Ән-күйімізді сөз қылуды бүгінгі өмір тілейді. Неге десеңіз, ән-күй тіршілік басқышында аңның аз-ақ алдында тұрған халық пен мәдениеттің жоғары сатысында тұрған халықтың екеуіне бірдей. Бірақ екеуінде бірдей емес. Әркімнің ән-күйі өзінше, «сабасына қарай — піспегі, сақалына қарай — іскегі» болады. Ұлт мәдениеті, ұлт өнері, ұлт әні дегендеріңіз сол ұлттың шаруа, қоғам, мәдени шарқына шағын келеді.

Ән-күйді сөз қылудың бүгінгі бір керектігі — біздің жаңа жасалып жатқан шаруамыз, еліміз, мәдениетіміз, өнеріміз бар. Сол жаңа жасалып жатқан көп жұмысымыздың бірі — мәдениет майданындағы өркешті орынның бірі — қазақ театры болса — оның бүгінгі бір сүбесі — ән-күй болып келеді. Театр өскен сайын, қанатын жайып, өрісін кеңіткен сайын ән-күй де өседі, өзгереді. түрленеді. Үйткені елдің шаруа жұртшылығы есеюмен бірте мәдени тілегі, өнер байлығы да өседі, тілек білекті тудырады. Мәдениет енерді тудырады. Театр халықты, театр сан күй сауықтың түрлерін тудырады. Біздің осы күнгі жалғыз театрымыз қала-қаланың бәрінде де болады. Бір қаланың өзінде ұлт театрының әлденеше түрлері болады. Театр мазмұнға, түрге қарай — драма театры, сықақ театры, ән-күй театры деген сияқты әр сала өзді-өзімен кететін заман болады. Бүгінгі басталып жатқан құрылысымызда жаңадан орналасып жатқан зауыт, фабрик, колхоз, совхоз, жаңа қала, поселкелерімізде жаңа клубтар, жұмысшы театрлары, сауық орындары болады. Міне, осының бәрінде он-күй көрнекті орын алады.

Міне, ән-күйіміздің ендігі келешегі осындай болса, жаңа жұрттың жаңа заманның тілегі ескі жұртшылықтан ескі заманнан өзге өзекті, басқа арналы болатын болса, біздің ескіден қалған шикі өнеріміз, жаңа дүкенге түсіп, қайта істелетін болса, бұрынғы ескі жұртшылықтан қалған байшылдық, жекешілдік жан тілектері өзгеріп, өнеріміз көптің қолына, коллектив жолына, ұлт еңбекшілерінің таптық жолына, ұлт мәдениеті, ұлт өнерінің сыртқы сауыты ұлттық, ішкі сарайы пролетариаттық жолға түсіп есейетін болсақ, ән-күйімізді сөз қылудың мәні тіпті айқындалады емес пе?

Біздің ән-күй — тың жанды нәрсе. Бұл туралы шөптің басын сындырған кісі бола алмай келеді. Оның себебі, мұның жайын білетін білімді маман өзімізде жоқ. Шеттің адамы еркін араласа алмай келеді. Ән-күй өнері білімді, тәжірибені тексеруді керек қылады. Әсіресе әр ұлттың өз маманын керек қылады. Қысқасы, кісі керек қылады. Ондай кісі бізде жоқ. Біз тек осы мәселені қозғаудың керектігін, ән-күй жасаудың, ән-күй иелерін шығарудың керектігіне пікір алысуды қолға алудың мезгілі жеткендігін айтпақшымыз. Сондықтан ән-күй туралы тепшілеп тігісін cөгe айтпай, әр жерін түрткілей, тұспалдай тартпақпыз. Кектеп өтпекпіз. Және осы жолы күйден әнді айырып алып, соны ғана айналдырмақпыз. Күй өз алдына бір сөз.

Әнді айтқанда, әзірге бізде үлгілі ән, өнерлі ән, жаңа ән жоқ. Қолдағы бар мәзіріміз — елдікі. Ендеше, біздің сөзіміздің басы ел әнінен басталады. Ең әндері қандай, қалай туған, осы күнде не күйде, осы күнгі жұртшылыққа жанаса ма, заманға үйлесе ме, келешегі бар ма, осыны жұрт алдына салмақпыз.

