повесть

Бірінші тарау

— Оу, Дидар!.. Дидар!.. Қайдасың, ей?!

Апамның көзінен сәл таса болдың ба, міне осы. Айдың күні аманында өстіп жоғалтып алады да отырады сені.

— Жаным-ау, әлгінде ғана шықпап па еді.

Шықса не?!Шықты. Бықсып отыра беруім керек пе екен. Мынау шілденің май тамыз күнінде есік-терезені қымтап қойып, түйе сүтін қатқан қара күрең шайды үш-төрт сағат тартатын оларға ма, жасырарым жоқ, өз басым ілесе алмаймын. Көнбіспін бе деуші ем, оным қате екен. Жаңа да сол барымша шыдап көргем, екі шыны аяқ ішуге төзімім әрең жетті. Қансорпа терге түстім. Есікті ашайын десем болғаны апам «ойбайын» салады: «Шаншулатасың жап деймін! И... и, құдай шіркін-ай!.. Қоян аяғын жеген неткен тынымсыз ең. Бүгін бір шай ішейін дегенде көлеңдеп жүріп алдың ғой», — деп тақымдасын-ай кеп мені. Күндегі ішіп жүргендері шай еместей-ақ.

— Дидар!.. Қап, бұл ма... Құдай ақы адам болмайды... Көрдің бе «адам болмайды» деп отырғанын. Институтқа бармай қалғанда мен «жігіт» едім. Кейде зығырданым қайнап, совхоз орталығынан бір ай бойы келмей осы жатып алсам ба деймін... Ай, осы көкем бар ма, со да бір үндемес. Неменеге үнсіз мықырайып отыр. Аузын ашса апам төбесіне от жақпайды ғой. Қой, Балжан, өйдеме.

Мектеп бітірді. Сойдауыттай жігіт емес пе, ендігің ұят. Үйіміз ауылдан шалғай болғанмен өзен бойы ғой. Дауыс дария бетін қуалай ұзап, арғы жағадағы тоғайда жаңғырығады. Қайтесің айқайлай беріп, біреу-міреу жол-жөнекей соға қап естісе, не дейді бұныңды. Анау «Бәкеннің1» ер жеткен баласы ата-анасын сыйламайды екен. Құдайдың құтты күні қақсатады да жатады десе саған жақсы ма», — деді бар ғой көкем, апам жым болады. Обалы не керек ол салдырлақ, тынымсыз демесең сөзге тоқтайды. Өңмендеп кеп буынсыз жерге пышақ ұрмайтын.

Өткен жылы күздікте мені үйлендірмек болғандары да есімде: «Аллау үріп ауызға салғандай өзі. Қандай ибалы десеңші. Үлкеннің алдынан кесе көлденең өтпейді-ау, өтпейді. Қолынан іс келеді. Оқыған, тоқыған дегеніңнің өзі сол. Әне көргенді үйдің баласы керек болса... Түсіріп алсақ қайтеді, Дидаржан? Садағаң кетейін...» — деп еді олар. Көнбедім. Көнбегенде сол тосыраңдамай, жай айттым. Сүймеген адамыма мені қинамаңдар, көңілдерің қалар дедім. Апам жүзіме бағдарлай қарап тұрды да: «Оның да жөн шығар», — деп көніп қалды...

Қой, бұ жүгермек пе?.. Құдай-ау, зым-қайым қайда жоғалып кетеді ол, а?! О мың жасағыр деректір бұған трәктер тізгінін беріп, көсегемізді көгертеді деп жүрсің-ау?! Ұятқа қалдырмаса игі еді де. Қайдам... Баяғы сол салдыр-салақтығы. Трәктерлеріңді опат қып жер соқтырмаса не қылсын!..

Әне, көрдіңдер ме? Салдырлап сөйлеп жүр. Жұмыс істеп жатса да, оның аузына бір тыным болмас. Жез шылапшынды құм-топырақпен ысқылап сүртіп қойған, енді самауырынның күлін қағып жатыр. Сонсын үйдің қарсысындағы, іргесінде мен жатқан қорадан тезек алып шығады. Анау үйдің алдындағы қазандықтың төңірегін мұнтаздай ғып сыпырып, Ләйліге су әкел деп айқайлайды. Өзі қазанды қырып, ас салады.

Оң жақ мүйізі сынық қызыл сиырымыз бар. Оның да өрістен қайтар уағы боп қалды. Үйдің сыртында жайылып жүрген екі қозы мен бір бұзауды айдап әкеп, қораға кіргізу керек. Шөп арасында «қыт-қыттап» жүрген тауыққа жем бермесе бола ма. Осының бәрі менің апамды күтіп тұр. Ол әлі сөйлеп жүр.

— Оу, Дидаржанның әкесі-ау, жаман қайықтың кеттік тесігіне ертеңді-кеш сығыраңдап оны-мұны тыққыштай бергенше ана балаңа сен де бір көз салсаңшы. Ода үй шаруасына қарасын, үйренсін де. Бұ не?.. Дүниеде мынау алдыңдағы қара май мен ескі қайықтан өзге тіршілік бар ма?

— Әй, кемпір-ау, осыныңды кешке ас үстінде айтсаң қайтеді, ә? Қарбаласта тас кенедей қадала қалатының бар сенің, — деп көкем гүр-гүр етті.

— О, құдай ұрсын сені! Кешкесі несі!..

Көкем мойнын жалқаулау бұрып, қазан тазалап жатқан апама қалың қабағы түксие қарап тұр.

— Сен, кемпір, мені кейітетін шығарсың, — деді ол самарқау. Апам ығыса қойған жоқ.

— О, құдай, қиратарсың... Ләйлә, Ләйлә!.. Со көйлегі құрымағырыңды кешке де тікпеймісің. Шаншыла қалғаның не?!

Апам өзі бір шаруа істесе төңірегіндегілерді тыныш отырғызбайды. Әне, қазір де сол әдеті.

