиген ащы таяқтан зәрезап, әрі қорқып ығыстай ма, шағын тас итқорасынан байқастап басын көрсетіп, еркелей қыңсылап жіберді. Итаяғына буын бұрқырата әйелдің бірдеңе құйып жатқанын көргенде шыдамы жетпеді: дәмді сорпа иісі, жұмсақ кесек-кесек құйрық май мынау қара суықта сілекейін шұбыртып барады. Атып шығып астауға бас қойды.

— Күшігім-ай, әбден жүрегің үзіліп-ақ қалыпты-ау, — деген әйелдің мейірімді үні де құлағына ілінбеді. Әбден бүйірі шығып тойғансын басын бір ақ көтерді. Сабау құйрығын шипаңдатып иесіне еркелей секіріп, шәу-шәу үріп қойды.

Түйелері мен сиырын сауып, жармалы үлкен ағаш қақпаны ашып, жасамыс әйел мұның мойнындағы қайыс жібін шешті де:

— Жүр, күшігім, малды өріске айдап салайық! — деді.

Сары қаншыққа дүниеде мұнан артық, теңдес келер қандай бақыт бар; қуана сілкініп ілесе берді. Сонан көл жағасында құрақты сүзіп, құс үркітіп, жазықтан балпақ, сарышұнақ қуып кешке дейін сайранды салды дейсің: иеci — Айжанның қашан, қай тұста үйге қайтқанын да сезген жоқ. Екіндіге талас қыстауға оралған, аула ортасындағы келтек бөрененің үстінде ақсұр плащ киген, бас киімсіз, шашы ойпы-тойпы, көзінің ақ еті қызыл тамырланып кеткен Қуанның отырғанын көрді. Еркелей құйрығын бұлғақтатып, бейқам жетіп барған:

— Ә, қаңғыбас қаншық, келдің бе? — деп, қасында жатқан күректің жалпақ басымен бөксесінен бір қойды. Белі үзіліп кеткендей болған, жанұшыра қаңқылдап атып тұрам дегенде күрек екінші мәрте тиіп, артқы бір аяғын бaca алмай қиралаңдай талып кетті.

Ол әрине үшінші соққының қара тұмсыққа тигенін білмеді. Қуан күректі тастай салып, ащы қыңсылаған сары қаншықтың тұмсығынан добалдай етігімен оңдырмай, қайқайып тұрып бір тепкен. Сәскелікте әйеліне де қолы тиіп, ол: «Көрмегенім сен болсын. Әйелің өліп жалғыз қалғаныңда, он бес жас кішілігімді көлденең тартпай, қыздай тиіп бала сүйдіріп едім. Оқу да оқымай, жас өмірімді өксіттім. Балаларым жөн-жөніне кетті. Енді қырықтың үстіне шыққанда жұмыс істеп көргем, тағы жақпадым. Бүйткен дәулетің әдіре қалсын. Жемегенім таяқ еді, оны да татырдың. Өлмесең өрем қап, аштан өліп, көштен қалмаспын. Кеттім... Мынау үйіңнен сыңар сабақ жіп те алмаймын», — деп, Айжанның шабына шаңқылдап, тепсіне жер тепкілей, есікті тарс ұрып, арғы бетке бір жола жөнелгенін, Қуанның бар дүниеден түңіліп кешке дейін арақ ішкенінен сары қаншық бейхабар.

Санасы арақпен уланған адамның қиял-дүниесі де бөлек: жай, көптің бірі істейтін нәрсені ол елей бермейді, болмашыға секемденіп күдікшіл, шыбық шырт сынса: «Ойбай, жау тиді!» — деп өре тұрып, төңірегін дабыра даңғазаға айналдырып жіберуге бейім; оспадарсыздық та, пасықтық та бір соның еншісі, мүсіркеу, кешірімшіл кеңдік оған жат. Қуанның орнында басқа адам мынау былқ-сылқ еткен иттің өлі денесін ауланың сыртына шығарып, көме салар еді; не бір ескі құдыққа, не жыра-жықпыл ішіне лақтырып тастары да хақ. Оны маған дария тарту етті. Бақ па десем — бақытсыздығымның куәгері екен. Өзің бергенді өзің ал» деп ол ерінбей-жалықпай көтеріп, қайықпен өзен ортасына апарып, суға атып жіберді де, кейін оралды. Тұңғиыққа шым батып кеткенін де күтпеді.

