повесть

Бірінші тарау

Бір үйір елік қалың орман ішінен дүркірей шығып, жап-жазық жасыл ойпатқа түсті де, созыла, қызыл жебедей аға жөнелді. Алдында мүйізі қарағайдай апай төс ақ теке. Тау үстінен қарға аунаған түлкінің қызғылт құйрығындай қылаңдап көрінген таң шапағынан әлгі бөлекше сүт көгілдірленіп, жер бауырлай ұшқан бала бүркітке де ұсап кетеді. Ақсұр зымыран оқтай ұшып барады. Әне, олар жалт беріп тауға қарай тартты. «Апыр-ай, неден үрікті? Жау тигендей неге жосып жүр?» Дәулет тебініп қап, атын үсті-үстіне қамшылап орманға төтелеп шапты.

«Дәу де болса, адам. Өзге не дейсің? Бірақ мылтық атылған жоқ еді ғой. Жәйден-жәй осынша үрікпейтін шығар?..»

— Дәулет!.. Дәулет дейім!

Көзі жаңа ғана ілінген, шошына басын жастықтан жұлып алды. Ұйқылы-ояу, әйелі бүйірінен түртіп:

— Дәулет-ай, тұрсайшы біреу келді білем, машина гүрілі естіледі,— деді. Бөлме іші — ала көлеңке.

— Е, қойшы. Осы жауынды түнде кім тентіреуші еді.

Әлдекімнің дүрс-дүрс есікті соққаны, соққаны емес-ау,тіпті аяғымен тепкілеп тұрғанын қара да.— «Аңшылық құрғалы келетін, саятшыл қала адамы дейтін, бүгін сенбі, нe жексенбі де емес. Сонда бұ кім болды екен, ә?! — деп ойлады Дәулет жылы төсектен шыққысы келмей, жамылғы көрпесін қымтана түсіп. Әйтсе де, бейуақыт жолаушы тыныш тық таптырмады. Тағы да дүрсілдете жөнелді.

— Дәулет!

— Қазір... Бақылдамай жатшы әрі! — деді Дәулет аталған жігіт қыжылдап.

Кереует ауыр салмақтан жаншыла сықырлап барып бпсыдды. Тып-тыныш. Ала көлеңке бөлмеде ысылдап-пысылдап киініп жатқаны естіледі.

— Сонша киінбей ашсайшы енді.

— Әй, тыныш жат дедім ғой. Ақылгөйсуін,— деді еркек үн тістеніп. Сәл үнсіз қалды да, ағаш еденді сықырлата ауыз үйге бет алды.

Әне, ол жетілік май шамды жақты. Жылт еткен жарықтан қара құстың қанатындай бір көлеңке ербеңдеп қарсы қабырғаға түскен, сәлден соң әлгі адам бейнесіне келіп, қалың қабақ, дөңес мұрынды жігіт боп айқындала берді. Енді, міне, ол шамды алдына ұстады; көлеңке ауып кетті. Жарықтан жігіттің қара сұр жүзі күреңіте құбылып тұр. Ақ іш көйлектің сыртынан желең жамылған жез түймелі, қара пальтосын түкті, жуан келсаптай қолымен түзетіп жатыр. Сүйекті ірілігін айтпағанда, анау оң жак көзінің астындағы бар мақ басындай қалы да адамның назарын еріксіз тартарлықтай екен.

— Бұ кім? — деді ол, қолындағы май шамыи жоғары көтере есікке таяп. Ізінше, ілгешекті ағытып, ашып жіберді. Даладағы жауынның сыбдырымен бірге үйге әлдекімнің дабыр-дұбыр сөйлей кіргені естілді. Төргі бөлмеде жатқан келіншек орманның жауынға бөккен хош иісінен тынысы кеңіп, қапырық бөлменің шаңырағы көтерілгендей кеңіп сала бергенін сезінді. Ол төсектен ақырын басып көтеріп, ауызғы бөлмеге көз тастаған: бейтаныс түнгі қонақты шырамытқандай болды. «Қайыржан аға ма? Совхоздың директоры. Иә, со кісі, білем»,— деп ойлады ол.

— Танымай қалдың ба, Дәулет?

Дөңгелек жүзді мосқал адам Өңі ақ сары. Шам жарығынан үстіндегі қара плащ жылтырап, етегінен еденге тырс-тырс су тамып тұр.

— Бәлі, Қайреке, сізбісіз? Апырай, сіз келеді деп түк ойласам не дейсіз,— деді қалбалақтай қап. Шамды есіктің жанындағы жатағандау үстел үстіне апарып қойды. Құнжындай киімін алып, шешіндіруге кірісті. Жалтақтай кейін бұрылып, дауыстап та жіберді: — Рәзия...

— Қой, келінді мазалама ұйықтасын. Мезгілсіз уақыт ұят болар — деп қонақ ыңғайсыз данған сыңай танытты.— Бізге жайлап жататын бір орын әзірле. Ештеңенің қажеті жоқ. Таңертең сөйлесерміз.

Үстіндегі сулығын ашық есіктен далаға қарата қағып-қағып жіберіп Дәулетке ұстатты. Өзі кейін қарап:

— Айнаш!.. Бері келіңдер! — деді.

— Сәлематсыз ба, аға?

Келіншектің биязы үні қонақтың көңілін бөліп кетті; ол ту сыртынан естілген дауысқа жалт бұрылған, аңтарылып қалды.

— Даңғырлап ақыры оятып-ақ жіберген екем ғой. Аман ба, балам? — деді қысылып, қапелімде не дерін білмей.

— Оқасы жоқ, аға.

Қызыл шырайлы келіншектің бір тал шашы кең маңдайында желбіреп тұр. Аяғында үйде киетін, тартпалы қара шарық, үстінде көк ала жібек көйлек. Қонақ көзі соған іркіле түсіп тайып кетті.

— Айна! — деді ашық есіктен далаға қарап.

