(роман)

Бірінші бөлім

1


Тосковать о том, кого любишь, много легче, нежели жить с тем, кого ненавидишь.

Жан де Лабрюйер

— Жәзира... Жәзира!

Ол көзін ашты. Күн әлі сол тас төбеде, шақшиып тұр; Қапырық ыстықтан құп-құрғақ ауа шыңылдап барады. Апыp-ай, дауыстап шақырған кім? Төңіректе жан жоқ, тым-тырыс. Мүмкін маған біреу айқайлағандай көрінген шығар? Жаңғырық па? Бірақ жаңғырық қайдан туады? Ол болса, неге қайталанбайды? Құдай біледі, құлағым шулаған. Дәл солай, әйтпесе менің атымды атайтындай тірі пенде кәне?!..»

Жәзира басын көтеріп, мойнын соза жан-жағына қарап қойды; әйтсе де саялы, арба көлеңкесінің астынан шыққысы келмеді. Жайлана, шалқалай қайта жатты. Үстінде қызғылт, ақ жағалы көйлек. Керзі етік арбаның артқы доңғалағының қасында тәлтиіп тұр, жанында жаюлы сарғыш шұлғау, әріде екі қап қи.

Айтпақтайын... Шолақ мүйіз сары өгіз жүр ме өзі? Су іздеп ауылға тартып отырмасын...» Келіншек үркектей жерден басын жұлып алды, арбадан жүз қадамдай сай жиегінде жайбарақат шөпті тілімен орай шалып жүрген өгізді көріп, көңілі көншіді ме; алаңсыз қайта қисайып, көзін жұмды.

Енді қайтып оны жан баласы шақырмады, әлден уақытта ол сүт мұнарлы тұңғиыққа түсіп кеткендей болды. Жо-жоқ, айдында жүзіп барады; міне енді тіпті халықтай ұшып келеді. Төменде жоталы қыраттар, тақ-тақта жасыл ойпаттар сырғып қалып жатыр. Әлдеқайдан салқын, шипалы самал еседі. Кәусар, тап-таза ауа. бұлаққа енді бірде сылдыр-сылдыр еткен нәзік, жағаның қиыршық топырағын аймалаған болмашы толқын үні шалынады.

Беті айнадай жарқырап, шымырлап жатқан мынау өзен ғой. Өзеннің арғы бетінде құнан жалдана қарауытып орман көрінеді. Күн арайы қан қызылдана оның үстінен аса, төгіліп кетті. Жәзира көгілдір суды қос қолымен көсіп алып, бетін шыламақ болған, сүйріктей нәп-нәзік ақ саусақ арасынан сынапша сырғып, түк қалмады... Осы кез ол қиырдан қара ноқаттай бір нәрсені көзі шалды, міне, қызық... алыстан қанаты қатпаған үйректің балапаны сияқты, әлгі жан ұшыра жүгіріп, көкке самғай ұшқалы талпынғандай да болады... Жәзира өзенге суға келгенін де мүлде ұмытқан, екі көзі сол бір жұдырықтай қарада. Ол жақындаған сайын зорайып, үйрек балапанының тұмсығы бірте-бірте сүйірлене, қанат қағысы серпінді, құлаштай созыла түсті. Балапан — қайыққа, қанат — алымды ұзын қара ескекке айналып келеді. Үстіндегі күн қақты, қара шашты, жалаңбас жігіттің ойнақы, шалқалай түсіп, ырғай жеп-жеңіл тартқан ескегі су бетін шапалақтамай, екі жанына ақ көбік, қозы құйрық толқын тастап барады. Желсіз тып-тынық күнде майдай жалтырап жатқан айдын бетін қайықтың пышақ жүзіндей өткір, сүйір тұмсығы жеп-жеңіл тіліп келеді. Екпіні арынды, үрдіс. Шаңқ-шаңқ еткен ащы ақ шағала үні де оны қамшылай түсетін тәрізді, өзен де терең күрсіне толқып, қайықты келіншек тұсынан зымырата өткізіп жіберді. Міне, оның алғашқы толқындары да жағаға кеп соғылды. Жәзира бір сәт мынау мақпалдай жұп-жұмсақ ауаны, таңғы тәтті тыныштықты серпілте ән салғысы, жаңғырықтыра айқайлағысы келді. Әйтсе де оған батылы жетпеді; өйткені бұл жаңа түскен жас келін үшін ибасыздық қой, әрі әлдекім ести қалса, күліп жүрер деп ығыстады.

«Қара қайық... Шағала тұмсық қара қайық ағысты өзен бетінде қалықтай ұзап барады. Мүмкін, ол менің құстай ұшқан жастығым шығар? Қайықты қол бұлғап неге тоқтатпадым? Ал, «мені де өзіңмен ала кетші, тастамашы» десеші, Жәзира? Бәлки, дауыстамағаны жөн болар? Қайдам... Жылы ұясы — туған ауылын сағынып жүрсе ше?.. Қазір әкетайым не істеп отыр екен? Ауға шықты ма? Міне, осы ауылға келін боп түскеніме де үш жұма. Үш жұма емес-ау, бақандай үш жыл десеңші. Рас, Наурыз жуық арада барып қайтармыз абзалы» деп уағда еткен... Иә, айтпақшы әлгі қайық зым-зия қайда жоғалып кетті?»

Жәзира бес-алты қап тезек, шөп салған бәкене арба үстінде бейқам жатыр. Сәл көзі ілініп кеткен, кәдімгідей тынығып қалыпты. «Иә...» — деді ол. Сары өгіздің сылбыр аяңы да, зәрсіз мынау күннің шуағы да, айнала бойкүйез тыныштық та оған бір түрлі таныс, неткен дағдылы тіршілік еді! Осылайша соғыс алдындағы бейбіт өмірде де, қақ қазіргідей шығармақ, шуақты күнде тезек теріп қайтқан тұғын: иә, онда Жәзира жас, бұл ауылға жаңа түскен келін...