Сары қаншық суға гүмп етісімен есі кіріп, тырбаңдай бір батып, бір шығып, тастай қараңғы түнде жағаға да жеткен; сонан шым-шым ашыған артқы аяғының жарасын жалап, сүлесоқтана бұралып, ұзақ жатты. Таң саз бере өзенге иінағашын иығына іліп суға келген ақжаулықты, құс мұрын қария мынау не пәле дегендей ұзақ таңдана қарап:

— Қуанның Құттыаяғымысың? — деді күбірлеп.

Артқы аяғын баса алмай, шойырылып жатқанын көріп басынан сипап біраз іркілді де, бойын жиып төңірекке көз тастады. Сонсын ойлана жерге қарап тұрды да, еңкейіп екі шелекті көтеріп өзен жағасына келді. Дағдылы әдетінше шелектерінің ішін шайып боп, суға толтырып шықты да, иінағашының екі басына іліп қарамай кете барды. Көп кешікпей қайтып келіп, жарасын ақ дәкемен тартып байлап қасында ұзақ отырды. — Әсем жігіт еді... Бұған не көрінді-ей?!.

Қарияның неге налып, таңдана басын шайқағанын әрине сары қаншық түсінбеді, үнінде «иттігіңе бақтың-ау, ол сорлының жан-дүниесін ұқпағаның да» дегендей жазғыру барын білмеген еді; кейін сезді. Қазіргі қарияның дауыстап шақырғанына қиыстануы сол; жел қарияның аузынан шыққан әр сөздің ресуәсін кетіріп, оның үні жарықшақтана сынып, қарлыға бастағанын ашу-дұшпан елетпеді. «Еркелеп қас-қабағына қарағаннан өзге не істедім? — дейді сары қаншықтың мұңды жанары. — Қорадағы малына, үй-жайына ес болдым. Бейтаныс біреу ауласының табалдырығын сұраусыз-сауалсыз аттаса жанымды шүберекке түйіп, арсылдай үріп қарсы ұмтылдым. Өткен қыста көрші колхоз етке өткізетін малды қыстақ сыртынан айдап баратқанда түйенің бірін қоса, байқамағансып әкеткелі жатқанда үйге шабалақтай үріп жетпедім бе? Сонда неге бөрлігіп жүргенімді түсінбей «ой, қасиетсіз неме», — деп теуіп жіберген. Самаурынға ағаш жаңқалап салып, жүрелей отырған Айжан «жындандың ба? Мынау тегін үріп тұрған жоқ. Сенің «дәулетім... маңдай терім» деп мал десе ішкен асыңды жерге қоятыныңды сезеді. Малыңа бірдеңе болмасын, әлгінде соның соңынан кеткен. Қарасайшы... Әне, қалай-қалай тыпыршиды», — деген еді.

Құттыаяқ кең ауланың ішінде шауып жүр. Әлсін-әлі шоқиып отырады да, шабалаңдай қақпаға қарап үреді; дәрменсіздігін аңдатып қыңсылайды. Алақ-жұлақ Қуанға бір, Айжанға бір көз тастап, тынымсыз шаңқ-шұңқ етеді.

— Мал жисам анау балаларым мен саған бөтен бе?