— Ay, апа?! Неге кейідің мен мұндамын ғой.

Екі беті бал-бұл жанып Ләйлә үйден жүгіріп шықты. Апамның көзіндей жанары қап-қара, кірпігі ұзын. Қуанса да, ренжісе де бәрі көзінде. Ұшқындана лаулап кетсе, енді бірде тұңғиық, тұна қалады. Көз айналасындағы болмашы көлеңке де бір түрлі сүйкімді-ақ. Жүзінің ақтығы көкеме тартқандығы дейді көрші-қолаң. Сол рас. Совхоз жігіттері Ләйләні көргенде маған қалбалақтап қалатындары бар. Сырласып, дос болғысы келетіні не десем, қарындасым ел көзін сүріндіргендей боп қалған екен де. Тоқтай тұр...

— Ләйлә!.. Ботам, әлгі аға болмай кеткіріңді тауыпкелші ! Анау бір қораның алдындағы томарды ұсақтап таста дейін деп ем. Көрдің бе ұшты-күйді жоғалғанын. Тағы да сол өзен жағасындағы су перісін күткендей селтиіп, қармақ қалтқысын бағып отырған шығар... О, құдай...й, тоба-ай! Елдің өзіндей балалары үй боп, немере сүйгізіп отыр. Бұл шіркін әлі сол күйі... далақбай. Түкпен ісі жоқ...

Апам сөйленіп жүр. Әне, ол сиыр қораға кіріп, көктемде шақпақ қанттай етіп ойылған сары қиды алып шықты. Қазандық басына апарып тастай беріп, үйге кіріп кетті. Сол сәтінде мен де жатқан жерімнен тұрып, түк білмеген жандай келдім де томарды балталай бастадым. Айқара құшақ жетпес жуан томар балтаға бола қоюшы ма еді; менікі де әншейін апам үйден шыға қалғандаұмыс істеп жатқанымды көрсін, сонда не дер екен дегендік тұғын.

— Апа, Дидар келіп ағашты ұсақтап жатыр! Ісімді тіге берейін бе?

— Қане?

— Әне... Енді менің керегім жоқ қой...

Ту сыртымнан үн-түнсіз кеп тұрғанын сезсем де артыма бұрылып қарамай құшырлана балталай бердім. Балталай бердім...

Ағаш жаңқасынан айналам көл-көсір. Неге екенін қайдам, табан астынан жүрегім лүпіл қағып қоя берді. Бәлкім ол апамның, артымда үнсіз бақылап тұрғанынан да шығар?! «Кірш» етіп томарға кеп шабылған балтаны қайта көтермей, қол сыртымен маңдай терімді сыпыра тастадым. Түк сезбегенси шалқақ тұрған күйім білек жеңімді асықпай шынтақтан асыра түріп жатырмын. Сабырлы-ақ болғым келеді. Ыңылдап бір ән әуенін қайырмақ та ойым бар. Әйтсе де үнім шықпай, тамағым жыбырлап жөтелетін сияқтанам. Не екені өзіме де жұмбақ әйтеуір бір нәрсені күтем.

— Құлыным-ау!..

Тұла бойым шымырлап қоя берді. Асыға-аптыға жалт қарадым. Шексіз бір ұшқынды мейірімге толы екі қара көз шарпып алды. Жанымды жаңа шаттық билеп, мынау таныс та, ыстық та ұмытылмас нұр айдынында жүзіп жүргендеймін.

«Анашым... Анашым менің» дей бергім кеп кетті. Өзімді шақ ұстап үлгірдім.

— Садағаң кетейін-ау, күнәкер басым жазықсыз жазғырғам екем де. Ой, айналайын!.. Қайда кете қойып едің. Жә... Жә, білем. Айтпай-ақ қой. Деміңді алшы. Айран ішемісің? Уә, Ләйлә!

— Ау!..

— Ақты әпкеші. Торсықтағыны емес, таңертеңгі қойғанымнан! — деп апам менің жаныма кеп отырды. Бүгін ертеңгісін бетінің қаймағын алмай пісіріп, ашытып қойған айраны. — Уф... И... и, құлыным-ай, саған ұрсып, тынышыңды ала берейік дейміз бе. Арқа сүйегендік те біздікі. Соның өзіне де кәдімгідей кеңіп, бір жасап қаламыз. Әке мен ана көңілі дегенді сен қара тентек қайдан білейін деп едің. Әлі. білерсің де. Құдай ғұмыр жасыңды ұзақ етсің де... Әкең болса анау екі күннің бірінде белінен шойрылып жатып қалады. Сен келгенсін ғой, со басын көтеріп жүргені Мәйек2 қоюға Ләйләжан шығады. Қате боп суға кетіп қала ма деп-ақ үрейім ұшады...

— Міне, апа, айран.

— Ағаңа бер, төбемізден ұстамай. И... и, тікбақай ботам-ай, иілсейші, — деп апам Ләйләнің кісіге айран ұсынғаны көңілі толмай қалды. Әрине, түсініп отырған шығарсыздар, ол «кісіңіз» менмін ғой. Жеңілтектік көрсетпей, ағалық бір байсалды қалыпқа түсіп қалған жайым бар. Сезем, Ләйләға оным ұнап тұрған жоқ. Көрдің бе астыңғы ернін тістене бергенін. Жалпы мені «аға» деп сыйлай қоймайтыны рас. Апам білмесе ұрыспайды ғой. Қазір ол амалсыз. Мен де сонысын пайдаланып отырмын. Жөткіріне еңсемді көтеріп, мұрнымның тұсына келгензерең аяқты самарқау алдым. «Қалай екен, бала, ә?» дегендей Ләйләға табалай езу тартып ем, ол тілін шығарып келемеждеп кетті. «Көрдің бе, әне?! Жақсы, жаман болайын мен онан екі жас үлкендігім бар емес пе? Ағамынғой». Өз-өзімнен булыға тымырайдым да қалдым.