Ат тұяғының дүсірін естіп, ол селк ете түсті, асыға-аптыға көйлегінің өңір ілгегін түймелеп, басын көтеріп алды. Арбамен қапталдаса келіп қалған салт атты ақсұр, дөңес мұрын, әскери шинелді жігітті көргенде Жәзира бойын табан асты бір сергектік билеп іші-бауырын жып-жылы толқынды сезім шарпи жөнелді. Еріксіз алқызыл қытықшыл ерніне күлкі үйіріліп, көз астынан күлімдей қарай қалды. Жігіттің де аш жанары осы бір жылы сәулені іздеп келгендей екен де; іліп әкетті.

— Жол болсын, Жәзира!..

— Әлей болсын.

— Қайдан келесің?

— «Көп құдықтағы» ескі қыстақтан тезек әкелем. Өзіңіз ше?

— Сені іздеп шыққам?!

— Рас па? Қызық екен...

— Сенбеймісің? — деді жігіт сау, оң аяғымен атын тебінe түсіп.

— Шүбәм бар.

— Неге?

Жәзира жолдың жиегіндегі шөпті шалып, әбден жайбарақат бір күйге түскен шолақ сары өгізді қамшылап қойды: тамақ астынан орай тартқан қызыл ала кәсеңкесінің маңдайға қашқан жиегін қол сыртымен, ойнақы ерке-тотай қылықпен жедел кейін ысырып та үлгірді. Жігіттің де әлденені күтіп, сүйсіне өзіне телміре қалғанын да ол жаңа байқады. Ұялы бота көзін, ұзын қайқы кірпігінің аясына жасырмай жарқ еткізе төңкере тастап күліп жіберді; көңіл жайлауына қуаныш құсы қонып, бір сәт мынау сұрғылт күзгі дала да оған шырайлы, ыстық тартып барады. Іле өзін билеген тосын сезімнен шошынып: «Маған не көрінді? Неге күлдім?» десе де, өзін-өзі тоқтата алмады. Көмейге тығылған күміс күлкі, сыңғырлай төгіле берді, әлдене қытықтан, елеуретіп жібергендей. Жігіттің қысылып, тіптен дәрменсіз күйге түскенін де елейтін емес. «Сонда қалай, мына жігіт кісі күлерліктей болғаны ма? Ал, оның несі күлкілі?» Жігіт те күлді. «Бұныкі не күлкі?..»

Жас келіншек өз-өзінен қуыстана қызарақтай, әзер тоқтады. Жігіт те жалтақтай көз тастап, іркіле берді. Екеуі де күлкілерінің еш себепсіз, тіпті орынсыз екендігін де енді сезгендей, әйтсе де пәлендей сөкеттігі жоғын тек ойламаған жерде кездесіп, бірін-бірі маң далада, көлденең кеселді көзден бөлек, еркін қызықтай көріп, тілдескендеріне қуанышты еді... Қазір бұлардың осы бір бақытты сәтін әлдекім көрсе ғой — сан саққа жүгіртіп, ойдай өсекке қалдырады! «Өзі неткен ашық, ақжарқын, тіптен қорғансыз, ә?! — деп ойлады Жәзира,— қарапайым, Наурыздан гөрі мұнымен тіл табу да оңай шығар...»

— Жәзира...

— Ау?..

— Шын көңілімнен, жүрек әмірімен бір сауалдың ұшын сездіргендей едім. Сен оны жел сөзге балап, бос қылжақ деп ұқтың-ау деймін. Сенбедің бе?

Жігіт жұлына берген атының тізгінін шірене тартып, тежеп қойды. Арба үстіндегі қалың, жұмсақ көк шөпте толықсып, жүріс ырғағына қарай тербеліп отырған жас келіншектің шырайлы жүзінен ол көз алар емес, жақын да болса — алыс сияқты. Төңіректе тірі жан жоқ, бұл ғаламда тек қана екеуі!

— Дүниеде үріп ауызға салғандай қыз аз ба? — деді Жәзира қарсы сауал айтып.— Ал, менің дәл өзіңдей жігітім, ашығына көшсек, күйеуім бар.

— Білем,— деді Ықсан басын төмен сап.

— Міне, мұның дұрыс, білсең сол.— Жәзира неліктен «сіз» демей, «сен» деп келе жатқанына таңданды; әрі мынау жігіт сияқты өзі де әлденеге өкінішті, ренішті екенін сезінді. Сол бір жұмбақ жәй қытығына да тиіп, ызаландырып келеді.— Қысқасы менің басым бос емес.

— Білем.

— Мен Наурыздың заңды әйелімін,— деді ол айтпаса да айдай анық, белгілі жәйді асыға-аптыға білдіріп.

— Білем.

— Күйеуімнің көзіне тірісінде шөп салмақ ниетім де жоқ.

— Түсінем.

— Демек, біз бір-бірімізді іздемеуіміз керек.

— Білем.

— Өте жақсы, білсең, менің жауабым осы.

— Көзім барда, сізді көрмей мен тірлік ете алмаймын. Кімнің әйелісіз, менің онда да шаруам жоқ... Еркіңіз білсін. Тек маған қарама демесеңіз екен,— деді жігіт налып.

Жол ирелеңдей жорғалап, түйе тайлы бел үстіне иек артқанда, етектегі ауыл да алақандағыдай ал-айқын, алдынан шоғырлана шыға келді. Ықсан үнсіз, мұңая отырып қалған келіншекке:

— Әзірге саушылықта бол, Жәзира,— деп атын тебініп, ауылдың шығыс бетіндегі фермаға бет түзеді. ол келіншектің абыройын ойлап, ел адамдары бірге көрмесін, өсектемесін дегені еді.

Жәзира жігіт соңынан ұзақ қарап, көзімен ұзатып салды да, өгіздің делбесін қағып-қағып жіберді:

— Шу!

Өгіз жұлқа тартып, ауылдың жақындығын сезді ме, бүлкектей жөнелді.