— Балаларды аузыңа алып қайтесің, олар тұрғай, оның жолында мені де ұмытқансың. Мұнан кедей күнімізге көріскендей емеспіз бе?! Ат мініп, көрші ауылға үзеңгі қағыса қонаққа сәнімізбен баратынбыз. Олар келіп көк түйенің қарны жарылды-ау», — деп әзіл-қалжың айтып, мерейімізді көтеріп тастаушы еді. Қайда сол бір дәурен? «Мал... мал...» — дейсің де жүресің... шөп шақ келмейді деп жылқыны құртып, түйе жидың. Оу, рахаты аз, бейнеті көп мына малың кімге керек?

— Сандалма... Құттыаяқ, жағыңды қарыстыр! Жат!.. Шәуілдеп діңкені құрттың ғой, — деп Қуан жерден тас іздей төңірегін қарманып қалды. Ит иесінің арам ниетін, не істемегін түсініп, ауланың кісі кіретін ашық есігінен зып беріп қашып шықты; ұзай түсіп, сәлден соң қайта қаңқылдай үре бастады.

Қуан амалсыздың күні керзі етікті аяғын кердеңдей тастап қақпаға бет түзеді. Әйелімен сөз жарыстырып уақыт оздырғаннан бөтен, ештеңе ұтпасын түсінген тәрізді; сары қаншықтың соңынан сұр плащының етегі желбірей емпелеңдеп барады. Қос өркеші баладай інгенінің колхоздың өзге түйелеріне ілесіп өткел басына жетіп қалғанын көргенде Қуанның көзі атыздай болды. Ине көзінен өтердей жылмағай, сөзуар, оң жақ бетінің самайдан иегіне дейін тыртығы бар, жауырынды, төртпақ Байсұлтанды осы жерде кездестірермін-ау деп ойламаған; мұнан үш-төрт жыл бұрын «подлог жасап», өзі айтқандай шатысып екі жылға сотталып кеткен. Шақырайған күннің астында, жағада арғы бетке қарап тұр. Басында қоңыр қалпақ, үстінде күпейке, керзі етік киген мықыр аяғын талтая тастап, тіптен кердең, кербез-ақ. Қуанның екі иығын жұлып жеп, түтіге жеткенін байқаса да көрмегенси:

— Бұ өткелші құрымағыр қайда жүр! — деп қамшысымен етігін сабалай бұрылды. Шот маңдай, кеңсіріктігі батыңқы, бадырақ көз Байсұлтанның жаялықтай аузының екі езулігі Қуанды көргенде жайыла, құлағына қарай жоси жөнелді. Жүзінде таңырқау да, қуыстану да жоқ емес; әккі неме соның бірін де сездірмей қуанғандық нышан білдірем деп әлек: — Бәрекелді, өзіңбісің?! Қуеке, бізді аптапқа ұрындырмай тез өткізе гөр, жаным...

— Әй, слушай, сенің бұның не бассыздық, ә? Тапа-талтүсте малымды ұрлап баратып, «жанымың» қай мазағың-ей? Кеңірдегіңді жұлып қолыңа ұстатсам, «тез өткенің» сол болар, — деп Қуан дүрсе қоя берді. Наркес өткелші өңкиіп жауырынды төртпақ жігітке төне кеп іркілді. Қалың жебелі мұрты жыбырлап, дүрдиген етті ерні түріліп, қалш-қалш етеді. — Тағы да түрмені сағындың ба?..

Соғыстың алдында Байсұлтанмен күреске түсіп, үлкен бір мерекеде жыққан; сонан ба, мынау сотқар, ноян топайлау жігіттің өзінен қатты ығыстап, ылғи да жәдігөйлене қыт-қыттай күліп сырғақситынын сезетін ғой. Батыл қимылға бірден көшуінің бір сыры осы да, екіншісі — анay бозінгеннің бөтен малдың ішінде жүргені еді. Байсұлтан «сенікі емес», — деп теке-тіреске сап, шыр-пыр бола қоймады; сары қаншық тірсектен алардай шабалақтап өзіне ұмтылғанда, қамшысымен қарманып:

— Өй, мынау итің қайтеді?! Әкетші әрі! — деді алақ-жұлақ етіп. — Мейрам... Ей, Мейрам, бері келші!..