— Бір жерің ауырып отырған жоқ па, құлыным? Қабағыңда кірбің бар ғой, — деді апам жүзіме үңіле.

Ләйләға ренішім өз алдына, бір жағынан мынау алдымда әлі ұсақтала қоймаған ағаш та жыныма тиіп, кежегем кері тартып отыр еді. Апамның септігі тиіп кеткенін қарашы. «Ойбай-ау, басым сырқырап барады» дей салмай, несіне тартынам. Апам менің бірден жауап қата қоймағанымнан да үркіп қалған екен.

— Құлыным-ай, ауырып тұрмасаң игі еді, — деді де ол маңдайымды ұстап, бетіме жаутаңдай берді.

— Иә, апа... Кеше де сол түс ауа басым солқылдап ауырғандай болған. Қазір тіпті сырқырап барады. Дегенменқайтер дейсің, қалған анау ағашты... Уф! — деп терең күрсініп, дем жетпеген, адамдай отыра кеттім. Маңдай терімді де сүртпей, көзімді кіртите, дел-сал адамның күйіне түстім. Көлденең кісіге менің мына түрімнің қандайлық әсерлі боп шыққанын қайдам; бір айналыста Ләйләға көз жүгіртіп ем, көңілім қоңылтақси қалды. Алақанымның сыртымен аузын көлегейлей жымыңдап тұр екен. Көрдің бе?! Аңдығаны мен... Өзімнің күйіне бастағанымды сезіп, Ләйләні ойламауға тырыстым. Әйтпесе қабағым түксиіп, ауырған адамнан гөрі бас бұзар сотқарға ұсап кететін түрім бар. Мені тағы да соған ұсатып жүрген кім дейсіз. Ләйлә ғой. Болмаса ашу үстіндегі өзімнің қандай екендігімді қайдан білейін.

Қабағымды кіржите:

— Қой, не отырыс... Қалған ағашты ұсақтап тастап, біржолата дем алайын. Кешке қарай бригадаға жүрем ғой, — дедім.

— Ауырып отырсаң қайтесің, құлыным. Асқындырып аларсың, жат. Тынық, жаным. Келесі келгеніңше тамызықтығымыз бар ғой. Садағаң кетейін-ай, ауырып қалмасаң жарар еді, — деп апам құрақ ұшты. — Уа, шал! Бермең келші!.. Ләйлә деймін!.. И...и, ботам-ай, жүрсеңші тез, жастық таста, — деді ол аптыға. Іле қоярда-қоймай мені де орнымнан тұрғызып, қолтығымнан алды. Күбір-сүбір сөйленіп қояды.

Күн түспеске терезелерді тұмшалап қоятын. Сонан ба білмеймін, бөлме сыз тартып, сап-салқын бон тұрады Кейде болмашы шаң иісі де сезіледі. Ол әрине киіз алашаның үстін сыпырып шығысымен ауа қақтырмай терезені, есікті бірден жауып тастағаннан. Осы қазір де шаң иістеніп, бөлме іші тастай қараңғы боп тұр екен. Апам табалдырықты аттай бере, бір нәрсені қағып кетті Әлгі даңғыр-дұңғыр ете қалды.

— Есіктің көзіне жез шылапшынды қойып жүрген қайсысың? Ләйлі!.. Қайдасың?! Ертеңді-кеш терезені қымтай бермей ашшы... Қоқырсытпай анау тігіп жатқаның бітпейтін немене сонша... — Ләйлә апамның алдынан қылаңдай ете шықты да, терезенің қағазын алды. Күнге қурап сарғыш тартқан газеттерді қаудырлата бүктеп жатыр. Көзінің астымен «жалт» етіп, мен жаққа қарап қояды. — Оу, сен өзің болмас істі ермек қып жүріп алдың ғой. Енді қашан? — Апам өмірі біреудің істеген ісіне көңілі толмай-тұғын; Ләйләнің пысықтығын жақсы көргенмен де, жайбасарлығына ренжіп отырушы еді; қазір де шыдамы жетпей, жұлқына жүк-аяқтың үстіндегі көрпе-жастықты жерге тастай бастады. Әне міне дегенше төсек те салынып болды.

— Жатып аз-кем дамылда. Мен әлгі... Тамақ қамын істейін, құлыным. Азар болса со жұмысыңды да бүгінше қоя тұр. Жаныңның садағасы... Жүр... жүр..., Ләйлә... — Көп аялдамай ол Ләйләні ілестіре ауыз үй ге шығы кетті. «Адам жаны деген қызық-ау. Әлгінде бойкүйездене дел-сал боп, көңілім оңашалықты, осын дай бір тыныштықты қалағандай-тын. Тіпті апамның байбалам даусынан басым ауырғандай да еді. Енді міне бір түрлі елегізіп ішім пысқандай болады. Ұйқымның да қайда қашып кеткенін білмейім.

Ауыз үйдің есігі шалқақ ашылған, ар жағынан көкем көрінді. Басын төмен сап, сол баяғы бір таныс, ойлы қалпы. «Ойлы адамның аз сөзді, аңқылдақтардың салдырлақ келетіні несі осы» деп кейде әкемді есіме алам. «О да мінез бе? Әне бір тұйық та емес қой көкем. Өткенде бірлапылдап кеп, өзен-су шаруашылығының агентін жеп қоя жаздағаны бар». Ол сол үнсіз қалпы жаныма кеп отырды. Жүзінде абыржулық жоқ. Сабырлы салқындық қана.

— Басың қалай?.. Салқын ғой басың. Өтірік ауырып жатқан жоқсың ба? — деді ол төмен қарап қалған менің бетіме үңіле түсіп. Сығырайған қиық көздің қара шығынан әкелік мейірім ғана емес, мен бұ жолы тағы да бір өткір, бұлтартпас ұшқын көрдім; ол бейне сенің жан-дүниеңді шарлап бүге-шігесіне дейін қалт жібермей біліп отырғандайеді. «Осы мен әкем алдында жалтара алмай бишара күйге түсетінім не? О да болса жігерсіздік те, басқа не дейсің. Тек әке алдында солай ма екем? Жалпы... Затым ынжық адаммын. Апам: «әлі жас құлыным», — дейді. Қайдағы жас?.. Жиырмаға биыл күздікте шығам. Жас дегені несі...»