2

Жәзира хатты оқып болысымен көршісі Балым қарияны шақырғалы ұмсына түсіп, іркілді; даладағы беймаза жауыннан жасқанып қалған сияқты. Күпейкесін қазандыққа таяу қағылған қара шегеге қайта іліп жатыр. Ылғи таң құланиектене тұрып, салығып жүргендікі ме, жоқ әлде бойы жылып, марғау тартты ма, кім білсін; әйтеуір ол күндегідей сергек емес, қазір тым сүлесоқ. Мойнына ысырылып кеткен шәлісін де түземестен қазандық аузына кеп отырды. «Үш күн отасқан саған не айып? Үш күнге бола бағыңды байлама. Естимісің, ол сен көрген, сен сүйген Наурыз емес. Екі аяғы, қолы жоқ, ғаріп. Бейшара. Сәби ғой. Иә, сәби. Сәбиден де жаман. Үмітсіз тірлік... «Кел...» деуің балалық. Ойлан. Әлі кештік етпейді. О да өз пешенесіне жазғанды көрер. Үкімет бар. Далаға тастамайды. Сені де ешкім жазғырмайды» — дейді почташы әйел. Ол әрине сені де, мені де білмейді. Маған жаны ашып айтқаны ғой... Наурыз... Наурызым менің. Әлі сол бала мінезің қалмаған екен-ау. Келейін бе дегенің не? Қызықсың-ау... Келме деймін бе мен саған? Мөлдіреген көзің көріп, жүрегің мен деп соқса қайда барасың? Құдай-ау бұл өз үйің емес пе? Естимісің?..»

— Өз үйің! — деп қалды. Даусы қатты шықты. Ол өз үнінен өзі шошып басын көтеріп алды. Алдындағы жанып бітуге таялған қурайды қазан түбіне көмейлете ысырып, қара көсеумен қопсытып қойды. Бықсып, сөнуге айналған отын қайта лау ете түсті...

Жас келіншектің көз алдынан Наурызбен қосылғаны, оны майданға шығарып салып тұрғаны... Сегіз ай бойы хабар-ошарсыз кеткенде меңіреу адамдай талай түн кірпік қақпай осылайша қазан аузында отырып өткізгені, бойына біткенінен айрылған боранды күндері тізбектеле сырғып кетіп жатыр. Бәріне шыдаған. Тістеніп, өзекті өртердей алақұйын сағыныш жалынын ішінен тұншықтырып сырт көзге сыр алдырмай келіп еді; бұ жолы шыдай алмады. Үзіліп кетті... Енді міне өзін-өзі тоқтата алмай, жәбір көріп, мұңын шаққан сәбидей егілді.

Даладағы жауын толастайын деген сияқты; терезе шынысын сабаламай сырт-сырт шертіп қойып қана тұр. Өгейсіген ала-көлеңкеде бөлме іші онан әрі бұйығы тартып, бойкүйездене түскендей. Жәзира манағыдай емес, кеудесін көтеріп, алдындағы отқа қарап тас мүсіндей қатып қалыпты. Сытыр-сытыр жанып жатқан қурайды да ысырып қоятын уақ болған. Әйтсе де оны көріп отырған Жәзира жоқ. Ақ көбіктене қайнаған қазан да аракідік: «Менің қақпағымды ашып, сапырар уақыт болмады ма» дегендей шыж ете қалады. Қазының сұр иісі ғана жадау үй-ішіне тоқтық пен жылылық ұялатып тұр. Бір сәт келіншек ұйқысынан оянғандай селт етіп басын көтеріп алды; жан-жағына жаутаңдай қарап, орнынан тұрды. Бықсып, сөнуге айналған қурайды қазан көмейіне ысырып тастап, төргі бөлмеге кірді. Мұржасы жарық-жарық, жартылай қағаз жапсырылған жетілік май шамды ұстап, қазандық басына қайта кеп отырды. «Наурыз... Наурыз келе жатыр»,— дей береді баяу күбірлеп. Жүзінде алып ұшқан жас жанның асығыстығы бар. Шамды жағып, мұржасын кигізді. Пілтесін көтеріп қойды. Мұның бәрі еркінен тыс істелді. Орнынан тұрып, төргі үйдің терезесінің алдына апарып қойды. Шымылдық пешпен бөлінген бір-ақ бөлме ғой. Қазандық жақ отын-судың орны. О жерге көктемде төл де байлайды.

Қазақтың көпшілік үйі осындай: төргі бөлмеге кіретін есік бір жақ шетінде болса, ол аз дегендей, қазандықтың тұсында үңірейген терезе орнындай тесік және бар. Сол жерден ауыз үйдегі ас иісі келіп, бөлмені ыстайды. Қазірде сұр иісі үй ішіне түгел тарапты. Жәзира шам жарығына қуана қарады. Иә, бұл үйге біраздан бері жарық та жағылмаған. Үнемі егіс басында, фермада жүріп, бас қисайған жерге мызғып алатын; қандай тар заман, қысылтаяңда да ел кең ғой. Қай үйге қонса да, ол үшін көрпе-жастық қалайда табылатын.

Жәзира иығынан жерге түсіп кеткен орамалына еңкейіп еді, киіз үстінде бетін шаң басып жатқан сынық айнаны көзі шалды. Қуана қолына алған; енді үркіп тұр. Онсыз да сұрғылт жүзін онан сайын бұлдырата түскен тозаңды да сүрткісі келмеді. «Неден үріктім? Екі бетім дуылдап, қысылам. Не көрінді маған? Құдай-ай, беті ашылмаған қыздай болдым-ау?» Бір тізерлей отырып үстіндегі тік жаға, қынама бел ақ көйлегінің етегімен айна бетіндегі шаңды жасқана сипап өтті. Ар жағынан оң жақ бетінде бұршақтай меңі бар, бидай өңді, қыр мұрын, сұңғақ бойлы келіншек шыға келгенде ол кәдімгідей үркіп қалды. «Жаным-ау, бұ кім? Мен бе?» Қою қара қасы керіле, кірпігі жиі қағылып кетті.