Біздің «әніміз — елдікі» дедік. Ал ел қайдан атаған? Ән надан елдің ішіндегі әуез сықылды көктен келген бе? Желден қалған ба? Қамыстан шыққан ба? Құстан алған ба? Осы толып жатқан әннің шығарушысы кім? — дегендерге келсек, әнді әнші шығарған. Әнші сол елдің ішіндегі адамдар, бірақ әңгіме әншінің шығуында болады. Бір елдің шаруа түрі, қоғам құрылысы өзінше күйді, әнді, ырғақты тілейді. Ән-күй сол елдің әлеумет-шаруа (социал. эконом.) тұқым (антропол) жүйесінің жемісі болады. Ән-күйді тудыруға осы екеуі себеп болады. Осы екі жүйе әр елдің ән-күйіне өзінше таңба салады. Мөр басады. Екінші сөзбен айтсақ, ән-күй сол екі ұлы саланың сарыны болады. Бірақ ол екі саланың өзі мықтап қайнасып жатқан болады. Айталық, тұқым өзгешелігі адамда жасықтық, жігерлілігі, енбекке икемділік, бошалаңдық, ақылдылық, ақымақтықты тудыруға бірқатар қолқабыс ететін болса, сол сықылды шаруашылық фактілерінің ықпалынан барып мына санап өткен мінездер де қолдаса туатыны болады. Сондықтан шаруашылық, қоғам, тұқым түрлерінің жемісі болып келіп «халықтың рухы» деген ескі атау, шартты атау келіп туады. Мұндай көңіл тілегі жаңағы шаруашылық, әлеумет, тұқым жүйелерінің туындысы болып келіп әр елде, әр ұлтта, оның ішінде әр тапта, әр топта әртүрлі болып келеді. Осыдан келіп, әр елде, әр ұлтта, әр тапта, әрбір жеке адамда сезім сезгірлігінің (типы чувствования) дәрежесі түрліше болады. Олай болса, әр халық, әр ұлт, оның ішіндегі әр тап, әр топтар өзінің ән-күйін, музыкасын көксейді. Оны тудырады. Әр елдің өз музыкасы, өнері өзіне жақын, өз құлағына анық болады. Өзгенікін тосырқайды. Жатырқайды. Бұл музыканың тұқымдық, ұлттық қасиеті.

Орыстың, жүкшілерінің жырынан помещиктің жүрегі оянбайды. Біздегі қойшының әнінен байдың, мырзаның құлағы әсер алмайды. Орыс ақсүйектерінің көңілін тербеткен ән жұмысшыға жақпайды. Біздің хан, бай, ақсүйек төре тұқымының жүрегін жалғайтын ән кедейдің жүрегіне жақпайды. Міне бұл — музыканың таптық қасиеті. Бірақ біз қай ән кімдікі екенін, қазақ ішіндегі таптардың, топтардың әнінде қандай із, қандай сарын болатындығын аша алғанымыз жоқ. Бұл — марксшіл музыка маманының жұмысы.

Ән туу үшін алдымен әнші туады. Әнді шығарушыны әнді тыңдаушы тудырады. Тыңдаушы дегеніміз әр дәуірдегі ел, ұлт, соның ішінде ара табы, тобы болады.

Ел музыкасының түрі көп болады. Мұны қамсыз жіктеу, қатыссыз тәптіштеу де қиын. Сүйтсе де долбармен басты үш салаға бөлуге болады. Онда мұның бірі — ой музыкасы болмақ.

Біздің осы күнгі ел әндеріміздің көбі-ақ ой музыкасына жатуы керек. Мұнда ән не зар, не қуаныш сарынды болып, ырғағымен, толқынымен тыңдаған құлаққа ой салады.

Құлақтан кіріп бойды алар,
Жақсы ән мен тәтті күй.
Көңілге түрлі ой салар,
Әнді сүйсең, менше сүй... —

деген Абай осы ой салатын музыканы айтқан. Бұл әндердің өзіне лайықты сөздері, өлеңдері болады. Өлеңдері сол әннің негізгі сарынына бағынып айтылған болады. Сөз көмекші ретінде ғана болады. Әнді сол сөзімен айтқанда, әншілер өзі әсерленіп салады. Әнді сөзсіз ыңыранып айтса да сарынды ой салады. Біздің бүгінгі қолда қалған әншілеріміз Қали, Әміре, Манарбек, басқалар осы ой әнінің атқарушылары.