Әкеме қарап едім, жаңқалтасынан темекісін алып, бармақтай қып орап отыр екен. Бір жақсысы адамды «неге үндемейсің, ей» деп асықтырмайды. Бұрнағы жылы ғой дейім ұмытпасам: көкем мені маяк қоюға жұмсады. О кезде мектеп-интернатта жатып оқып жүр ген уағым. Көктемгі каникулға келгенім сол ғана-ды, далаға шығуға бетімнен басып, Дюманың «Үш мүшкетёр» романын оқып жатқам. Және де кітаптың ең бір қызық жеріне келермін бе. Тап сол арада әкем нің мені қинағаны... Өмірі тілін алмаған кезім жоқ еді; амалсыз кітап бетін жаптым. Албардағы ескекті алып, өзенге қарай жүре түстім де, шыдамай кері қайттым. «Қалай тез оралдың, Дидаржан» депеді апам. «Үйде... жылы жерде отырған адам заулап өтіп жатқан уақытты біле ме», дегендей бұртаңдап, жөн жауап қатпай, әлгі кітабымды қолыма қайта алдым. Әрине , апам енді сенді. Көкем ауыз бөлмеде май шамның шырығымен төрт өрме қамшы өріп отырған; жаңағыны тастай сап, үнсіз киініп, шығып кетті... Өтірігімді біліп қалыпты. Сонан түн ортасы ауа оралды. Үсті-басы малмандай су. Қабағы қарс жабылып, еңсесі түсіп кеткен екен. Мен бір пәле болды-ау деп шошынып ем. Жоқ... Аман... Ренжігендей ештеңе сезіл мейді...

— Өтірік айтқанша бармай-ақ жатпаймысың. Сенің кесіріңнен баржалы кеме қайырлап қалса, не ескек-винтін сындырса өстіп екі құлағың салбырап отырар ма ең?! Көкемді түк аямайсың. Жаның ашымайды, — деп Ләйләнің қызарақтамасы бар ма. Ойпыр-ай, мұндай саспаспын. Әрі Ләйлә ұялтады екен деп ойла самшы. Түк қаперімде жоқ ол. Бұлан-талан кейіп де алмадым. Жер шұқып отырдым да қалдым.

Шыдамсыз апам екеш, о да бұл жолы құлақ кескен дей, жым боп жүр. Бәрі де дәнеңе емес-ау... Дүниеде әке реніші қатты батады екен жаныңа. Көкем үш күндей тілдеспей, тіпті елемей қойғанда іштей ерегісіп мен де жүріп алғам, оным көпке жетпеді. Ертеңді-кеш қол қусырып кеп отырам. Әрі кеткенде сол төрдегі құрақ көрпешенің үстінде шалжиып жатып алам да, қалақ домбыраны тыңқ-тыңқ шертіп қойып «Елім-айды» айтам. Құрысын бүйткен мысық тіршілік! Жынданып кете жаздадым.

— Түсің бұзылып отыр, Дидаш. Қалайсың, ә? — деді көкем жауырыныма қолын сап. Ойым бөлініп кетті.

— Жо-жоқ, көке. Тәуірмін.

Қолындағы шылымының күлін есік жаққа қарай сұқ саусағының ұшымен шерте қағып жіберді де, сол бір ойлы қалпы сәл үнсіз отырып қалды. Көкемнің самай шашы ұйпа лақтана тікірейіп кеп сақалымен жалғасады екен. Қырынан қарағанда кәдімгі бакенбарды. Көзі болмаса жалпы әкем қазақ шалынан гөрі қара бұйра сақалды цыгандарға көп ұқсайды. Бізде бір қу бар. Са парды айтам да. Оған салсаңыз менің әкемнің жоталы мұрны да қазақтікі емес, «америка үнділерінікі. Иә, иә, солай» деп жеңістік бермейді. Өзге біреу сөйлей қалса әжуалап, ит-сілікпесін шығарар едім. Бұған келгенде тілім байланып, тіпті ол білмейді екен деп ойлай да алмаймын. Сол сабазың әрі кеткенде совхоз орталығынан алты шақырым жердегі қалада болған шығар, ал астана көрмегені кәміл. Америкалық үндіні өңі түгіл, түсінде де көрмегені белгілі, әрине... Мектепті бірге бітіргенбіз ғой. Осының бәрін біле тұра кәдімгідей сенем әлгіге.

Үні бып-биязы-ақ. Ол бір әңгімені бастарда көзі ойнақшып, алдында отырғандарды арбап, тілеулес тікке шақыра шыбын-шіркей қыдырар еді. Өз дегеніңе жеткен кезде қоңқақ мұрны имие түсіп, салқын сабырлылық әбден сорып алған, сөлсіз бүйрек беті бүлк етпей қалады. Тыңдаушының аңқау көңіліне сол сәтінде дүниеде жоқ , үрей ұрлана кіріп, жанын тұтқындай бастар еді, алас ұрып, жаутаңдай жалғыз сыраған кезіңізде, манағы бір өзіңіз айрылып қалған жүрегіңіздің қуаныш ұшқынын қайтып беріп, сүйіспеншілігіңізге бөленеді. Көңіл кілтін табу деп ел осындай шешенді айтады да. Ғаламат... Мен бір тілшінің де сөйлегенін көргем. «Міңгір-міңгір, міңгірлекдегендей танауының астынан мыңқылдап тұрған. Сапарға қарағанда қайда ол...

— Дидаржан, — деді көкем сыбырлай. Мені ұйықтап кетті десе керек. — Мен өзенді бір сүзіп келейін. Сен... Жаным, алаңсыз демал. Көз іліндіріп ал ең болмаса. Шаршап отырсың ғой.