Қуан малдың сонау екінші басында бір жирен қасқаны жетелеп жүрген салт атты жігітті жаңа байқады. Әйтсе де бетінен қайтпай: «Мейрамыңмен қоса суға атсын демесең жоғал. Әйтпесе быт-шытыңды шығарам», — деп гүр еткенінен сескеніп Байсұлтан не істерін білмеді, жалбалақтай:

— Қуеке, оллайы шыным, байқамаппын! Кешір, — дей берді.

Иә, сол жолы Қуан итіне әбден разы болған. Ерегісіп Байсұлтанды қан сәскеге дейін арғы бетке өткізбей, түйесін мініп қайтты да, асықпай Айжанның құрып қойып күтіп отырған шайын ішті. Өз қолынан сары қаншыққа ас құйды. Енді бірде ұмытып кетіп, байланбаған қайығынан айырылып қала да жаздағаны бар. Жағадан әжептеуір ағыспен ұзай түскен қайықтың жібін тістеп Құттыаяқ жан дәрмен сүйрей жүзіп жеткізгені, қара күздің шөкеден шыққандай суық суынан қорықпай қойып кеткені де Қуанның жадында емес пе еді?! Сонда бұл Қуан серігім, қолқанатым» — деп басынан сипап, жерден көтеріп алған. Бәрін де әп-сәтте ұмытқаны қалай? Heгe?

Фатиха шешейдің үйіне жетіп, жарасы жазылса да сары қаншық сол бір өкпесін, көңіл қыжылын әр кездескенде сездіріп бағатын әдетінше өршелене арсылдай үріп тұр. Құлағын жымырып, алдыңғы екі аяғымен жердің шаңын бұрқырата тырналап, тісін ақсита шабынады. Манадан «Құттыаяқ... Құттыаяқ, кейін қайт! Кет әрі!» — деп, айқайлай даусы қарлыққан қарияның шыдамы әбден таусылып, азынаған мынау бесқонақтың желінен кең етегі желбірей ту сыртынан кеп қалғанын аңдап құйрығын бұлғақтата, амалсыздың күні ығыстады. Қуан өзеннің тік жарқабағынан емпелеңдей өрлеп келеді.

— Құттыаяқ, кәне кейін қайт! Жоғал, о несі-ай, мұқым еліріп кеткені!..

Сары қаншық бүрсеңдей, құйрығын шипаңдатып бір-екі шаңқ-шаңқ етті де, шойнаңдай қарияны айналып өтіп, артына жалтақ-жалтақ көз тастап үйге қарай бет түзеді. Бәкене, сұр қақыра мен өзеннің тік жарқабағының екі аралығы шағын, тоқымдай алаңқай еді: әр жері ойдым-ойдым таз бастанған ақ тақыр, айналасы тырбық селдір селеу, ажырық. Өткен жылдың қурап, үгітіліп біткен көгісі әлі бүр жарып, қылтия көріне алмай жатқан шағы-тұғын: тырбия, кірпі түктене қалған шөптің түбірі тұтаса қарауытып шалынғаны болмаса, анау тақырдан айырмасы шамалы: үстінде мынау алақұйын үйіре соғып сары жапырақ, шөп-шөңге, су тиіп, күн қағып күреңіткен газет қиындысы, әлдеқайдан лағып жеткен «Беломор папиросының қорабы сытырлай көтеріле қалықтап, енді бірде көк тайғақ мұздаққа түскендей жер бауырлай сырғанап, ақ құмай тазыдай арсалаңдап жүр. Ауық-ауық азынай ышқынып, аласа шым аулаға барып-барып, лықси кейін серпіліп ұлып кетеді; тиянақ, тыныш табар түрі жоқ. Өзеннің тік жарқабағына таялса, дарияның салқын самалы кері теуіп жібереді; ала-қаншық құйынның бей-берекетсіз, шамшыл тызалақ-тірлігіне жалтақтай Құттыаяқтың есік көзіне ілінгені сол еді, алақандай сары жапырақ қылаңдай қалқып кеп, жылтыр тұмсығын сүйкей, жасқандыра қағып өтті. Сары қаншықтың бұл тіптен күтпегені ғой; ызалана қайырылып қаңқ ете қауып қалған, мүлт кетіп тісі-тісіне сақ етті.