Дәулет есік алдында тұрған Газ-69 машинасын енді шалды. Кенеп кабинаның терезесі сарғыштанып тұр. Іштегі өлеусірей жанған шамның жарығы көрінеді. Моторын сөндіріп қойыпты. Сырт етіп кабина есігі ашылды да, қайтa жабылды. Сәлден соң екі адамның аяқтарын бүгежектей дақ-дақ басып, үйге қарай жүгіріп келе жатқаны аңдалды.

Алдыңғысы жігіт, соңындағы қыз екенін Дәулет жақындағанда байқады. Міне, олар дә лізге де жетті. Дәулет ығысып жол берді.

— Қайырлы кеш, Дәулет аға! — деді қыз табалдырықты аттар-аттамас. Баданадай қара көзі ойнақшып жалт-жұлт етеді, плащың шешіп жатыр.

— Аман ба, Айнаш! Ту-у, өзің бойжетін қапсың ғой, — деп Дәулет күлімдей қарады. Көзі еріксіз қыздың тоқ балтырын, қоңыр юбкасын сипап өтіп, ақ жұқа свитерлі қаз кеудесіне іркілді.

Жұмыр, сәл түсіңкі иығы, қыпша белі, желкесіне тостағандай ғып түйіп қойған қалың қара шашы оған бір түрлі ыстың көрінді. «Құдайым-ау, мынау бұдан үш жыл бұрынғы совхоз директорының шөп желке қызы ма? — деп ойлады ол.— Қыр мұрыны, маңдайы аумаған шешесі. Көзін-ай...»

— Айнашым менің адам болды ғой. Биыл он жетіге толады. Мынау көктемгі каникулында аз да болса тынықсыншы деп алып шықтым. Менің де кейбір қолым бос адаммын. Бір ауық өзім де дем алайын дедім. Иә, өздерің қалайсындар?

— Жаман емеспіз,— деді Дәулет күлімдей.

— Қайреке!..

— Иә?

— Қайреке, мен жүре берейін де,— деді шофер жігіт бұлардың сөзін бөле, арадан килігіп. Әлденеден қымсынып, басындағы қалың ақшыл фуражкасын түзей береді.

— Көксау адамдай күркілдеп машинаң осы жерге ойбай қарақпен әзер жетті. Сен немене далада батпақтап қалайын деймісің?

— Қайреке-ау...

— Иә, неге асығасыз? Тамақтанып, қона жатып кетпейсіз бе? — деп Дәулет қонақжай үй иесінің кәдесін сездірді.

— Жоқ, аға. Рақмет. Ештеңе етпейді. Екі сағатта салып ұрып жетіп барам. Атының сыры иесіне мәлім деген, машинама сенем. Солай емес пе, Айнаш?

Қыз езу тартты, аппақ екі бетінің ұшы қызғылт нұрланып жүре берді. Көз астындағы мақпал көлеңке де шуақтанып кеткендей. Ол үндеген жоқ, жүзін бұрын әкетті. Дәулет еріксіз «апыр-ай» деп тамсанын қалды.

— Ділмәрсуін. Е, жарайды ендеше. Жолың болсын. Әлденеге менің қатысуым қажет десеңдер хабарласыңдар. Түсіндің бе? Сонсоң анау агрономға менің сәлемімді айт. Ұмытпағайсың. Жүгеріні өзенге жақын ашық ойпатқа екпесін, о жерге алма ағашын отырғызамыз ден келіскенбіз.

— Көке,— деді Айнаш әкесінің сөзін бөліп.— Сізсіз шеше алмайтын шаруа болса, өздері де хабарлайды ғой.

— Ә, жөн-жөн. Жарайд, жүре бер.

Шофер жігіт жымындай бұрылды да, жауыннан қорғана күпейкесінің жағасын көтеріп машинасына қарай жүгіре жөнелді. Әне, ол сырт еткізе кабина есігін ашын, отырып жатыр. Қылап жандай аяғының балшығын қағу жоқ, балдыр-батпағымен кабинаға қойып кетті. Директордың жақтырмай қабақ шытатынын сезсе де, елейтін емес. Ол машинаны от алдыра алмай, ұзақ әуреленді. Ішке кірмей есік алдында үрпиіп тұрған төрт адамға әлсін-әлі қысыла күлімдеп, қол бұлғап қояды. Онысы: «Қазір... қазір жүрем»,— дегені сияқты.

Әбден тозығы жеткен моторы күркілдей түсіп, тағы да сөнді. Аула іші көк түтін. Ақыры от алды. Енді міне қақалып-шашалып кетіп барады. Соңындағы жұдырықтай шамы жылт-жылт етіп, ағаш тасасынан көрінбей үзілгенше бұлар да тұра берді.

— Қой мына машинаны күрделі жөндеуден өткізбей болмас.

Қайыржан түңіле қолын сілікті. Дәулет те, қостағаны ма, жоқ әлде шүбәланғаны ма, белгісіз күлімдей басын шайқады. Айнаш көзіне түсіп кете берген бір тал ерке шашын саусағымен кейін қайырды.

— Салқын тиіп қалар, аға, ішке кіріңдер. Дәулет, сен неғып тұрсың? — деді үй иесі келіншек.— Сіңлім, төрлет...

— Рақмет, апа.

— Үйге... Иә, үйге кіріңдер. Төрлетіңдер,— деп Дәулет те кәукелектеп жатыр.— Ту-у, мына жауынның төгуін- ай.

Қонақтар беймезгіл кеп, мазалағандарынан қысылды ми, тез төсек салғызып, жатып қалды. Үй іші тағы да тып-тыныш. Даладағы жаңбырдың терезе шынысын тырс-тырс шерткені ғана естіледі.

— Жолсоқты боп, шаршап келдік. Дамылдайық. Таң да жақын ғой,— деп шай да қойдырмады. — Тіпті ыңғайсыз-ақ»,— деді әйел күбірлеп. Темір кереует сықырлап барып басылды. — Дәулет, сен ұйықтап қалдың ба?