— Сен шынымен-ақ... Жәзирамбысың, ә? Қой, әзілің шығар,— деді де, ол өз үнінен қатты шошынды. «...Жәзирамбысың, ә? Қой әзілің шығар...» Қайдан ойыма түсті. Тіпті Наурыздың өз үні құлағыма естілгендей болды ғой. Бұ несі? Қатты сағынғаннан ба? Иә, сонан... Оны сағынбay мүмкін бе? Ол сәби де, ол ер де, ол асыл да еді ғой. Орта бойлыдан сәл ұзын, жаурыны қақпақтай, шалқақ жүретін. Аяқта керзі етік, үсте брезент бешпент. Қоңқақ мұрынды, маңдайы кере қарыс. Шашы да кірпінің түгіндей қатты, қалың тұғын. Мойны да жұп-жұмыр, жуан. Күн қақты, күреңітіп тұратын. Алшақ біткен қиық көздің бір суық тартқанын, қалың қара қабақтың түйілгенін Жәзира көрген емес. Әркез жылы сәулеленіп, төңірегін сергітіп, шуақтандырып жіберетін. Ол жұмыстан қайтқанда бірден үйге кірмейді. Аула ортасында тұрып киімінің шаңын қағатын, сонсын белуарына дейін жалаңаштанып жуынатын.

Кейде Жәзираның қолындағы құманды алып жерге қоятын да, өзін көтеріп әкететін.

— Біреу-міреу көріп қалып ұят болар, Наурыз. Қойшы... Жіберші,— десе де тыңдамай:

— Сен не, мені сағынғаның жоқ па? Күн ұзағына кімді ойладың, Жәзираш? Мені ме? Айтшы, кімді? — деп сәбидей қиылатын.

— Айтпаймын.

— Ә, айтпайсың ба? — деп сақылдай күліп, үйге көтеріп кіретін. Сондайда Жәзира оның бұлшық еті темірдей, қарулы қолында жеп-жеңіл тербеліп, кең төсіне жұдырықтай басын қоятын: дүрс-дүрс соққан жігіт жүрегінің дыбысымен бірге жусан иісі бұрқ етіп, танауына келгенде, ол қалықтап кең далада ұшып бара жатқандай да болатын еді-ау...

Дүсірлете біреудің сыртқы есікті соққаны естіліп, келіншек көңілі бөлініп кетті. Ол ұрлық үстінде ұсталған жандай сасқалақтап, қолындағы айнаны тастап жіберді. «Мезгілсіз уақытта бұ кім болды екен? Ойбай-ау, айнаға жыртия қарап қалғаным, не қылғаным? Ұят-тағы...» Жүгіріп қазандық басына кеп күйбеңдеп бірдеңе істеген боп жүр. Ыстық жалыннан екі беті қызыл-күреңітіп кеткен; сөнуге айналған отты көсеумен қопсытып, тезек, қиды мәстемірмен ұсақтап қалап жатыр. «Қап, күтіп қалды-ау...» Аптыққан адамның ісі өнген бе, Жәзира отын тастай беріп, төргі бөлмеге кірді, қайта шықты. Ештеңе қолына ілінбеді ме, жоқ, әлдене іздегенін ұмытты ма, қалай; күйгелектене күбірлеп сәл тұрды да, қалың қара шәлісін жамыла есікке бет алды.

Үйлері ескі еді. Ауыз бөлменің есігі бірден мал қораға шығатын. Қораның үйге аздаған қамшаулығы болмаса, бөлмеге сандығы шамалы. Төргі бұрышының әр жерінен жауынды күндері тамшы ағады. Қазір де сол тастай қараңғы саз иістенген қораның әр бұрышынан сыр-сыр етіп тұр.

Көйлекшең жүгіре шыққан Жәзираның бойы бір түрлі тітіркеніп кетті.

— Бұ кім? — деді ол қалтырап.

— Мен... Әһ, Жәзираш, мен. Жаман апаң... Сәлимамын ғой.

— А... Апатай, сіз бе едіңіз? Қазір...

Іштен шылдыр-шылдыр еткен шынжырдың, ауыр ілгешектің салдырлап жақтауға соғылғаны естілді. Көптен майланбай тот басқан есік топсасы сақырлай-сұқырлай ашылды. Табалдырық алдына қақ тұрыпты. Қара плащ бүркенген, еңгезердей біреу суды кеше-меше ішке кірді. Шіңкілдеген шақпа даусы болмаса, көлденең көзге мынау әйелден гөрі еркекке келіңкірейтін, оның да кез келгені емес, палуаны екен дегендей иықты жан.

— Туф, мына күннің ұшырып бара жатқанын қарашы. Ысща-ай. Кіріңіз апа,— деді Жәзира қалбалақтай есігін кең ашып.

— Иә, қара суықтың алды осы. Суыртпақтап соқпайды. Ызғырықтатады. Етіңнен өтіп, сүйегіңе жетеді. Қарғашым-ау, бұ ненің желі сендегі. Тіпті жеңіл жүрсің ғой. Айтсаң да жас-ау, ә?

— Асығып... Сіз күтіп қалады-ау деп.— Жәзира қалтырап, онан әрі ештеңе айта алмай кідірді. Сәлден соң, ауыз үйдің есігін ашып жатып тіл қатты.— Жақсы келдіңіз. Жалғыз отыр ем, апа!

— Е, құдай-ай. Мен елдей шақырту тілеп қайтейін. Сынайым ба. Қуанышың құтты болғай.

— Рақмет... Рақмет, апа.

— Қашан келеді? — Сәлима үстіндегі сұр плащын кіреберіс босағада шешіп жатып, келіншек жүзіне бағдарлай қарап қойды. Сілкінген сайын жеңінің суы ауыз үйдің есігіне жақын қазандықтың отына тамып, шыж-шыж етігі қақ жатқанымен ісі жоқ. Жәзира қазан қақпағын жауып жіберді.— Наурыз қашан шығады дейсің, Жәзираш?