Мен «жоқ, көке» дегенше, ол аяғын ұшынан баса шығып та кетті. Көкемнен кейін көпке ұзамаған сияқтымын.

Тақылдаған мотоцикл үнінен шошына басымды жас тықтан жұлып алдым. Жауырыным құрыстап, оң қолым астыма бастырыла ұйып қалыпты. Сырқырап жанымды шығарып барады. «Тпа, тпа!» деп ептеп уқалап ем, сәл басылғандай болды. Отырған күйім олай — бұлай жұлқынып қантаратқансып жатырмын.

Есік сықыр ете түскен: біреу қылаңдай кіріп келді. «Бұл кім жаным-ау?» Табалдырықтан бермен жарыққа шыққанда ғана таныдым. Ләйлә... Кәдімгі өзіміздің Ләйлә екен. Терезе жақ беттен күн ауып кеткеннен бе, үйдің іші ала-көлеңке. Ол менің ояулығымды аңдамаған ғой деймін. Жарыққа бір қырын қарап тұрған күйі тарқатылған бұрымын асыға өріп, аула ішіндегі дабыр-дұбырға елегізе құлағынтігеді. Жүзі сәл қуқыл тартып, қара көзі үлкейе түскендей. Күн ұзағына қолынан тастамай жүрген көгілдір крепжоржет көйлегін қынама бел қып тігіп, тіпті, киіп те алыпты.

— Келген кім, Ләйлә? — деп едім, ол менің осы бөлмеде екендігімді мүлде ұмытқандай үрке жалт қарады. Иы ғынан төгіле алдына түскен қос бұрымының бірін жауырына қарай серпіп тастап, маған:

— Оятып жібердім бе сені? — деді. Даусы апамның үніндей жанымды елжіретіп, сүйкімді шығып кетті.

— Жо... жоға, Ләйләш... Өзім ояндым, — деп онан әрі қандай жылы-жылы, бауырмал ағаға ғана тән сөз айтсам дегендей іркіліп қалдым. Бар тапқаным: — Көйлегің әсем тігілген екен. Өзің кереметтей шебер сің ғой, — дедім. Мұным Ләйләға ұнаған сияқты. Қымсына сырт айналып кетті.

— Айтпақтайын, келген кім?

— Ертұрлы... — Міне, ғажап. Ләйләнің үні баяу, дірілдей шықты. Кәдімгідей қобалжып тұр. О несі-әй? Даладағы дауысқа елеңдеп, есікке еліктің лағындай үрке қарайды. Өзіне таңдана, қадала қалғанымнан қымсынды ма, әлде қазіргі өз күйінің ерсілігін сезінді ме; сол иығынан құлап түскен бұрымын тарқатып асыға қайта өре бастады. Алдындағы айнаға көзінің астынан қылымси, кәдімгі үлкен қыздардай-ақ сүзіле қарап қойып тұр. «О, шөп желке-ай! Сәнқойын қарашы...» Ажуалағым кеп бір оқталдым да, ізімше онымнан айнып қалдым. Тіпті өзіме сондай ойдың келгеніне қысыла, дәрменсіздігімді сезіндім. Әрі Ләйләштайды аяп, осынша күйге түсірген жаннан қызғана бастадым.

— Ертұрлы де?.. Е, сол ит пе еді, тәйірі, — дедім. Үнім баяу, күмілжи шықты.

Екінші тарау

Әлгіндей болмай аула ішіндегі дабыр-дұбыр терезе тұсына келді. Енді, міне, ұзап барады. Құлаққа сары масаның ызыңындай бір сарын ғана жетіп жатыр. Ол үйдің қарсысындағы үлкен қораға отын алғалы кірген болуы керек. Әне, қайта шықты. Саңырауға сөйлегендей бұ жолы даусы анық, ащы естілді. Бір орында отырмай даурыға жүріп сөйлейтін апамның қашанғы әдеті. Сөз төркіні малдың қысқы шөбі сияқты. Өйткені арагідік:

— Қыстырылмай жөніңе отыршы. Айтсам Ертұрлы жан бөтен бе?! О да өз балам, — деп қояды. Сірә, әкем келген кісінің мазасын алма деген-ау дейім. Өрши түсті. Көкемнің анау-мынауға оңай көтеріле қоймай тынын біледі ғой. — Аллау, мен сөйлесем болғаны аузымнан қаға бастайтының не?.. — Апамның кейде осындай бір ерсілігі бары рас. Оған жылда осы біздің үйдің жалғыз сиыры аштан өле қалатындай көрінеді де тұрады. Е, өлсе мейлі, Өзге тіршілік жоқ па екен.

— О, айналайын Ертұрлыжан, сөйтші қарашығым. Мына Дидардың әкесін қой, — деп жатыр апам оған көңілі тола.

— Жә, болды ғой енді. Балам, үйге кіре бер. Дидар да тұрған шығар, — деді жуан дауыс. Көкемнің даусы.

Жейдемді желең жамылып, төрдегі орныма түк білмегендей боп жата қалдым. Ләйлә айтып қоймаса, әлі тұрмаған екен деп ойласын дегенім. О қуды алдау да қиын шығар.

Есік сықыр ете түсті. Еріксіз басымды көтеріп алдым. Үстінде аспалы комбинезон, аяғында керзі етік, жалаң бас ырсия күліп Ертұрлы кіріп келе жатты. Біздің совхоздың кеңсесіндегі қазіргі тракторшы осылай киініп жүреді деген плакаттан жаңа ғана түскендей. Қиылған қара мұртты, ақ құба, бұйра шаштылығы болмаса, тура сол суреттегі тракторист екен дер едің де қояр ең. Жазық маңдай қазақ жігітінің бір келбет тісі. Онысын өзі де сезеді:

— Хал нешік, бауырым? — деді ол қасын керіп.

— Шүкіршілік...

— Көңілсізсің ғой.

— Мен бе?