— Жоқ. Иә, тағы немене?

— Қазанға ас салмағаным ұят болды-ау.

— Жә, өкінбей-ақ қой. Қонақжайлығыңды ертең-ақ көрсетерсің.

— Бәрі сенің кесірің. Асықтырмасаң, жүре алмайсың.

— Қой әрі, болды енді.

Келіншек терең күрсініп қойды. Үндеген жоқ. Жігіт те кереуетті жаныштай сықырлатып аунап түсті. Даладағы жауынның тысыры басылар емес.

— Дәулет, сен келіп қалдың ба?

— Иә, тағы не сұрамақсың?

Кейіген екенсің. Қойдық ендеше.

— Бәрібір тыншытпайсың, Рәзия. Кәне, айтшы тағы нең бар?

— Совхоздың білдей директоры Қырым, Кавказға,Алматыға барып дем алмай, ағаш қарауылының үйін қалағанына түсіне алмай далмын.

— Е, оған несіне таңданасың? Қайрекең екі жұмадан әріге шыдамайды. Қашанғы әдеті. Қазір қызының каникулы. Биыл ол мектеп бітірді. Алда емтихан. Міне соған дейін дұрыстап дем алсын деп алып шыққан. Ең кенжесі ғой.

— Ақырын... ақырын сөйле,— деді Рәзия төргі бөлмеге қарай елеңдеп. Дәулет тым-тырыс бола қалды.— Жо-оқ, ұйқтап жатыр білем.

— Өй, сен де осы...

— Иә, сөзің аузыңда.

— Мұнан басқа екі ұлы бар. Екеуі де — ортан қолдай инженер. Үлкені — Гурьевте, кішісі — Теміртауда. Үйлі-баранды. Кемпірі өткен жылы қайтыс болды. Инабатты жан еді. «Қарағым... Дәулетжан», — деп бара қалсаң, қалбалақтап бітетін. Бүкіл совхоздың жас механизаторларын өз баласындай құрмет тұтатын. Өте мейірімді кісі еді марқұм.

— Неден қайтыс болды?

— Инфарк. Бұрын да бір ұстаған. Ақыры сонысы әкетті.

— Менің де жүрегім жаман. Шанышатынды шығарып жүр. Білмеймін, өліп кетем бе деп зәрем жоқ.

— Ал бастады. Әй, қойшы енді жүрек айнытпай.

— Әне, «Жаны ашымастың былтыры сыздамас» деген. Саған бәрі өтірік. Еркелік дейтін де шығарсың? Сенбейсің, иә? Солай деші...

— Оу, ақырын,— деді Дәулет шыдай алмай.

— Сен өлгеніме де сенбессің.

Жас келіншек қолқасына жас тығылғандай үні бұзыла, сыбырлап тоқтады. Дәулет оның көңілін аулап, пәлендей қоймады; үн-түнсіз қалды. Үш жылдан бері, қысы жазы естіп келе жатқаны — осы. Елеусіз, жәй әлденебір нәрседен басталған әңгіме аяғы сиырқұйымшақ танып біткен кезі аз, ылғи да насырға шауып тынатын әдеті. Мұның өзі тып-тыныш бөл менің ішінде жатқан адамның төбесіне жоғарыдан тамған бірқалыпты су тамшысы тәрізді. Ол тамшыдан ығысып, басқа орынға жайғасуға болар, ал анау тырс-тырс еткен қу шыбықтың сынғанындай дыбысты қайтесің? Алғашында пәлендей еленбегенмен, түбі сол үн жүйкені тоздырары хақ. Ондай дыбыстан адам жынданады да. Дәулет әрине, жынданарлық дәрежеге жеткен жоқ, жетпейтін де шығар, не көрініпті сонша. Ал, Рәзияның әлгіндей орынсыз ренішінен, күң кілінен, ызыңынан соңғы күндері зәрезап боп жүргені рас. Әбден тойдырып-ақ жіберді. Әрі-біріден кейін бырқырап жылайтыны тағы бар. Дәулеттің азар да безер болатыны соныкі. Еркектік танытып, ауылдағы кей құрбысындай әйеліне өмірінде, ашу шақырып, қол көтерген де емес. Дүниеде жоқтан қайғы-қасірет жасап алып, төңірегіндегілерді де сонысымен күйзелтіп жүретін бір адамдар болады-ау, бұ да солардың бір сыңары.

Жетім боп балалар үйінде өскен Дәулет адам баласынан тек өзіне жақсылық күтетін. Шынында, үйленгенге дейін бүкіл ауыл әйтеуір өзгеден бұрын бұған қол ұшын беруге тырысқан, көңіліне қаяу түсірмей есіркеген. Анау төргі бөлмеде жатқан Қайыржан аға тіпті өзінің балаларынан бетер қамқор еді. Мектептен кейін трактористер курсына оқытқан да сол кісі. Әскерден келгенде де қарсы алған осы Қайыржан ағасы. Бұл болса сәл нәрсені тілге тиек қып, ағаш қорықшылығына кетем деді де жүре берді. Сондағы өкпесі де, енді ойласа, түкке тұрмайды, баланың ісі. «Ескі трактордан түсірмей қойдың, ылғи уәде етесің. Шыдамым бітті, кетем»,— деді. Бір айдан соң жаңасын алатынын біле тұра істеді.

— Тепсе темір үзетін жігіт қорықшылықты қайтеді. Қой әрі... Әзілің шығар,— деп директордың сырт айналып, езу тартқанына ерегесіп, есікті сарт ұрып кетіп қалды.

Ол Рәзияны бұдан бұрын да білетін, фермада талай көрген, қызыл шырайлы күлегеш қызтұғын. «Сені алып қашсам ба?» — дейтін кезіккен жерде қылжақтап. Сөйтсе, о да жақын жамағайындарының қолында жеңгелерінен көз түрткі көріп өскен жетім екен. Құда түсудің де қажеті болмады. Ағаш қорықшылығына келіскенін, «кім көрінгеннен қалған тракторды жамап-жасқап жүрер жәйі жоқтығын» айтқанда, Рәзия совхозды қимай:

— Қайдан білейін, ер-азаматтың өз ауылынан безінбегені лазым ғой,— деді.