Сез музыкасын екінші сала демекпіз. Бұл да он, бұл да ырғақ. Мұнда ән сарыны тұйықтау, үн мен ой салатын ырғақтан көрі сөз салмағы басым болады. Ән сөзге еріп, сөз әнге жетекші болады. Біздің ел әніндегі жыраулардың, ел ақындарының қолданысы осы үлгі болады. Өткен жырау, ақындардың әндері, бүгінгі Исаның «желдірмесі» осы саланың сарыны болмақ керек.

Қимыл музыкасын — үшінші десек, бұл бізде көп жоқ па деймін. Үйткені біздің әнді биге, қозғалысқа, дене қимылына септеген үнді жоюға тән. Музыканың бұл түрінде қимыл, қозғалыс басым болу керек. Қалған сөз сол қозғалыстың қоштаушысы есебінде ғана болады. Домбыра күйді билеушілер, толқушылар, домбыраның басына байлайтын «Ортеке» дейтін би қуыршақтары болатын сияқты еді. Біздің көп күйдің өзі жорғаның жүрісін, аттанған қолдың, құстың қанат қағысын тартып отырады ғой. Бірақ қазақтың билі әнін мен өзім естіген емен. Қалаға үйір болғанымыздан бері қарай әннің жаңа түрлерінің басы қылтиып көріне бастаған сияқты. Құрманбек, Елубай осы жаңалықтың басы сияқтанады. Бірақ бұларда әлі тұрақты жолға дәл басқандар емес, ізденушілер. Бұлар да әнді ырғағынан, қозғалыс ырғағынан әлгі ән, сөз басым жатыр. Әсіресе Елубайдың әндегі қозғалыстары сәнге қосымша жамаулар ғана.

Ән — тұрмыстың, шаруа түрінің, қоғам құрылысының сарыны делік. Осы факторлар әнге өзінің таңбасын басады дедік. Қазақ әндерінің өзінің тұрмысынан туған түрі (стилі), композициясы (құрылысы) бар. Қазақ — қырдағы ел, бұрын кенті болмаған, бір жерге отырмаған, малмен бірге өріп, бірге жусаған, төрт аяқты айуанмен кіндіктес ел, қазақ әндерінің ырғағы, сарыны кентті жұрттардан, шаруасы, тұрмысы бөтен қалыпты елдерден өзгеше болатынында. Қазақтың әндерінде кең даланың ертеңгі-кешті ұзақ күннің, күзеткен сары таңның, шусыз, тыныш табиғаттың, баяу, жуас айналаның, жалқаулықтың, сылбыр, өнімсіз еңбектің ұзын сонарлы күштің сарыны басым болатындығы — сол қазақтың қоныс, шаруа, әлеумет жағдайларынан болу керек. Өз тұрмысының сарыны болмақ керек қазақ пен башқұрт әндерінің ішкі маңызы мұңдас, сыртқы сарыны сабақтас келетіндігі. Татар, өзбек әндерінен гөрі шырқаулы толқымалы, созылмалы келу де иықтас келетіндігі қазақ-башқұрт елінің кент жұртынан гөрі көшпелі тұрмысы абысындас болғандықтың нысаны болмақ керек.

Қазақ әнінің көпшілігі күйінді, зар келеді. Мұң көбірек орын алады. «Дудар» сияқты секекті әндер сирек келеді. «Дударда» да өзгенің қалпына соғылып шыққан бір жаңа жинақтау болуы керек. Қазақтағы әннің көбінде мұңмен сарындас болуының да өзінше бір дәлелі болмақ керек. Табиғаттың керең күштері: жұт, боран, қасқыр, ауру — бәрі алғалы тұрған жау емес пе еді? Оның үстіне бір-бірімен шабысқан қазақ жауынгершілік заман, аздың әлсіздігі, әлсіздің қорғансыздығы, әдеттің күштілігі, әйелдің теңсіздігі, жүрек демінің іштен тыстан еріксіздігі, еңбекке қарусыздығы — осының бәрі азап, бәрі мұң емес пе еді? Ендеше тіршілік сарыны — әндегі сарын мұң басым болмай не болатын еді?