— Ие, деді ол екі ұдай езу тартып. Оның қолы қарап тұрушы ма еді. Стол үстіндегі кішкене сары айнаны алып артындағы тіреуіш сымын түзетіп жатыр. Бар ынты-шынтымен беріле кіріскендей астыңғы ернін тістеніп қояды. — Міне, болды да... Әйтпесе бір жамбастап, мықырайып қалыпты.

Орнымнан тұрып, құрыстанған бойымды жазғалы жұлқынып-жұлқынып алдым. Ертұрлының қолындағы айнаны өзіме қарай бұрып, дудыраған шашымды тараған болдым. Өмірі қалып көрмеген шаш ырыққа көнуші ме еді; жаман көлдің қоғасындай тікірейді де қалды. Әр талы бір-бірінен үркіп тұрғандай. Бұ шіркін мынау Ертұрлы, анау бригадир Сәрсеннің шашындай жылмия қалсайшы. Осы менікі бекершілік-ау деймін. Тамашасы, машинканы қасқа маңдайдан салып жіберіп, желкеден бір-ақ шығарған.

— Сенің мынау қазақы қойдың құйрық жүніндей шашың бар ма сол бүлдіретін... — деп Ертұрлы сылқ-сылқ күлген болды.

«Әй осының ойыны жаман. Кісінің көңіліне келеді екен деу жоқ. Қойып қап қарап отырады».

— Әйтпесе жоталы мұрның, қалың қабағың тама ша.Әсіресе қақпақтай жауырының. Сенде бір сұстылық бар. Өз басым еркектің ірімшіктей ірметілмей өткір, өр тұлғалы болғанын қалайым.

— Өзің сондай емеспісің, Ертұрлы?

— Жә, тәлкектеме... Шыным осы. Жалпы сенің комплексияң жақсы, — деді ол бетіме тура қарап. — Ауыр салмақты боксер сияқтысың.

— Болдың ба?

— Иә.

— Ендеше, — дедім де, не айтарымды білмей күрмеліп қалдым. Әлгіндегі Ләйләнің жан дүниесі, кескін-келбеті көз алдыма кеп тұр. Енді бірде ол Ертұрлыға күлімдей қарайды. Жо... жоқ, мүмкін емес. Үйден тез кетуі міз керек. — Ертұрлы, ертерек жүрелікші. Барып тынықпасақ, үйде адам жөнді демала алмайды екен.

— Тоқта... Шай ішіп жүрмейміз бе?

— Ішіп жүрген шай емес пе. Керегі не? Шөлдесең жолдағы шайханаға кідірерміз. Алып бара жатқан шөл болмас, а?

— Аздаған бар.

— Жақсы сенің дегенің-ақ болсын. Жолдағы сиыр фермасына соғайық. Қас қарайғанша жетіп барамыз. Таң саз бере бригадаға құлаймыз. Қалай болғанда да ертеңгі жұмысқа үлгереміз ғой, — дедім шашымның түбі ауырғанына қарамай кепкемді баса киіп жатып.

— Е, бауырым, жолға түнейміз десейші. Біреулер сауын шы қарындасымен кетеді екен. Мен аспандағы айға қарап: «Сен де жалғыз, мен де жалғыз қалқатай», — деп жатам да. Анадағыдан кейін менің оған зауқым соғып тұрған жоқ. Құрығанда айран, не сүт пен нан жемей қозғалмаймын...

— Жақсы, болсын. Бірақ етке қарамаймыз.

— Етке ме?

— Иә... Қарамаймыз.

— Етке қараған теріс болмас еді... Жә, қойдым. Тек көзіңді алитпашы. Сенің асығыстығыңды түсінем ғой. Әйтпесе...

— Соған сен апамды көндіресің.

— Қолымнан келсе... Мақұл, мақұл... Көрейін, — деді ол қабағын кіржите. «Көрдің бе кеткісі келмей қипақ-сипақ етуін. Бұны қайтсем екен, ә? Қарындасыма жігітсінуіңді қой. Ол әлі бала. Әрі жүр жайыңа десем бе? Е, менің жұмысым не сенің қарындасында. Оны кім айтты саған, десе ше? Қой, менікі сезікті секірердің кебі сияқтанар».

Екеуміз тіркесе далаға шықтық. Көкем манағы ескі қайықтың төңірегінде құнжыңдап жүр. Жанына қара май құйған кішкене шелекті апарып қойыпты. Сабы сынық ара мен тістеуік, шеге салатын қобдиша да қасында. Қақпағын ашып тастапты. Апам қазан астына тезекті қалап тамызық ағашын тұтатқалы жатыр екен. Бізді көріп басын көтеріп алды. Жаулығын шешіп түзей тартты. Қораның жанындағы жер-көмбеден беті қызыл шүберектей жабулы табақты көтеріп шыққан Ләйлә дірдектейбасып кеп, «дік» еткізе қазандық жанына қоя салды. Мұны күтпеген апам шошына, қаба ғын шытынып қалды. Көкем де қолындағы балғасын көтерген күйі аңтарыла бері бұрылды. Қыз баланың қазан-ошақ төңірегінде аяқ-табақты даңғырлатқаны келген қонақты сыйлағаны емес. Ел солай ұғады. Өз қолапайсыздығынан Ләйлә қысылып, қыпықтап тұр. Ертұрлы оңбағанның көзі де сонда... Ләйләні қатты аяп кеттім. «Апам не дер екен? Ол сөзін бөлгенді өлердей жек көретін, әрі...»

— Аңдасаң нетті, ботам, — деді апам сәлден соң. — Сендер қайда асықтыңдар. Құлыным-ау, сен неге тұрдың?! Қайталап қаларсың... Ертұрлыжаннан піргәдіріңе айтып жіберсең болмай ма.

— Апа, мен...