— Сол сен айтып отырған «ер-азамат» бірге жүр десе, қайтер ең, Рәзия? — деп, бұл сонда бүкпентайсыз төте кеткен.

Рәзия келісті. Бәрібір совхоз директорына көрсетпек болған қоқан-лоққысы шықпай қалды. Қайыржан тойына мал беріп, совхоз атынан тарту, сый-сияпат жасап, шығарып салды. Және де оның өкпелеп кеткенін түсінбеген күйі қалды. Осы қазір де Дәулеттің ренішті екенін біле ме десейші? «Ай, қайдам. Тіпті сезбейтін де шығар-ау. Сезсе, осында демалуға келе ме? Әрине келмейді»,— деді Дәулет күбірлеп.

Күбірі ала көлеңке, тып-тыныш бөлме ішінде жаңғырығып күмбірлеп кеткендей болды. Ол сасқалақтап қасында жатқан әйеліне көз тастаған: абиыр болғанда ұйықтап кетіпті. Өзіне таныс келіншегінің бірқалыпты тынысын тыңдап жатып: «Өкпелі ұйықтады-ау»,— деп ойлады. Мұндайда жаны ашып, жүрек түбі қимастықтан сыздап қоя беретін, ертеңіне бәйек боп, өз әбестігіне кешірім өтіпбекке бекінетін еді. Енді міне, керісінше, өзінен-өзі жиреніп «неге ерте үйлендім», «әйелсіз қалам дедім бе» — дегендей, өкініштен өзегі өртеніп барады. Сүймеймін ғой. Неге алдап жүрмін? Неге?..»

Үш жылдан бері осындай ойдың көңіліне неге келмегенін, бұрын неғып өкінбегеніне таң. Әйтсе, бұған ненің түрткі болғанын ол білмеді, сезбеді. Әйелінен сырт айналып, бір қырындай ығыстап жатты. Тысыр-тысыр терезе шынысын шертіп тұрған даладағы жауын әлдиіне құлақ түре қалған ол еркінен тыс: «Айнаш та бойжетіпті. Кеше ғана тұлым шашы желбіреген сәби еді-ау, ә?» — деп ойлады.

Қайыржан таң құлан иектене оянды. Оянса да, бірқыдыру уақыт қыбыр етпей жатты, өйткені астындағы ағаш кереуеті қозғалған сайын, дөңгелегі майланбаған ескі арбадай шиқылдап, кейде тіпті мысықша мияулап зәрезап қылды; ауызғы үйдегі келін-баланы, мынау қызын оятып жіберермін деп қысылды. «Қыстаудағы шопандардың да жайлауға шығатын шағы. Көші-қоныны жігіттер дұрыс ұйымдастырса жақсы болар еді. Не істеп жатыр екен? Ай, осы демалысқа мен бекер кеттім-ау Бекер...» Сәлден кейін шыдамы таусылып, тәуекелге бел буды: «Ширақ көтерілсем, мияулап та үлгермес. Сөйтіп бір байқайыншы»,— деп ойлады ол. Жамылғы көрпесін ақырын сыпырып, серпіле тұрған, керует мыңқ етпеді. «Өй, тәйір-ай, манадан өстісем ше?!» Аяғын ұшынан басып жүріп киінді де, есіктің ілгешегін үлкен ептілікпен дыбыссыз ашты.

Міне, ол далаға да шықты, көктемгі ағаштың шырышты иісі танауды қытықтап, көңілді сергітіп жіберді. Қайыржан тап-таза жауынға алау тартқан жүзін тосып, аспанға қарады. Жаңбыр тамшысы мандайын, бетін жуып, көз алдының кіреукесін жазғандай. Аспандағы бұлт та іріп, түтілген түбіттей қозы құйрықтанып жатыр. Кешегі көк мұздай тұтастық жоқ. Ыстыққа шыдамай шатынай жарылған шөл даланың реңіндей тарғылдана көп сызат түсіпті. «Бүгін ашылатын шығар...»

Қайыржан жанқалтасынан орамалын алып бетін сүртті. Жан-жағына көз тоқтатып, бағдарлай қарады, айнала ағаш. Қысы-жазы түсін бермейтін, жап-жасыл шырша да оған бір түрлі көңілсіз, мұңды сияқтанып тұр. Анау етектегі дудар бас кәрі бәйтерек болмаса, өзге ақ балтыр жас қайың да, қара ағаш та, емен де мынау үш күнгі жаңбырдан дірдек қағып, сыбдырлайды. Әлденендей бір салмақтан шірік бұтақтың сырт етіп сынғаны естіліп қалады. Ондайда Қайыржан елендей құлақ түреді. Тым-тырыс. Ағаш арасында, әр жерге жарқырап қақ тұрыпты.

Қайыржан батпаққа аяғы тайғанақтап жүріп келеді, қай да, неге бара жатқанын өзі де білмейді. Кейде тоқымдай қақты кешіп өтпей, аяқ ілінер қара жер іздеп қалады Алақандай құрғақ төбе, не шіріген бұтақтардың ұйысқан қобдасын көзі шалса, соған аяғын салғалы оқтала бастады. Екі рет мүлт кетіп, шатқаяқтап барып түзелді. Сәл болғанда, шалшық суға шалқасынан түсетін еді. Сонда да: «Оу, бұным не? Балалығым ұстағаны ма?» — демеді. Осының бәрін ет қызуымен, таңғы орман тыныштығының әлдиі билегенінен істеп жүргенін де ол сезер емес. Әр ағаштың түбін қуалай аққан тарам-тарам, беті айғыз-айғыз шөп-шөңге жылғалардан аттап жүріп, жайылма бес қанат үйдің орнындай қақтың ортасын дағы і ақия төбеге қалай дік ете қалғанын андамады. Манағыдай емес, енді бұдан секіріп етуге жүрегі дауаламады, еріксіз іркіліп, төңірегінен тірек іздеп тұр.