Сонсын ұялған тек тұрмастың кебін келтіріп, шоқиып отыра қалып мойын жүні желбірей тұмсығын көкке созып иіс алды. Ол білгенде табиғаттың ит мінезі сынып, сәлден соң тылсым бір тыныштық тауып, саябырлар шағы жеткен. Әлдеқайдан қаңғып, алақұйын арасында жалпылдап жүрген қағаз қиындысы сырғып аяғына орала түскен, ыршып кетті. Өзінің сергек, серпінділігіне дән разы тәрізді ауланың шағын есігінен бері шығып, құйрығын шипаңдатып тұр. Әлгіндей болмай дауыл ішін тартып ышқына берді де, сап басылды. Ауа қапырықтана қап, іле дымқыл жер иістене самал желпіді, онысы да көпке созылмай, ізінше жүгерінің дәніндей ірі-ірі жаңбыр тамшысы тырс-тырс тамып, қуаң алаңқайдың шаңына инедей шаншыла піспелеп сытырлап жөнелді.

Екі иінінен дем ала, жүзі қуқылданып тік жарқабаққа жаңа ғана аяқ артқан Қуан Фатиха қарияға қарай, сұрғылт сулығының желбіреген етегін қол сыртымен қармай түзетіп, қоқырайған басындағы қоңыр қалпағының үстінен капюшонын жүре киіп келеді. Сары қаншыққа өткелшінің киіміне дейін албастыдай сұрықсыз көрініп, ыза шақырады; бір сәт анау Қуанның желбіреген етегінен шалт ала түсіп, дар еткізе айырып тастасам дегендей де бір қиянпұрыстық әрекет бойын билегені анық. Ол құйрығын бұлғақтатуды қойып, құлағын жұмып, тісін ақситты. Ит сырын сезгендей бесқонақтың кірісі — ақ жауын үдей соғып, сары қаншықтың ойын быт-шыт бөліп жіберді; әрі бұл аз дегендей Фатиха қарияның мейірімді, өзінен кішіге арналар наз үні де қаймықтырып тастады.

— Қуанжан, Хал-ахуалың жақсы ма?

— Шүкір, апа... Өзіңіз есенбісіз? — деді Қуан қос қолын бірдей ұсына көрісіп.

Қожасының жылы шырай білдіріп, ізет танытқан адамына айбат шегіп, ырылдаудың әбестігін сары қаншық білетін; жауын астында қалып, босқа жаурамайын деді ме, бүгежектей бұрылып ит қорасына қарай шойнаңдап жөнелді.

— Алла деп жүреміз ғой әйтеуір. Miнe, бесқонақ та келді. Өлмегенге бәрі қызық, бәрі мейрам. Құдайға шүкір, заман жақсы, тыныш. Райком бала отын түсіріп берді. Кәне, не тұрыс, үйге кір. Жаурап қаларсың. Иә, өзің қалайсың? Жауынды күні аяғыңның жарақаты сырқырайды деуші еді Айжан. Тәуір ме?

— Е, апа-ай, жарақатты қойшы. Оның бір жөні болар-ау...