— Алдағы айда. Жолына бір-екі жұма кететін болар. Украинада көрінеді.

— Украин де. О да біздің Үйшік сияқты үлкен шаһар ғой шамасы.

Ол мұнан әрі жауап тоспай жүзін тайдырып алды. Плащын Жәзираға ұстата салып, кебісін есік аузына тастамай, төргі бөлменің ағаш еденіне дейін сүйретті. Ақ тақыр ауызғы үйде қара жолақ ізі қалды. Тоқыма жылы шұлықпен жүрген Жәзира су тиіп езілген жерді баспай, аттап кетіп барып кебісті кейін алды. Сәлима бұның бірде-бірін аңдамады ма, жоқ әлде оған мән бермейтін өзінің әдеті ме; бұрылып артына қарамады. Қолының сыртымен бетінің тары бүршіктене жылтыраған терін сыпырып тастап, жаулығын мойнына бос салды. Баяғы келіншек күніндегідей ырғала басып жүрмек еді; балық қақталған сұр бөшкедей болған бөксесі құрымағыр ырыққа көнбей сіресті де қалды. Басы қалталақтап, аяғы шaтқаяқтанып кетті. Сәлима қызарақтап қатты қысылды. Ол ұялған тек тұрмастың керін жасап, әлгінде Жәзира қолына ұстаған айнаны таңырқай қарап тоқтады. Езуінде бір жымысқы күлкі бар. Қиық көзі жұмыла, келте танауы көтеріле түсті. Қара көлеңке терезенің ар жағынан сіріңкенің жарығындай бір жылт көрініп кеткен; ізінше шатыр-шұтыр ете қалды.

— Мына күннің түрі жаман боп бара жатыр-ау өзі. Көрдің бе, шелектеп төгуін. Жәзираш, айнам, сулығымды қазандыққа жақын ілші.

— Мақұл, апа,— деді келіншек жайдары жүзбен. Даусы қазандық жақтан ашық, жарқын естілді.

Сәлима таңданғандай қасын керіп, ойланып қалды. Бір нәрсені түсіне алмағандай көзі жыпылықтап кетті. Жәзира қазандық жақтан күлімдей шықты. Оң жақ бетіндегі бұршақтай меңі айқындала, екі көзі бал-бұл жанады. «О, бейбақ, неге жетісіп, ойнақшисың?» Іштей ойлағаны болмаса, мұнысын Сәлима тіс жарып айтпады. Қолындағы айнаны жаңа көргендей қарай бастады.

— Ескі айна ғой,— деп Жәзира оған мән бермейтінін таныта сөйлеп, төрге өтіп, терезе алдындағы шамның пілтесін көтеріп қойды.— Майы жоғын білсемші. Қап...

— Иә, айнаны ұстамаса шаң басады. Көңіл шіркінді көтермесең кір басады деген,— деді Сәлима масаттана. Өзінше мәтелдеп, астарлы айтқансып отыр.

Жәзира қонағының сөзін күлімдей тыңдағаны болмаса, онша мән бере қоймаған тәрізді. Әлі сол шамның майын ертерек, күндізгі жарықта қамдамағанына өкінін отыр. Шамға жиі көз тастайды. Сәлима сал қитықтанып қалды: «кісіні дұрыс тыңдай да білмей ме, қалай өзі? Еркек дегенде де пәтуа болсашы. Осының несіне Ықсан өліп-өшеді, ә? — деп ойлады ол.

— Бір жеріңіз аурып отырған жоқ па, апа? — деді Жәзира қонағына көзі жаудырай қарап.

— Е, қарағым-ай, мен бейбақта ауру аз ба? Жүрегімнің басы жұдырықтай боп түйнегенде бар ма, жанымды көзіме көрсетеді. Пароқ деген пәлекет пе, кім біледі.

— Құдай сақтасын, апа. Айта көрмеңіз.

— Пароқ болам екен деп ығып жүрген мен жоқ. Күй таңдайтын заман ба? Қолға түскен шай атаулының көгін де, қарасын да ішіп жатырмыз. Кеше әлгі ЬІқсан қайным келді. Онан немді аяйын. Екі қайнатымдайын ақ құманға бір-ақ ұрдым. Өзі қашаннан жүрген қасқалдақтың қанындай сақтаулы, сандық түбінде жатқан шай емес пе. Әлгі ше?.. Екі шыныаяқ ішті Де, тұрып кетті. Обалдағы-ай... Оу, тағы да ішсеңші. Бұл інді шайы ғой десем, «фермаға барам. Інді болса қайтейін, жарылып өл деймісің» дейді. Еркек шайдың қадірін білген бе? Қой, несін сұрайсың... Есіл шай кесілмеген күйі қалды да барды.

— Төгіп тастадыңыз ба?

— Е, жо... жоға! Төккені несі! Мені жынданды деймісің, есіл дәмді ысырап қып. Көрпені төрт бүктеп астыма салып ап, көптен жүрген құрт, сарысуым бар еді; соларымды шығарып өйдей кеп тартайын. Өмірімде ішкен шайымның дәмдісі осы болар-ау; тер оннан да, мұнан да кеп ақсын-ай. Өзің білесің, соңғы күндері бір терлей алмай жүр ем ғой. Құрыс-тырысым жазылып, тыңайып қалдым...

Жәзира терезе алдындағы өлеусіреген жетілік шамға қарап, күлімдеп отыр. Қонағының рақаттана айтқан әңгімесін еститін емес. Тәтті бір ой құшағында. Өзімен-өзі. Бидай өңі күреңіте, тұңғиық қара көзінде ұшқын ойнады; мүмкін ол осы қазір қиялында Наурызбен кездесіп, басынан өткен жалғыздық, үрейлі қыстың ұзақ түндері жайлы айтып жатыр ма, жоқ әлде сонау бір соғыс алдындағы көктемнің жауынды күнінде, ай даладағы жалғыз маяның ығында тұрғандары ойына оралды ма; әйтеуір ол сәлден соң күрсініп қойды.