Жаңбыр бір жауса, терек екі жауады» деген — әне сол. Жауын басылған. Қазіргісі терек тің жаңбыры. Ол жалтырап, тып-тымық. жатқан қақ бетіне себелей өтіп толастай қалады. Әлгіден сансыз сақина шеңбер пайда боп, жандана түседі де, іле зым-зия жоғалады. Қайыржан оны да жаңа байқады. Төңірегіне таңдана, әрі сүйсіне көз тоқтата қарады. Жүзі жылып, басындағы фуражкасын шешті. Кең жазық маңдайын сипап бозғылт, жұмсақ шашын қолымен кейін қайыра, күрей тарап қойды. Дымқыл салқын ауа бас құйқасын бір түрлі шіміріктіріп,сергітіп жіберді. «Ата сақалым аузыма біткенде бала болыппын-ау. Секіріп жүріп, қайда келіп қалғам?» — деп ойлады. Табиғат аясында кәрі де, жac та, тіршілік біткеннің баршасы бала боп кететінін білген жоқ.

Аялдаған тұсы жыра-жықпылы көп, құшақ жетпестей жуан, кәрі ағаштары мол бір қуыс екен. Жыраның ырсиған жар қабағында алып бәйтерек жамбастап жатыр. Сала құлаш қара жыландай тамыры ши байланған бір арқан тәрізді етекте жалаңаштанып қалыпты. «Иә, бұның да басынан не өтпеді дейсің. Үскірік аяз да, дауыл да, аңызақ та, ыстық та, өрт те, көктем де өтті-кетті. Енді оның бәрінен бұл ада. Шіркіннің жәйі неткен бөлек! Өлсе алып. Шірімепті. Үлкен бір шайқастан соң дамылдап қатқан батыр тәрізді ме, қалай?» Қайыр жан көңілі жүдеу тартты. Тағы да көлеңкелі ойға ойысқанынан ыңғайсызданып, «о несі-ей» деп қалды. «Өлімнен қорықпас адам жоқ. Әйтсе де, неден үркем? Мүмкін, ол ауру болмас... Қой қайтайын. Айнаш та тұрған шығар. Сол сезбесінші. Жыраның еңіс бетін қиялай жоғары көтерілді.

Терең тыныстай іркілді. Жаңа бір көрініс көз ұялтып, құмарын қандырып тастады. «Апыр-ай, өмір деген неткен тәтті шырын еді». Аппақ уыздай мұнар орман ішін кеулеп келеді, шығыс беттен қызғылт нұр да белгі беріп қалыпты. Аспанның да көбесі сөгіліп, көгілдір қапталы көрінген екен: күннің зәрсіз күміс кірпігі сұңғақ, асқар еменнің басын шалып, етегіне ақ селдір шарбы орап кетіп барады. «Мынау бәйтеректің әскери күзеттей тұрысын қара. Жастың аты — жас-ау. Сымбаттысын қайтерсің». Әлдекімнің желпіген қара жібек шарқатындай лықси толқып, дуылдап торғайлар ұшып өтті. Қайыржан көңілі бөлініп кетті.

— Папа! — деген бір ерке дауыс орман ішін жаңғырықтырып жіберді.— Папа!..

Қайыржан селт етіп, басын көтеріп алды. «Айнаш па?» Ел көзінше «көке» десе де, сағынғанда, қуанғанда ылғи «папа» дейтін. Қазір де сол әлденеден үрейлене не қуана іздеп жүрген сияқты. Көрмесе де Қайыржан оны әке жанымен сезінді. Дауыс шыққан тұсқа төтелей тартты. Сүріне-қабына емпелеңдеп келеді. Шалшық суға да, лай батпаққа да қарайтын емес, тайғанақтай, шалп-шұлп кешіп өтеді.

— Папа!

Бір ағаштың түбінен сұр көжек құлдыраңдай жөнеле берді. Қайыржан оған да қарамады. Екі көзі алда, дауыс шыққан жақта.

— Папа, қайдасың?

Ду етіп торғайлар ұшып өтті. Қыру-қырулаған құстың үні естілді. Алыстан қара қарғаның қарқылдағаны да шалынды.

— Оу, папа, қайда барасың?

Қайыржан жалт бұрылды. Сәл болғанда өтіп-ақ кеткендей екен. Ояндағы қос қызыл қайыңның арасынан қызы күлімдей сығалап тұр.

— Айнаш, сенбісің?

Ол қызына қарай жүрді. Үстіне көкшіл күрте киген, жалаң бас, аяғында резинке қызыл етік. Айнаш жүгіріп келіп, әкесінің мойнына асылды.

— Айналайын, ботақаным. Қайда барайын. Сенің даусынды естіп, іздеп келем де.

— Іздегенің сол ма, әзер таптым ғой. Мені неге оятпадың? — деді аузын бұртитып.

Шсте мұрны да, үлбіреген алқызыл ерні де айнымаған шешесі. Қыз күнінде кемпірі де нақ осындай тұғын. Қап-қара көзі де, мойылдай шашы да аумай тартқан. Ол қызының маңдайынан сүйіп, дымқыл тартқап шашынан иіскеп қойды.

— Иә, жайша ма?

— Үйдегілердің бәрі де тұрды. Шай дайын. Сені күтіп отыр.

— Ұят болды-ау, ә?

— Әрине, папа. Жүр.

— Мынауың не, мойныңа ілгенің?

— Көрмеймісің, папа, радиоқабылдағыш қой. Сойлейін бе?

— Иә, кәне.

Алақандай радиоқабылдағыш қырылдап, шырылдап бирып, сұңқылдап қоя берді.

— Оһо, концерт беріп жатыр ғой.

Әлгі ән аяқталып, екіншісі басталып кетті. Еркектің қоңыр даусы мұңды әуенді шырқай жонелді.