Қуанның көзі сары қаншыққа түсіп кетті. Ол шойнаңдап бара жатып, артына қайырылып қарап өткен еді. Жанарынан ыза, кешірімсіз кектің ызғарын шалармын-ау деп күткен, тілсіз мақұлықтың жиренішін аңдағанда тіксініп, абдырай жалтақтап қалды: «О, малғұн, қайтеді-ей, о?! Уа, әкеңді өлтірдім бе сенің», — деді еркінен тыс күбірлеп. Бір сәт ессіз хайуанның адам тілін ұқпасын да ұмытқаны кәміл; әйтсе де анау көздің өзі сөйлеп, айтқанға бергісіз өкпе артып шамына тигені анық. Қуан осыны түсінді: «О, малғұн!» — деді тістеніп. Сары қаншық бұдан бұрын да иесіне талай рет өмірі кешпестігін білдіре кездескен жерде шабалақтаған да, ол пәлендей таңданбаған. Хайуанның мынау қылығы табан асты салын суға кетіріп, көңіліне қапалық ұялатты емес пе?

Дүниеде қорғансыздық пен шарасыздық жаман. Қайта Қуан білгенде қарсылық, ыза-кек жақсы; қажытпайды, қайрап, пысытады. Уақтылы малының алдына Айжан шөп салмай, сиырға қыстың көзі бозқырауда жылытып су бермесе Қуанның шат-шәлекейі шығып, ой бір сыбайтын; сондайда әйелі тіс жарып ауыз ашпайтын, үндемей жүріп бәрін тындыратын. «Мылқау неме!» — дейтін ақырып, оған да қарсы жауап жоқ. Сары қаншық бірде арс ете қалған; иттік мінезін танытқан. «Сенде Құттыаяқ құрлы мінез болсайшы... Елдің өзіндей әйелдері еркегіне «ә...» — десе, «мә...» деп жатады. Мұншалық намыссыз, қасиетсіз екеніңді білсемші», — дейтін. Әлденеге енді түйсініп, түсінгендей көңілі жүдей түсті.

— Қуанжан, өмірдің сәні де, қызығы да — бір күйде, шуақты бола бермейтінінде емес пе? Тарығар не бар? Шүкір дегін, жаным.

— Е, тәйірі, кім білген. Әйтеуір сары қаншық пен Айжанға жақпай-ақ қойдық қой.

Құттыаяқ аула төріндегі итқорасына сабалақ құйрығының ұшы қылтыңдап еніп барады. Бесқонақтың кірісін сездіре түскісі келгендей аспан қабағы түнере қарауытып, қора, үй-жайдың үстін жүн сабалған қариялардың сабау үніндей ірі жаңбыр тамшысы сатырлата ұрып жатыр; сары қаншық итарқа тар қорасының ішінде қорбаңдай тынышсыздана бұрылып, жылтыр, бармақ басындай тұмсығын есікке бере, алдыңғы қос аяғының үстіне салды. Ақ тақыр аула ішіне инедей қадалып, ірі тамшы торсылдай жарылып, ұшқындана тары түйіріндей шашылды. Әп-сәтте жер реңі өзгере күреңітіп, терши берді. Дымқыл жауын лебі лекіте соғып-соғып өтеді.

— Жүр... Тез үйге кірелік, Қуанжан... Жаурап қалармыз. Мынау белең алып барады ғой, — деді қария көйлегінің мол етегі көлеңдей бүлкектеп.

— Иә, бесқонақтың кірісі бөтен. Ұзаққа сілтер білем...

Қуан қарыштай адымдап Фатиха қарияны қуып жетті, ақсұр плащының етегімен үлкен кісінің басын көлегейлеп келеді, даурыққан даусынан өкініш, дәрменсіздіктің куәгеріндей бір сынықтық сезіледі, сары қаншық оны да өзінше ұққан: «Ә, солай ма? Өзіңе жан баласын теңгермей, өткелге келгендердің алдында кердеңдеуші едің, сен де қорықтың ба?» — дей ме, қалай, тұмсығын үйге кіріп бара жатқан ұзын бойлы мосқал жанға қарай көтере түсіп, ыр-ыр етті.