— Ертұрлыжан, айнам, сен дұрыстап айт. Мен Дидар жанды жібермесем деп отырмын. Ауырып жүр еді өзі. Сен асықпай ас жеп кет, — деп апам дес бермей салдырлай жөнелді; жарыса сөйлеп дәнеңе бітірмесімді білгесін, аңысын андап үндемедім. Ауық-ауық Ертұрлыға қарап қоям. Ол осы қазір өсіп кеткендей. Тырсылдап комбинезонына әзер сыйып тұр. «Мені тастап көр. Сонсын сенімен болсын ісім».

Апамның көзін ала бере: «Қам жеме. Бір жөнін та бам», дегендей жымың етті. Онсыз да жұмыстан қалмаймын ғой. Апамның көңіліне бола, әйтеуір, ренжімесе екен деймін де.

— Апа, сіз білмейтін шығарсыз ие... Дүниеде жаман нәрсе — көзге мақтаған ғой. Айтпайын деп едім, енді болмас.

— Ие, не қарағым? — Апам үрейлене қалды. Ұмсына түсіп тоқтады. Қолының ұшы да дірілдеп кетті. Бала жолында әлемде анадан секемшіл не бар дейсің.

— Дидарсыз бригаданың жұмысы өнген емес. Ол сізге «Дидаржан» болғанмен бізге өнерлі дос, тамаша тракторист. Ауырса өзіміз басы-қасындамыз ғой, апа. Уайым жемеңіз. Емдетеміз. Қазір... Айтпақтайын сіздер естімеген шығарсыздар, совхозымызға жаңа хирург келді.

— Кісі соятын дәрігердің келгеніне де қуанады. Ай, балалық-ай, — деп апам оған құлақ аса қоймады.

— Ойбай, апа... Ол білімді дәрігер... Кез келгенді соя бермейді. Өзі іскер деседі. — Ертұрлы көзінің қиығын ұрлана Ләйләға жүгіртіп қойды. «Сұқтана беретіні несі, ә? Өй, осы қыз ба? Қылмаңдап кетпей тұрғанын қарашы». — Аурухананы қолға алып жатқан сияқты...

Ертұрлы тілін безеп-ақ жатыр-ау қайтсын. Мені де көкке көтеріп қойды. Дәрігер қыздың үшкіргені ем болатын сияқтанып барады. Қайран тіл-ай. Қандай өткір де өтімді едің. Әлгінде ғана осы үйдегі үш белгісіз жанның бірі ем. Енді бүкіл совхоз сыйлар, игі жақсы үлкенге іні кішіге аға боларлық азамат боп шыға келдім. Апам кәдімгідей көтеріліп қалды. Өзім де шынында сондай емес пе екем дегендей іштей ойланып, жалдана қоқырая бастағанымды сездім. Тек кө кемнің жүзіне көзім түскенді ғана еңсем түсіп, жүрек түпкірімде өкініш сияқты бір нәрсе сыздағандай бол ды. Иә, көкем досымның сөзіне сенген жоқ. Өйткені сырт айналып, төңкерулі қайығын балғамен қатты-қатты ұрғылап жатты.

— Ендеше, айран ішсеңдерші, — деп апам көнді, Ләйлә үйге кіріп екі аяқ айран құйып әкелді. Бәрін айтқыз бай істеп, жүгіріп жүр. Апамның өзі де қызын жаңа көргендей таңдана қарайды.

«Ой, осының кербезсіп ішкені-ай! Сызылып болсашы бір. Екі ұрттап, төрт қарап отырғаны». Шыдамай бүйірінен түртіп қалдым. Селк етті де, сыр бермей аяқты Ләйләға ұсынды.

— Салқын... Жақсы екен. Рақмет, — деді күлімдей.

— Ал, кеттік...

— Дидаржан, көрпе алсаң қайтеді, ә? Түн салқын ғой. Әлде масахана берейін бе? — деді апам аптыға.

— Көрпенің керегі не осы шілдеде. Масахана дұрысы, — деп Ертұрлы арадан килікті.

— Ләйлә!.. Әкеші анау селдір масахананы. Ой, садағасы кетейін! — Апам да қызық-ау. Мен бір кішкентай бала сияқтымын оған. Жігіттердің көзінше бетімнен сүйіп жатқаны. Көкемді айтсаңшы...

Ол апамнан сытылып шыққан сәтімде қолымды алып:

— Тайраңдап арақ ішуші болма. Жігіттік арақта емес. Ол бөркемік боз баланың ісі. Нағыз жігіттің қызуы өзінде. Балықшы Бектастың баласы арақ ішіп, біреуге тиісіпті дегенді естіртпе, білдің бе? Бар енді, — деді. Сөйтті де қолын артына ұстап тұрып қалды.

Мен демалысқа қарсы келіп, кеткен сайын үй осылайша шығарып салады. Өзен жаға сындағы біздің жалғыз қыстаудан қан тамырындай бір соқпақ қызыл жыңғылды сай-саланы шиырлай отырып, үлкен жолға құйылатын. Өз бетімен бағыт-бағдарсыз лаға бермейтін. Енсіз де болса, өз қадари, халінше ағысы бар, күші бар тау өзені сияқты. «Қай жерде сүйрей жөнеліп, қай жерде тұңғиық түбіне батырар екенсің. О, өмір өзені!.. Бетінде қалқытып, толқыныңды тербермісің? Әлде ерке тотай балаңдай еркін жіберіп, маңдайыма жел, жауырыныма күн тигізбей өсірермісің? Жо... жоқ! Мен көлеңкеде өскен көк болма йын. Ызғырың ды да, үскірік аязыңды да, төбемді шаққандай ыстық-аңызағыңды да менен аяма. Былбыраған көктен даланың күн қақты, хош иісті гүлі жақсы емес пе?! Мені гүлдей қып өсір. Тек көңілің толмаған кезде жағаға лақтырып тастамашы, өмір жолы», — дегім кеп барады лекіте соққан желге қарсы.

Міне айдау жолға да кеп түстік.