— Демалыс концерті. Мұнда кім орындап жатқанын айтпайды, папа. Орысша ән екен. Қазақшасын іздейін бе? — деді Айнаш еркелей. Бірде алдына түсіп, бірде кейіндей қалып билеп келеді.

— Тиме... айта берсін. Әсем екен.

Мне, кажется, порою что солдаты,

С крокавых не пришедшие нолей.

Не в землю нашу полегли когда-то,

А превратились в белых журавлей».

— Папа, бұл Марк Бернес қой. «С чего начинается Родина» деген әнді де осы кісі орындайды.

— Тамаша ән. Сөзі кімдікі?

— Расул Ғамзатовтікі... «Журавли» әні. Музыкасы Ян Френкельдікі...

— Тұра тұр...

— Папа, келіп те қалдық. Дәулет ағаны қараңызшы, есік алдында сізді күтіп тұр,— деп еркелей Айнаш көңілін бөліп жіберді. Ізінше өлең аяқталмай-ақ радиоқабылдағышын тырс еткізіп өшіріп тастады.

Қайыржан қызына ренжімеді, езу тартты да қойды. Әлгі олеңнің соңғы екі жолы көңіліне мұң ұялатып кетіп еді, сонан серпілгісі келді ме:

— Айнаш, Дәулет ағаңның үйіне қарашы. Қандай әдемі, ә! Қарағайдан қиып соққан өзін. Орманның ортасында, шуақта қандай әсем боп тұр. Анау үйдің алдындағы бүйірлі ақ самаурын ше? Көгілдір түтіні де ғажан емес пе, Айнаш, ә?

— Иә, тамаша.

Әне, үйден ақ көйлекті келіншек шықты. Баспалдақпен жүгіре түсіп, самаурынның мұр жасын алып тастады, да көтеріп кетті. Жуан қос бұрымы жауырынында тербелеп, бұлаң дап: «Жүрсеңдерші үйге» дегендей болады.

— Қайреке, ерте тұрып кетіпсіз. Ұйықтай алмадыңыз ба? — деді Дәулет күлімдей. Өзі жалаң бас. Аяғында керзі етік. Ақ сұр көйлегінің сыртынан жеңсіз кеудеше киіпті.

«Жоталы мұрнының үсті сәл тершіген. Не істеді екен. Отын шапқан-ау шамасы»,— деп ойлады Қайыржан. Осы қара сұр, келбетті жігітті Қайыржан іштартып, бір түрлі өз туған баласындай жақсы көретін. Әйтсе де, онысын сездіре алмай, қиналатын. Кейбір желөкпе жандардай: «Жаным, айналайын, інішегім»,— деп өліп-өшуді білмейтін Қайыржан шаруа жәйін сұраумен ғана шектелетін. Дәл қазір тұңғыш рет:

— Дәулетжан, айналайын ұйқым қанды,— деді.

— Жүріңіз, шай ішейік, аға.

— Көкем қашан да құс ұйқылы ғой. Дәулет аға.

— Иә-иә, білем.

— Жыл сайын неге осында кеп тынықпағам деп өкініп келем. Ғажап орын екен.

— Сізге ұнаса болды, Қайреке.

Ертеңгісін тұрып кеткендей емес, үйдің іші тап-тұйнақтай жиналып, ортаға стол, орын дықтар қойыпты. Кәдімгі қаладағыдай үстел үсті толған тағам. Буы бұрқырап екі жерде қуырдақ тұр. Қайыржан есіктің қайрылысында жатқан ораулы мал терісін көрді. «Қой сойған ба? Иә, солай болды».

— Жуынасыз ба? — деп Дәулет сүлгі ұсынды.

— Ойпыр-ай, мал да сойып тастағансындар ма?

— Әрине, аға. Біздің үйге келгеніңіз осы емес пе.

— Ә, солай ма еді.

— Сіңлім, төрлете бер,— деді Рәзия Айнаштың шолақ күртесін есік қайрылысындағы шегеге іліп жатып.

Екінші тарау

Дәулет қатты ұйықтап кеткен екен, келіншегі бүйірінен екі-үш нұқығанша оянбады. Сүттей боп таң атыпты.Үйдің іші жап-жарық. Шала үйқы Дәулет төсегінің үстінде шашы үрпі-түрпі, тірі аруақтай аппақ, ербиіп отыр.

— Ау,саған не болған. Тұрсайшы,— деді келіншегі күбірлеп.

— Ақырын. Ана жақтағы қонақтарды оятып жіберерсің.

— Ағай әлдеқашан тұрды. Сен деймісің.

— Қой әрі.

— Рас айтам. Қызы ғана ұйықтап жатыр.

— Сиырды саудың ба?

— Иә. Анау малдың қайсысын алып қаласың.

— Қара ісекті қалдыр,— деді де Дәулет сырт айналып, жастықты қопсыта қағып қойды.

— Жә, жатысын, жетті. Тұр енді.

— Қап, мынаны-ай. Тас кенедей қадалып көрдің бе.

— Өй, мейліңші. Ұялмасың жат,— деп келіншегі далаға шығып кетті.

Ол енді қайтып жата алмады, темір кереуетті сақыр-сұқыр еткізіп, орнынан шұбатыла самарқау көтерілді. Әрлі берлі жұлқына жүріп, тұтасқандай болған жаурының құрыс тұрысын жазды. Көйлегін желең жамылып ауыз үйге шыққанда ғана төрде совхоз директорының қызы жатқаны есіне түсіп, сәлдің арасында оны ұмытып кеткеніне қысылды. Кіре берістегі беті тақтаймын жабулы тұрған екі шелектің бірін қолына ала бере іркіліп қалды. Күнде үйдің алдына шығып салқын сумен белуарына дейін жуынатын; қазір анау төрде ұйықтап жатқан қыз оянып кете ме деп қорықты әрі сонан ұятсынды. Шелектен қасындағы қалайы күрешкемен қосып алып, далағ шықты. Шала-шарпы жуынып, ішке кіріп сүртінді де, қайта далаға беттеді, есікке жете бере тағы тоқтады. Неге екенін қайдам, төргі бөлмеге бір көз жүгірткісі келе береді. Әлденеге жүрегі лүпілдеп, қо балжиды. Ақыры шыдай алмай, төргі бөлмеге барып қалды. Бойсалып есіктен ішке көз тастаған, директор қызының шашы жастықтан төгіле, құлап түсіпті; Дәулеттің көзі қыздың жұдырықтай қос анарына іркіліп барып, тайып кетті. Жүрегі тағы да дүрсілдеп, алқынып, аузына тығылғандай болды, ол жалт бұрылып, далаға атып шықты. Есіктің алдында өз әйелін қағып кете жаздады.