* * *

Қуан үйге кіріп шығумен жүр. Көктемнің шыбын-шіркейсіз, мамыражай түні. Аспан ашық; қара күрең мақпал бетінде шашылып қалған тұз ұнтағындай жұлдыз біткен жамырап жатыр. Таң құланиектене өткел басына келіп, Қуан сонан күн ұясына қонақтай қайтқан тұғын. Жан баласына бір ауыз тіл қатпай, берген тиын-тебендеріне билет кесіп, паромның белдеме жуан темір сымын өші қалғандай тістене тартумен болған еді; өткелшінің ақ тер, көк тері шығып, өлермендене тыным-тыныштық таппағаны жүз таныстардың көпшілігінің көңілінде мүсіркеушілік бір сезім туғызғанын да ол аңдамағаны кәміл... «Елудің алтауына келгенде әйелі тастап кетсе оңай деймісің?! Облыстан тексеруге жіберген ревизор жігітпен қатыны әуейленіпті ғой. Бәлі, сен оны естімеп пе ең? Тіпті аудандық «Лений жолы» газетінде де, осы ауылдағы майданда бірге болған жігіттер жазды емес пе?» «Е, анық-қанығын кім білсін. Әйелі өзінен он-он бес жас кіші... Кейін, алғашқы қатыны өлгенсін үйленіпті дейді». «Тұқымың құрмағыр, ажарлы әрине... Сәл толысқан ақсары, қасы-көзі қап-қара...» — десіп бара жатқандарын да сезбеген, әйтеуір күндегісінше үйге сүйретіле, сүлесоқтана жетті де, кең төрт бөлменің ортаңғысындағы темір кереуетке құлай кетті.

Талайдан сабын тиіп, жуылып-шайылмаған ақсұр кенеп әскери плащын саудыр-саудыр еткізіп кіре-берістегі шегеге іле салатын: бұ жолы екі қары салдырай ауыр тартып, әзер шешті де, төрдегі киіз үстіне сүйрете тастады. Күндегі дағдысына бақса сәл-пәл көз шырымын алуға тиіс-тін, ұйқысы өз-өзінен қашып, жалғызіліктіліктен жаны жүдеп барады. Тіпті әрі-беріден кейін соғыстан алған жарақаты оң бүйіріндегі жоқ екі қабырғаның опырайған тыртық орны сазып ауырғандай да болды. Соны сезуі мұң екен Тартуды азат ету шабуылы кезінде сол аяғының сан етін жұлып кетіп бір ай госпитальде жатқаны ойына оралды; енді о да ұйып, шым-шым етіп сыздайтын тәрізді.

Ұры мысықтай ойдың білдіртпей кеп еніп, жетектей жөнелетін қашанғы әдеті; ылғи да бір осындай дәрменсіз, санасын билей алмас шағында тап басады... Екі қабырғаны алып, жарақат тізені шорт кесіп тастамай жамап-жасқағаннан кейін госпитальдан декабрьдің ішінде шықты. «Соғысқа қайта жіберетін болар», — деп күткен, бас дәрігер қабылдап отырып: «Елде кімің бар?» — деді. Тосын сұрақтың мәнісін түсінбесе де: «Үш-төрт аталас туыс, көрші-көлем аман-сау көрінеді. Әкем соғыстың алдында дүниеден өтті. Шешем қатты ауыратын сияқты. Білмейім... Өзім кіндіктен жалғызбын», — деп шұбырта, анкета оқығандай құлықсыздау сөйлеп кеткен, бас дәрігep: «Е, жетіммін де... Иә, мен сияқты... Бір ұлым Ленинград майданында қаза тапты. Кенжем... Владимир кеше... өз қолымда...» — деп оның сөзін бөліп, көзіне жас алды.