Үшінші тарау

Көгілдір аспан, жасыл дала, қызғылт тартқан көкжиек бәрі, бәрі билеп тұрғандай. Қоңыр самал да әженің жұмсақ, алақанындай маңдайға, бетке жайлы тиеді. Тентек дала құйынындай ұшып келе жатқан мотоцикл екпіні лепірген көңілді онан әрі желпіндіре, жел бере түседі. Қара көлеңке үйіріле бастаған сары ала бидайың, боз жусанды дала төңкеріле дөңгелеп қалып барады. Жолдың әр қалтарысынан «пар» етіп жұдырықтай бөдене ұша жөнеледі. Енді бірде үшкір сары қазықтай боп қақиып тұрған саршұнақ, балпақ жақындағанында сынық сүйем құйрығын көрсете ініне зып береді. «Біздің үйден шыққан соқыр-соқпаққа қомсына қарама. Оған түсіп алып тарта берсең, әр түрлі адамдай, әр түрлі жолға түсерсің. Танырсың, Дидаржан», — деп еді көкем. Рас білем.

Бетке, көзге ұрғылап өтіп жатқан шыбын-шіркейден Ертұрлы ығатын емес. Оқтау жұтқандай басын кекжитіп, кекірейе қалыпты. Шоқалақ жерлердің өзінен іркілмей орғытып өтеді. «Түсіп қалар ма екенмін» деп ондайда арқасына жабыса, белінен қапсыра құшақтан алам...

Биылғы көктемде Жайық арнасынан шығып, талай сай-сала, өзекті, оянды жайлап қарық қылған, сонан ба, жылда қуаң тартып, шаңытып жататын дала қазір шырайлы, шүйгін. Қалың қоян-қарта, боз жусаннан тұнып тұр. Иісі қандай жұпар. Ояңға кеп құлағанда аңқ ете қалады.

— Дидар!..

— Ау?..

— Қандай тамаша, ә?

— Мынау алдымыздағы ойпатқа кідіріс жасасақ қайтеді ?

— Қой, ойбай!.. Айта көрме! Маса-екең қан жауыр қылар. Лыпа жел жоқ қой. Көремісің масаның күні. Буып тұр... Біз мынаның үстінде келе жатқаннан ғой, — деді Ертұрлы қатты дауыстап. Дарылдаған мотоцикл үні оның сөзін көміп кетті. — Мына белдің асты ферма. Қалай... жүрегің лүпілдеп бара ма?

— Жо... оқ!

— Соқ өтірікті... Уп!.. Көзім!..

— Не болды! — дедім құлағына еңкейе айқайлап.

— Көзіме шіркей түсіп кетті! — Ол мотоциклді белдің үстіне іліндіре сөндірді. Түсе сап оң жақ көзін уқалап, қолының сыртымен сүрткіштеп жатыр. — Көрдің бе қырсықты... Ойып барады. Дидар, кел қарашы...

Әдемі қара кездің көгілдірлеу ақ еті қызыл тамырланып үлгеріпті. Ілкіде ештеңе көре алмадым.

— Әй, сен өзің үркіп тұрсың ғой. Мен «Қарғыс атқан Хиросимидың «Хибакусясы» емеспін. Қорықпа...

Ертұрлының бір ғажабы естігенін ұмытпай, ұрымтал жерінде сөзіне тиек ете қоюға шебер еді. Ұмытпасам өткен жұмада ғой дейім; Сапар «Зарубежом» газетін оқып шығып, Хиросимида атом бомбасының сәулесі не ұшыраған 80 мыңға тарта адамдардың барын, оларды ел «Хибакуся» деп атайтынын айтқан. «Хиба кусялықтарға» үйлену, күйеуге шығудың қиындығын, жан баласының оларға жуымай, қашып жүретінін әңгімелеп еді. Кезіне бір шіркей түскенде Ертұрлы сол бақытсыз, сор маңдайларға өзін теңеп те үлгерді.

— Неменеге қорқам?! Қорықпайым, — дедім. Көзіне үңіле түсіп жыпылықтаған кірпігін қолыммен жайлап көтергем: күйген тарының түйіріндей қара, көз қиығына шығып қалған екен. Шынашағымның ұшымен іліп ала қойдым. — Міне, «Хибакуся», сенің сәулең.

— Жә, тәлкектеме, — деп ол кәдімгідей қысылып, қызарақтап қалды. Ерсілігін сезінген сияқты. Мотоциклін сүртетін шүберекті орындығының астынан суырып ап, үнсіз қағып жатыр.

— Келіп те қалыппыз. Осы мына белдің астында емес пе еді?

— Ие, білмейтін боларсың?! Тантуын қарашы. Мал сауыны өтті. Бар... Бара бер. Тек тез қайт. Өткендегідей жүріп алма. Мына жаудай масаның астында тағы да дірдектемейін мен, — деді Ертұрлы иығымнан итере, ферма жақты меңзеп.

— Жақсы... Жақсы. Тек жыламашы. Не деген асан-қайғы едің. Жарайды, көрермін ретіне қарап.

— Әй, көргені несі-ай?! Со қыздан қорқамысың? Ерке бастауыш комсомол ұйымының хатшысы болғалы, сенде бір қобалжу бар...

Бұнысы енді мені қайрағаны. Тез қайтсын дегені. Сүріндірер жерін біледі өзі? Намысқа ұруын қарашы».

— Е, сен тілден айрылдың ба? Үндемейсің ғой?!

— Үндегенде не деймін? Жақсы... Тез келермін.

— Е, сөйдесейші бәсе.

— Ал, жақсы... — Онан әрі әңгімесін тыңдамай ойдағы ауылға қарай тартып кеттім.

Көңілімнің аса хошы жоқ. Алғашқы кезде мынау етекте жатқан ауыл маңы маған құпиялы, қызықты көрінетін. Мен жауын-шашынды, аласапыран түнді жамылып келіп, жүздесіп кеткенді қалаушы едім. Сондайда жүрек түкпірімнен шығар болмашы бір сырлы лүпіл анық, өзіме дүсірлей