Онан соң қазақ әндерінің сарынына қоныстың көп әсері бар сияқты. Арқаның әні аспанға өрлеп басталып созылып, неше қайырып, толқып-толқып тоқталатыны — Арқаның жеріндей айдала, құба-құба жон. Қырқа-қырқалатып барып тастағаны сықылды. Онан соң қоныстың әндегі әсерін осылай деуімізге және бір дәлел — құзды, шыңды қоныстаған тау елдерінде ән Арқадағыдай аяғын көсіле салмайды. Бір қайырымы келтелеу, шоқ етпе келеді. Үйткені шыңда, биік тауларда дауыс көсіле алмайды. Аузыңнан шықса алдындағы таулы құз, бет кайта аузыңа тығады. Жаңғырығады. Мұны көшпелі тұрмыста қазақпен ағайындас қырғыз әндері дәлелдейді. Кавказ және басқа тау мекендеген елдерде ән құлашын жайып, даладағыдай даусын жаза алмайды.

Сондықтан Қазақстанның әр жеріндегі елдер бір тұқымдас, бір шаруалас болғанмен, әннің сарынында және өзгешеліктер болатыны қоныстың әсері, мекен еткен жердің басқан мөрі болуы керек. Әр жердің әні әр түрлі. Қарқаралы, Баян, Көкшетау, Ертіс бойы әнді асқақтатып шырқап салса, Орал, Бөкей жағы қоңыр жыраулатып, құба жондатып ыңыранып келеді. Жетісу жеңіл желпілете аяң жорғалау келсе, Сырдария мыңқылдайды. Бірақ бұл біздің өз болжауымыз. Тексеруді тілейтін пікір.

Қазақ әндерінде жұмыс күйі, еңбек ырғағы жоққа тән. Қазақтың шаруа, әлеумет, тұқым, қоныс жағдайларынан туған жалқаулығы әнге де үлкен әсер еткендігі байқалады. Қол бостық, жатып ішерлік, бейпілдік, бейғамдық сарыны әнде де сезіледі. Бірақ ел әндерінде еңбек сарыны тұлдыр болуға мүмкін емес. «Қойшының олаулайы», Алпамыс жырындағы «шөре-ай жаным, шөре-ай» сияқтылар сол қазақ еңбегінің сарыны болу керек. Қазақ өміріндегі еңбектің сарыны — қой күзет, жылқы күзет, іркіт пісіру, қой қырқу, қой тоғыту, егінге айналғаннан бері тары түю, қос айдау сияқты жұмыс түрлерінің әсері әнде жоқ деп кім тексеріп біліп қойды? Әрине, шұқылаған адам еңбек сарының табуға мүмкін. Қазақ еңбегінің өзінің епсіздігі, сылбырлығы, баяулығы ән-күйде де болуын жоғарыда ескертіп өткенбіз.

Ел музыкасының өзіндік «қасиеттері» болады. Алдымен ел музыкасы, ел әні шығарушыны білмейді. Әннің түп иесін керек те қылмайды. Құлақтан құлақ салып, ауыздан ауыз алып қыдыртып жүре береді. Ел әні ел әдебиеті сықылды көпке бірдей, жұртқа ортақ.

Онан соң ел әні өзгергіш болады. Ән аз. Әнді шығарушы аз. Әнді салушы көп. Пайдаланушы көп. Әнді салушының көбі шын шығарушы емес, өзгертіп, өңдеп салушы. Тегінде, әсем әнді, өзгеше ырғақты тыңнан шығарушы талант (композитор) өте сирек болмақ керек, бірақ, әнді салушы, жаңартушы, жаңғыртушы аз болмасқа тиіс. Сондықтан көп әннің бір сарындас келе беретіні осы ел әнінің өзгергіш салтынан ба дейміз.

Оның үстіне ән дауысты топтай, сұрыптай, жаңғырта білудің ләззәтінен, техника, әдісінен туу керек. Әрине, әнді тудырарлық мұндай техника дәрежесінің өзі шаруа, қоғам өркенінің өрісімен байланыспақ керек.