Еңгезердей алып денелі, қоңқақ мұрын, кірпі түктендіре қиылған ақ шашты адам сол сәтінде Қуанға мүсәпір көрінген еді: ұялы көк көзі, іркілдек еттілеу беті, қалың, сарғыш түкті қасы — бәрі-бәрі мосқалдығын танытқандай дір-дір етіп жүзін төмен салып отыр. Топан суы қаптап келеді десе де абдырап, не үрейлене қоймас-ау дейтіндей салмақты, жүріс-тұрысы орнықты мосқал жанның сәбидей қазіргі қорғансыз кейпі оның жауырынын шымырлатып жіберді. Медсестралардан естігеніне бақса — бас дәрігер отыздың сегізінде; соған да бір жағы сенер-сенбесін білмей, әрі «бұ да аз жас емес-ау», — деп ойлаған. Міне енді ол қазір сонан тура жиырма жасқа жуық үлкен... «Кәрімін бе? Жоқ... Е, тәйірі-ай тағы не ойлап кеттім...»

Ол үйдің төбесінен көзін тайдырып, сүткөгілдірлене қалған бөлменің терезесіне тастады. «Жиектегі күннің қызылы әлі сембеген-ау», — деді өз-өзінен күбірлеп. Тап соның осы жерде қаншалықты қажеттігі өзіне де беймәлім; әйтеуір соғыс лаңын есіне алмауға тырысатыны анық. Бас дәрігер әлгіндей жасықтық білдіргенінен кәдімгідей қысылып, Қуан ойламаған мінез танытып еңсесін жиып, серпіле орнынан ширақ тұрып кетті. Сырт айнала, аяғыңдағы ауыр әскери етігімен еденді жаныштай сықырлата басып терезе алдына барды да, жанқалтасынан орамалын абдырай шығарып көзін, бетін сүртті. Сәлден соң шылым тұтатып, құшырлана бұрқылдата сорып үнсіз қалды.

Ақ халат киген қақпақтай жауырынына, сүйекті, ірі бітіміне қарап бұл кісі оңайлықпен тағдыр соққысына мойып, өмірі илікпестей көрінетін; әйтсе де қазіргі бет-бейнесі тамырын күрт кеулей жеп тастаса да, жап-жасыл жапырағын мол жайып, сыбдырлата желбіретіп тұрған кәрі емендей еді. Кабинеттің қос, жарма терезесі шалқасынан ашық. Көкшіл селдір жапқышы орман ішінен тентірей жеткен болмашы самалмен ойнап қылымси толқиды. Шарылдаған қара торғай үні мен әлдеқайдан қыт-қыт еткен кекілік, қарғаның қарқылы шалынады; ұмытпаса о да көктемнің мамыражай күні. Жер қарайып, ағаш біткен бүр жара бастаған шақ. Орман іші ала-шұбарланып, ойпаң жерлер селдір бұлт жиып буалдырланып жатыр. Әлгінде ғана Қуан төңіректі сейілдей шолып қайтқан да, осы госпитальдың үйеңкі, шырша иісі жұпар атқан шығыс бетіне аялдаған. Бас дәрігердің іздеп қалғанын медсестра кеп айтып, соңыма ілес дегендей ишара жасап жүре берді.

— Володям көрші полкте екенін білсемші. Екі жыл ұдайы төрт шақырым жерде, іргеде болыпты... Талай адамды өлім аузынан жұлып алып, борша-борша денесін жамап-жасқап құтқардым емес пе? Бұ тағдырдың қайырымы қайда... неге жалғызыма шапағаты тимеді. Неге? — деп Виктор Петрович күңірене сөйлей жөнелгенде Қуанның төбе құйқасы тосын, көрдей шыққандай құмығы күмбір үннен шымырлап кетті. Темекісінің тұқылын жазу столының шетіндегі күлсалғышқа мыжғылай сөндіріп Қуанға тіктене қараған: жанары құп-құрғақ, ақсары жүзі шүберектей қуқылданып, аласы мол көк көзі сәл қызыл тамырланып қанталапты. — Өкпесінің жартысы күлпара, бауыры да зақымданған... Ол мені таныды-ау... Қой көзі күлімдей қалды. Жанары шешесіне тартқан әдемі еді.

Қасы да желбіреген қалың, сәл келте, танауы да айнымаған Оксана анасы ре