«Е, мына бейбақ мүгедек байына «кел» дегеніне қуанышты тәрізді ғой. Көзін... Көзін қарашы. Мөлдіреген қандай әдемі еді, ә? Қатын деуге аузың бармайды-ай... Он жетідегі қыздай уылжуын... Ықсан да жігіттің төресі. Қой бұ жолы мынаған ол жайлы сес білдірмейін; ыңғайы жаман екен — байым келеді деп өліп-өшіп отыр, үркітіп алармын. Аңысын аңдамаса болмас»,— деп ойлады Сәлима. Өмірде көрікті келіншекті, не қызды жыныстасының қызықтауы, сүйсінуі сирек қой. Жәзираның қазіргі шырайы оны еріксіз ойға қалдырып, әңгімесін үзіп кетті. Әйтсе де Салима оған өкінбейді; ілкіде жанарында таңдану білінген, енді мұң бар. «О, сор маңдай!.. Бейбақ. Қандай ақ, адал ең. Қандай бақсыз ең. Сендейлерге алла тағала күйеуді де көпсінді-ау. Кісіге тура келіп, «сен» демеуші едің. Қатын біткенмен бір тістесіп қалмасам ішім ауырғандай болатын менің өзім де сенімен қабақ шытысқаным жоқ. Әлгі соғысы құрғырдың кесапаты ғой. Әйтпесе етек-жеңі кең, жеті-сегіз баланың анасы, бәйбіше боп отыратын дария жан емеспісің?»

— Ғафу ет, апа. Әңгімеңізді бөлдім білем,— деді Жәзира қысылып.

— Оқа емес, жаным.— Сәлима өз ойынан айыға алмағандай көзін уқалап, төмен қарап сәл отырып қалды.

— Мен асты түсірейін. Сіз қол жуа беріңіз. Су құяйын...

— Ә, қайтесің. жаным. Өзім барып жуам ғой.— деп Сәлима құман, шылапшынды алдыртпай орнынан тұрды. Осы cәт үйдің іші жап-жарық боп кетті де, ізінше сатыр-сұтыр ете түсті.— Біссімелла... Біссімелла, мына аспанның түбі тесілген шығар. Ойбай-ой, селдетті. Мә, төкті-ай...

Ол терезе алдына барып, далаға құлақ түріп тұр. Басын шайқап қояды.

Астан кейін де Салима асықпады. Жәзираның жүдеу дастарқаны қайта жайылып, шай құйылды. Нанның да, тістейтіннің де қат кезі ғой. Түйе сүтінен қайнатқан құрт пен кермек татыған шай ғана ішіп отырғандары. Үлбіреген алқызыл ернінің үсті сәл терши түсіп Жазира сонау бір жылдарды: балықшы атасына барғанын, сонда Наурыз екеуі ауға шыққанын, қозы қарын сары сазан, қара жөн көксерке, ақ қайраң, екі үлкен жайын ұстағандарын; оны ауылға келісімен аяқ жетер жердегі көрші-қолаңға үлестіргендерін еске алып, қызықтай әңгімеледі. Қой еті, бал татыған балық та сөз боп, ат басындай қант, қызыл күреңденіп бабымен піскен ақ нан да араға түсті. Салима еріксіз елігіп, қолындағы ащы құртты тастап жіберді. Шайды да қойды. Көзін сығырайта ойланып қалыпты.

Ұзақ арналы әңгіме Наурызға келіп тірелгенде ғана терең күрсіне түсіп, ернін жаланып:

— Иә, о да бір дәурен еді ғой,— деді ол баяу.— Өмір деген де ит қой. Әйтпесе екі аяғы, қолы балғадай арыс азаматты қор ете ме? Бәрі... Бәрі қарғыс атқыр соғыстың кесапаты да. Жасаған ием-ай, екі аяғы, қолы жоқ дей ме? Апыр-ай, сонда қалай... О да адам ба? Самаурын сияқтанып қалды-ау, ә?

— Апа, не деп кеттіңіз?

— Тұп-тұқияның зәу-зәтің құрысын, пашес! Осынша жанды қор етіп, зар илеткен хайуан!

— Сәлиманың жіңішке, шіңкілдек дауысы бұзылып, тарғылданып барып үзілді. Құнжыңдап, жан қалтасынан орамал шығарып көзіне апарып қайтты.— И-и, өзі де бір күйгелек бала еді ғой... Енді ол қайтып күн көреді. Оны тісі шықпаған, бұғанасы қатпаған сәбидей қолыңнан нәр беріп асырау керек-ау. Арғы төркіні өз бетімен далаға да шыға алмайды, ә?! О, қасірет!.. Әйел сорлының көрері көп екен де. Бағы жанбаған жазғандар-ай... Ондай бейбақтар кінәмшіл келеді ғой тағы. Қайткенмен де жарым жанның көңіліне ақау түсірмеу оңай емес. Мен білсем ол елп етпе, аумалы-төкпелі, қызба бала-тұғын. Күйіп-пісіп жүретін. Енді сабырлы деймісің.

— Апа, мұны маған несіне айтасыз?

— Е, жаным-ай, менікі жәй қимастық та. Қуанышың ұзағынан болғай.

— Рақмет, апа... Сіздің мені түсінетініңізді сезіп ем,— деді Жәзира алқына. Жүзінде өзінің «кел»,— дегеніне аса разы, үлкен қуаныш бар.— Тағы да бір құяйыншы, апа?!.

— Қайтесің, айналайын, болдым. Жүрегім толып кетті.

— Бұл сіздің қонақ аяғыңыз. Өйткені сирек келесіз ғой.

— Ә... Солай ма? Ендеше мұнан бұлай келісті жиілетерміз.

— Сөйтіңіз, апа, оныңызға Наурыз да қуанады. Ол қонақжай...