— Өй, саған не болды? Өрттен шыққандай өлтіремісің, деді ол таңдана.

— Әлгі малың... малың қайда? — деп Дәулет сездірмегенсіп алақ-жұлақ етті. Малының қайда екенін әрине ол біледі, мынаусы ұялған тек тұрмастың кері еді.

— Қайда болушы еді, қорада да! Пышақты да, шылапшынды да апарып қойдым...

Дәулет онан әрі тыңдамай солай қарай бет алған, Рәзия:

— Оу, мынау арқанды ала кет,— деп дауыстап тоқтатты. Қуып жетіп қыл шылбырды қолына ұстатты.

Бәрі өңмен-түстей болды. Дәулет қалбалақтап жүріп, ісекті сойып, мүшелеп, әп-сәтте бітірді. Бір табақ етті Рәзияға ұстатып, бас-сирақты да сол жерде, қораның ішінде үйітті; ағаш жарып, үлкен қара қазанды үш аяқты мосыға ұрып берді. Өмірінде бұлай жан беріп, жан алғандай қауырт іетегек емес еді, мұншама неге асығып жүргенін өзі де түсіне алмады.

— Ту-у, қасапшыдан бетер қалай тез бітіріп тастадып,. Желдей есіп жүрсің ғой,— деді келіншегі күлімдеп.

— Саған адам жақпас. Тез істесе де — айып.

— Жә, кейіме. Heгe жақпайсың, жағасың. Сенен қымбат маған кім бар? — деп Рәзия еркелей сүйкеніп өтті.

Жайшылықта Дәулет келіншегінің мұндай назын құр жібермей бір құшақтап қалатын, қазір онысын тіпті елеген де жоқ. Самарқау қалды. Ол өзгерісті әрине келіншегі қалт жібермей, іштей «бұнысы несі?» дегендей болды. Әйтсе де түсінбеді. Әлгіндегісінен гөрі енді салқындау:

— Бар... Құманға жылы су құйып қойдым. Беті-қолынды жу. Таза көйлегіңді ки, кереует басында ілулі тұр,— деді.— Қонақ қыз да оянды. Не ішкісі келеді екен сұра. Сүт үстел үстінде.

— Мынаны бітірмейім бе?

Дәулет қой терісінің үстінде жатқан беломыртқа, сан еттерді меңзеп кете қоймаған. Келіншегі:

— Қалғанын өзім жайғаймын. Ерінбесең, анау самауырға су құйып, ағаш сала саларсың,— деп сырт айнала берді.

Баяғыда бір кісі жұмсағыш келін болыпты. Атағы елге жайылып, қайнағасының да құлағына жетіпті. «О, неғылған келін сонша. Керемет екенін көрейін, мені жұмсасыншы»,— деп ертеңгісін сейілге шыққанда жәйлап келеді. Киіз үйдің іргелігі түсірулі, тек аяқ тықырын ғана естіп отырған, көрмеген келіншек:

— Оу, кім де болсаң қазандық басынан мәстемірді ала келші,— дейді.

Ойында дәнеңе жоқ қайнаға жолындағы мәстемірді ала кіреді, қатты қысылып қалған келіншек:

— Ойбай-ау, қайнаға ма едіңіз. Байқамаппын ғой. Ұят болды-ау... Апарып тастай қойыңыз, өзім алайын,— депті.

Қайнаға мәстемірді қазандық басына қалай апарып тастағанын сезбей қалыпты. Сөйтіп, «менменсіген» қайнағаның өзін келіні бір емес, екі жұмсаған екен дейді. Құдай біледі, сол кісі жұмсағыштық қасиет осы Рәзияда да бар»,— деп ойлады Дәулет. Ылғи да «қап», — дейді санын соғып, әбден айтқанын істеп болғаннан кейін есіне түседі. Міне, енді тағы да реті келіп тұр; тіл алмасқа тара жоқ. Амалсыз сыр бермей жүре береді. Мұның бәрі ертеңгісін болған, қазір, міне, тамақтан кейін ойына оралып отыр.

— Қайреке, етке дейін дамылдаңыз. Мен орманды бір шолып қайтайын, — деді Дәулет ішіп болған кесесін Рәзияға беріп жатып. — Түс ауа Затонға апарайын. Қармақ Саларсыз.

— Оһо, көке, қармақ саламыз. Мен қайыққа мінгім келеді,— Айнаш күлімдей қуана орнынан ұшып тұрды.

— Сен, Дәулет, бізге алаңдама. Жұмысыңды істей бер. Уақытың болса, кейін шығармыз.

Қайыржан Дәулеттің елпілдеген ақ көңіліне ырзалығын білдіре жауырнынан қағып қойды. Айнаштың аузы бұртия орындығына сылқ етіп отыра кеткенін ол елеген жоқ. «Сен бізге бола көп беймазалана берме. Қысылма. Құрақ ұшып қызмет те қылма. Біздің қас-қабағымызға қарайтын не бар? Олай мазасыздансаңыздар қызымды алып, ертең қайтып кетем»,— деді Қайыржан.