Сәлима түңілгендігін сездіре ыстық шайды баптана, ысылдап-пысылдап сораптауға кірісті. Қатқан нанның екі-үш түйір қалдығын шыны аяғына салып жіберді. Аракідік рақаттан «уф-ф...» — деп қояды.

3

Ықсан аяқ астынан бұрқан-талқан болды. «Жоқ-ау, фермадағы бақташы шал он алтыдағы қызды алыпты. Сексенге келгенде тағы неге үйленбейді тіпті. Ықсанның ондағы жұмысы не?» «Шал қулық істеді. Жиған-терген мата-шатасымен қызықтырып, байлығын айтып басын айналдырған ғой»,— деппін мен. «Өсекші көрінем. Сөйтіп елге сөз таратыппын». Ол алдында бүкжиіп отырған қара сақалды шалға жауыға қарады. Мұндайда адамның ойына не келмейді. «Осы жығып алып сыритып тұрып сабасам ба? Жоқ, ол болмайды. Оның арты пәле. Сотқа тартуы мүмкін. Әрі ел кешірмейді. Әкесіндей кісіге қол көтерген көргенсіз ғой деп жазғырады. Бекер сөз. Біреулердің айдап салып шағыстырғаны. Өсек. Мен сізді әңгімелеп қайтейін. Әйел емеспін пыш-пыштап жүретін, десем түсінер» деп ойлаған; енді онан да айнып қалды.

Шал басын көтеріп, қол орамалымен су тиген көп терідей қыртыс-қыртыс маңдайын, жасаураған қоңыр мұнар көзін, сәңкиген су ағарын сүртті. Беті тұтас сақал; иекке кеп найза бастанып тұйықталыпты. Үстінде жеңі ұзын сұр шапан. Аяғында үлкен керзі етік. Отырысында сұстылық бар; Ықсаннан көптен жүрген бір малын даулап келгендей. Төрге шықпай есік аузындағы төңкерулі шелекке жайғасыпты.

Жаңағы ақбезер де көкбезер боп ақталғаны бекершілік екенін Ықсан түсінді; не де болса сөзді сабырлы бастамақ. Әйтпейінше мынау алжасқанның жуық маңда кететін түрі жоқ.

— Ақсақал!— деді ол шалдың жанына таяу кеп.— Сізге бұл өсекті кім жеткізді? Ондайды зеріккен қатын-қалаш шығаратын!

Шал сенімсіздеу одырая бір қарап, сырт айналды.

— Маған сіздің қатыныңыздың да, өзіңіздің де қажетіңіз жоқ. Мен...

— Қайдан білейін, қарағым. Сен дегенсін жүдә күйіп кеттім. Ырашжанның шайына да қайрылмай, малды жайғасымен шыға жөнелдім. Ләйім өсек болғай. Сені қаракеттеп қайтейін,— деп шал Ықсанның сөзін асыға бөліп жіберді. Табан астынан жүні жығыла қалды. Манағы бір адуындығы көз қорқытуы сияқты. Басындағы түлкі тымағын қолына алып, тақиясын түзете киді.

— Жоқ, сіз өзіңіз кімнен естідіңіз?

— Е, шырағым-ай!.. Бұ жалғанда кімнен білдің, кім айтты дерің бар ма? «Отыз тістен шыққан сөз — отыз рулы елге тарайды»,— деді шал таяғының ұшымен еденді тықылдатып отырып.— Бір алла білмесе, оны кім біліпті.

— Ақсақал-ау, баспалдақтатып табуға болады ғой. Сізге айтқан кім? Айтыңызшы, кім?

— Ықаш, қарағым... Баяғыда бір нақ өзіңдей жас, пысық жігіт күздің қара суығында бар пәле осы желде, соның көзін тауып бекітпесем бе деп атқа салт міне шапты деп еді. Сол айтқандай сен де тұра жүгірмексің ғой шамасы.

Қарттың жүзінде кекесінді күлкі ойнап тұр. Көзі жымың-жымың етеді. Ықсан қатты бір нәрсе айтсам ба деп оқталған; соны сезгендей қарт:

— Босқа шабылып қайтесің... Сендім сөзіңе. Тілеуіңді берсін, маған бір көмек қыл,— деді.

Ықсан елп ете қалған жоқ. Сырт айналып төрдегі құрақ көрпенің үстіне барып, жайлана жатты. Жан қалтасынан шылымын шығарды; асықпай тұтатып, бұрқырата, құшырланып сорды. Шалдың қипақтап отырғанын көрсе де аңғармағансып, мойын астына екі бірдей жастықты жұмарлай тықты да, оқ тиген, бүгілмейтін оң аяғын көсіле тастады.

— Маған екі арба пішен керек, Ықаш. Биыл қыс қатты болатын түрі бар ғой. Мал ерте қолға қарай ма деймін.

— Ақсақал-ау, оны басқармаға айтсаңызшы.

— Сені тыңдайды. Олар мені қайтсін. Әскерден жарақаттанып аман келгендердің құмалағы өрге домалап тұрған жоқ па. Әрі сен ферма меңгерушісісің,— деді шал үстіндегі шапанын шешіп. Қағып-қағып жіберіп, орнынан тұрды. Темір шелектің үстіне әспеттей, екі бүктеп қойды. Мұның бәрін өз үйіндегідей асықпай істеді.

— Сыртым бүтін болғанмен ішім түтін дегендейін мен сіз ойлағандай сап-сау емеспін. Төрт рет жараландым. Ақырында міне аяқ келісаптай, бүгілмейді.

— Ойбай-ау, Ықашжан-ау, мен не дедім?

— Жоқ... Не десең о де. Ол менің қолымнан келмейтін шаруа. Орынсыз жерге қинамаңыз.

Шал күлімдей, бүкжеңдеп кеп жігіттің жанына отырды. «Е, алла...»— деп сақалын сипап қойды. Тақиясын алып, жалтыраған басын көлдей орамалымен сүртті де қайта киді. Жымыңдап Ықсанға екі-үш рет көз тастады; бір нәрсе айтпақ боп оқталады да қояды. Ферма меңгерушісі өзімен-өзі. Сол шалқасынан жатқан күйі әлі қозғалған жоқ; шылым түтінімен ыстанып бозаң тартқан үйдің төбесіне түйдек-түйдегімен жібереді.

— Иә,— деді сәл үнсіздіктен соң Исахмет тамсанып. — Азамат дегеніміз мынау жатқан сенсің. Халқың — бізбіз. Құдай көрдік, құдірет деп білдік өзіңді, Ықаш. Сондағы сыйымыз кәне? Ең болмаса жөн сөзіңді дұрыс айтпайсың. Жазығымыз не?

ЬІқсан жерден басын көтеріп алды:

— Қайт дейсіз енді, ақсақал?

— Мен не істейін? Не ақыл бересің?

— Жә, мен сөйлесіп көрейін. Елдің бәрі өзіңіздей ғой, ақсақал. Қайта сіздің шаруа-жәйіңіз жақсы.

— Е, Ықашжан-ай, біздікі де қайбір оңып тұр дейсің. «Бөрі арығын білдірместік» те,— деді Исахмет әлгіндей болмай жайлана.

ЬІқсан терең күрсініп қойды. Тағы да сол сөніп қалған темекісін тұтатып, бұрқырата сорып жатыр.

— Қарағым, осы сен неге үйленбейсің? — деп Исахмет қырылдай сұрады.

Елсізде қалған жалғыз-жарым ескі қазықтай әр жерден сарғыш тартқан қасқа тісі көрінді. Ауыз айналасы қалың түк. Тек қызарған ерні қалыпты. «Ерні неге қызыл? Сәбидің ерніндей ме, қалай?! — деп ойлады Ықсан. Көзіне көзі түскенде ғана сұрағына жауап күтіп отырғанын аңдады:

— Реті келіңкіремей тұр ғой, ақсақал!

— Оның не қиыны бар. Соқталдай жігітке қыз табылар-ау. Қолда барда алтынның қадірі жоқ деген, айнам. Сен төңірегіңдегі қаздай тізіліп, аққудай қалықтаған көп қыздың қадірін білмей жүрсің.

Жігітке жақындай отырды. Қолынан тастамай жүрген бөркін әспеттей жанына қойды. Үстіне газет жабылған, қазандыққа жақын тұрған ақжарғақтанған жалғыз стол мен екі-үш арқалықсыз орындыққа, кіре беріс оң қабырғадағы сүйеулі темір кереуетке, онан мынау төрде жаюлы жатқан ескі алаша мен құрақ көрпеден өзге ештеңе жоқ, жұпыны бөлмені сығырайған жүйрік көзімен ол тағы да сүзіп өтті. «Әйелсіз еркектің күні құрсын. Тоңғағына былғанған сәби сияқты осынша дәрменсіз болар ма»,— деп ойлап та үлгерді. Ықсанның күлімдеп отырғанын көріп дағдарды; жиырманың о жақ, бұ жағындағы жас жігіттің қазіргі ойын білсем дегендей әуестік билеп барады. Аздаған өкініші, қызғанышы да жоқ емес. «Жастықтың қадірін білмейді. Өткінші тірлік, шайқап өту абзал. Шіркін, мұның орнында өзім болар ма ем. Белі қылдырықтай, бетінің нұры бар қыздарды... Айтып айтпай не керек, хош иісті гүл емес пе. Мына шіркін соларды уақтылы жұлу күнә дей ме екен?» Ол бір сәт өмір жайлы сыр шерткісі кеп кетті. Жігітке қарап еді; әлі күлімдеп шылым шегіп отыр. «Маубас неме... Пырылдап ұйықтағаннан өзге білері жоқ. Сен не, өмір деген тап-таза, тұзсыз, қардың суы деймісің. Ол сеніңше тәтті қант шығар? Ертеңнен кешке шекті тәттімен ғана асырар ма еді; сонда көрер ем сүрінді. Жоқ, балақай, ақылгөй қарттарды тыңдай берме. Мына менің сөзіме құлақ түр; ойлан: өмір — тұзы бетіне шыққан сор дала мен шатқалды, құзды, өзекті, тау-тасты басып, жазық жайлауды жанай ағып, ащы, тұщысы ішінде зырлап өтіп жатқан дария. Оның қадірі де, қасиеті де осынысында. Адамның да ұлылығы көпті көргенінде; сүйе де, күйе де білгенінде. Олар да әйелді қадірлеп, керегінде алдап, арбап, айнып, күңірене қайта табысып; гүл нәрін, хош иісін ала білген ғой. Өмірге өзінің қонақ екенін түсінген жандардан ізде ұлылықты. Сіздер өмір жайлы қияли бір әуезге берілгенді тәуір көресіздер. Мен де сенің жасыңда көп білетін сияқтанатынмын, бетім бүлк етпей кейде қарттарға ақыл айтып отырғанымды сезінетінмін. О, алланың шапағаты. Адамның ол да бір есер уағы екен-ау». Қарт түсіп кеткен басын көтеріп алды; тағы да жігітке бұрылды. Ықсан оның жүзіне таңдана қарап қалыпты:

— Не жайлы ойландыңыз, ақсақал?— деді ол күлімдей.

— Жай...

— «Өмір» дейсіз бе?! Түсініксіз... Күбірлейсіз.

— Е... Ықашжан-ай, бұл не бір жақсылық дейсің. Қартайғанның белгісі де,— деп қарт қыт-қыттай күлген болды.

— Қой, қосағасы... Қайдағы қарттық сізге. Ойнасаңыз да ондайды айтпаңыз.

— Е, қарағым-ай, қарттық — қадірсіздік емес қой. Жасырып қою да, қашып құтылу да қиын. Оны елемейім дегенмен бола ма? Жә, мылжы