«Санаторий не демалыс үйіне шықпай, үнемі ауылда дем алатының да осы мінезіңнен ғой. Тіпті демалыс үйінің қызметкерлерін де ол аяп отырады. Мазасызданып бітетін. Халыққа қызмет етіп, өз міндеттерін атқарып жүрген маман адамдар екенін ұмытып кетіп, қысылатын. Бір өзі елді азапқа қалдырып жатқандай сезінетін. Алысқа барып дем алмайтыны сонан ғой»,— деп ойлады Айнаш әкесіне енді жаны аши. Дәулетке көзі түсіп еді, бір аңғал баладай (бұны әлі ренжіп отыр десе керек) ым қағып, «қайғырма, өзім қайықпен қыдыртам» дегендей рай танытты. Айнаш түсінгенін сездіре, әкесінің көзін ала бере, разылығын білдіре күлімдеді. Шөкімдей бұлт арасына жасырынып, қайта көрінген күн шуағындай бір сәуле жігіт жүзінде ойнап өтті. «Сонша неге қуанды? Онысы несі?» дегендей Айнаш оған тандана қалды. Әйтсе де, жігіт құбылысына пәлендей мән бермеді.

— Қайреке, бізге қонақ сирек келеді. Қара күз түскенше бірлі-жарым туристер, натуралистер болмаса, жан баласы төбе көрсетпейді. Рәзия екеуміз сол... бір-бірімізге қарап отырғанымыз.

— Сіздерге совхоздан кет деген кім бар?

— Иә, Қайреке, балалық болды. Оның несін жасырамыз.

— Жә-жә, ақталмай-ақ қойыңдар. Қайтып келсеңдер, құшақ жая қарсы аламыз. Тек енді сіздер келе қояр ма екенсіздер?

— Білмеймін. Айту қиын. Етене бауыр басып кеткен сияқтымыз. Ағашы да, аңы да таныс. Қай ағаштың қашан, қалай тігілгенін, қалай бүр жарғанын, бұтақ тастап, жапырақ жайғанын бәрі-бәрісін білем. Қимайымү

— Иә, онынды түсінем.

— Күзде осы үш бөлмелі жәйіміз жәрмеңкеге айналады. Біз де сергіп, аңшылармен бірге дем алып қаламыз. Қайреке, егер сіз біздің қас-қабағымызға қарай берсеңіз ренжиміз. Қазақ баласымыз ғой. Қонақсыз тірлігіміз жоқ. Отыздың бесеуінен асып, қырықтың қырқасына таяндық. Бала емеспіз,— деді Дәулет суырылып.

— Ой, шіркін-ай, ә, біразға келіпсіздер ғой.

Дәулет қысыла күлді. Айнаш та езу тартты.

— Жаспыз деу де әбестік шығар, Қайреке?

— Қайдам. Өз басым қартпын дей алмайым.

— Иә, сіз жассыз, Қайреке. Солай емес пе, Рәзия ? — деді Дәулет.

Үстел үстіндегі тағамның қалғанын жинастырып, ақ көйлегі желбіреп жүрген келіншек жалт қарап, күлімдей қостады. Ізінше, онысына қысыла қымсынып, иба сақтап, жүзін бұрып әкетті. Үн-түнсіз отырған Айнаш та осы сәт елп етіп, Рәзияға колқабыс ете бастады. Ыдыс-аяқтарды жуды, сүртті, орындықтарды қатарлай түзеп қойды. Даулет пен әкесінің сүйсіне қарап қалғанын аңдайтын емес, үй иесі келіншек қана мұны қалт жібермеді. Өйткені, күйеуінің бет құбылысында, жайнапдаған көзінде талайдан бері сезілмеген, ұмытылып бара жатқан жастық, ынтызарлық нұры ойнап тұрған еді. Ол бұған қуанарын да, күйінерін де білмей дағдарды. Қызғаныш оты да тұтанбай, жүрек түбінде бықсып, қыжылтып тынды. Бір түрлі тіксініп қалды. «Еркек біткеннің рәсімі — осы. Kөзің тайса болды қутыңдап, қарға аунаған түлкідей шыға жөнелді. Жап-жас балаға қарап емінуін...» Үстел үстін сүрткелі сүлгіні қолына ала берген Айнашты қақпайлай Рәзия:

— Сіңлім, қайтесің, өзім де жинаймын ғой. Дем ал. Орман ішінде сейілде. Қазір күн ашық, шуақ,— деді салқын.

Дәулет әйелінің үнінен қыжылды сезіп, көзін тайдырып әкетті, аңғармаған, оны түсінбеген жанның райын таныта Қайыржанға бұрылды:

— Үш жылдан бері бұл орман — қорық. Еліктер, бұғы, тау ешкісі қарақұйрық, түлкі, қоян, анау затонда ондатр дегендеріңіз жетерлік. Өсіріп жатыр. Бірде-біреуін атқызбаймыз. Бәрінің қожасы — Рәзия келініңіз.

— Ә, әсем... Жөн, жөн.

Қайыржан Дәулеттің қолтығынан алып, далаға ілесе шықты. Дала май шуақ. Күн тас төбеге кеп қалыпты. Әйтсе де, сыз жердің иісі, қоңыр салқындық сезіледі. Міне, олар үйден шығып, ағаш ішіндегі, әлгінде мал сойылған қораға бет алып келеді.

— Дегенмен, өзің шаруасың-ау деймін. Қораны үйден тысқары ояңға салғаның — ақылдылық. Көзге де көп түспейді, әрі қауіпсіз,— деді Қайыржан плащының жағасын

көтеріп қойып.

— Неден қауіптенем, Қайреке?

— Бетін аулақ қылсын, өрт бірдеңе бола қалса да дегенім ғой.

— Ә... Иә, орманның ондайы бар.

Ту сырттарынан естілген, аяққа жаншылып сынған қу бұтақтың тысыры көңілдерін бөліп жіберді. Екеуі де үнсіз жалт бұрылды; ақырын соңдарынан келе жатқан Айнаш екен.

— Жарайды, Қайреке, сіздер дем алың