Ән шығарушы талант сирек болар дегенді айттық. Ондай он шығарушы композитордың өздері өз дәуіріндегі таптың, топтың жемісі екендігін ескерттік. Олай болса, қазақ әншілері де дәуіріне, өзінің әлеумет-қоғам тілегіне қарай түрлі-түрлі болмақ керек. Әндерінде әлеумет басындағы заманының сарындары бір-бірінен айырылмақ керек. Мәселен, Бұқар жырау әнін толғау ырғағына, жұмбақтауға, қара бұқараға түсініксіз, ханға, биге, батырта арналған түйткілдеу сұрау тастау ырғағына салса, Асанқайғы ашықтан ашық зарлау, қоныс іздеу, дағдару, безілдеу сарынымен кетсе, қу тілді ақын Құлдың (кісі аты) әні моқалдау, ақырын ыбыр, шымшымалау келеді.

Біздің бізге жақын замандарда атын естіген әншілеріміз: Біржан, Ақан, Әсет, Мұхит, Шолақ, Жарылғапберлі, Ғазиз, Ыбырай, Жаяу Мұсалар болса, осылардың әндері деген әннің өзі де бір-бірінен бөлек-бөлек жатады.

Айталық, Біржан аспанға өрлеп даурығып салады. Әсет аспанға да өрлейді, жерде де жорғалайды. Жарылғапберлі даланың дауылы сықылданса, Жаяу Мұса қала мен даланың екеуінен қосып жаңа бір сарын шығарады. Осы айтылғанның ішінде бір ескеретін ерекше адам (оригинальный) Жаяу Мұса. Бұл — Арқаның ащы айғайлы, қоңыр толқынды әніне өзінше бір түр кіргізген адам. Мұның Қали салып жүретін «Қатынының өліміне шығарған» әні, «Құлбай бай — Шорман ауылын былғап шығарған әндері өзінше бір шырқамалы айғайды, келте қайырысты, қоңыр төгілісті түгел жинаған бір үлгімен келеді. Міне, сөйтіп осындай әp әншінің өздерінше өзгеше сарындары өздерінше еліктеушілерді, бұзып салушыларды туғызады. Кейін келе-келе шын иесі ұмытылып, ел әні, ел музыкасы болып қалады. Бірақ бір ән әлденеше түрге (вариант) түсе береді.

Біздің жоғары атаған әншілеріміз — Біржан, Ақан, Әсет, Жаяу Мұсалар — сол ән шығарғыш қырдың музыка таланттары — композиторлар. Бұлар дала музыкасының әрі актеры (салушысы), әрі авторы (шығарушы). Бұлар — өз заманымен өткендер. Артына бірталай ән мұрасын тастағандар. Бұлардай ойдан ән салушы енді жоқ. Енді ел әнін тыңнан салушыны есту қиынырақ болар.

Егер Көкшетаудағы шал Ыбырайдың өз жанынан ән шығаратыны рас болса — қырдағы қолтума, самород композиторларымыздың ескі көзінен қалған сол-ақ па деп ойлаймыз.

Әншілердің енді бір бөлегі — әнді тыңнан салмай, бар арнаны қолдай салушылар. Бұлар өз жанынан ән шығармайды, біреудің туындысын алады. Елдің дайын әнін салады. Бар әнді қосып, жамап салады. Бұлар біреудікін бұзар. Бұлар өңдейді, өзгертеді. Мынау бүгінгі Әміре, Қали, Балабек, Бісмілда, Манарбек, басқалар осы әншілер болады. Біздің қазіргі қолдағы барымыз осылар. Осыларға еліктеп жүрген жас әншілер. Бұлардың көпке беретіні — жанынан шығарған жаңасы емес, елден қалған ежелгі ескілер, есіктен есік, істіктен тесік өтіп, ауыздан ауызға, елден елге тентіреп жүрген әндер. Бұлар тігінші емес, бүтіншілер. Жасаушы емес, жамаушылар. Бірақ елдің ең асылдары осыларда болады.

Бұлардың әрқайсысы 70-80-нен ән салады. Демек ел әнінен қалған сирек нұсқалар осылардың қоржынынан шығады.

Біз ұлт музыкасы біздің ұлт әніміздің есею жолындағы екі жолдың ортасындағы кезеңде тұрмыз. Ескіміздің есею жолы таусылып, жаңамыз жасалмай жатқан белеңде тұрмыз. Олай болса, ән-күйіміздің өркендеуі дәл бүгін дағдарыста тұр. Біз бұлай деуімізді жоғары айтқан сөзімізбен бірсыпыра дәлелдеп тастадық па дейміз. Үйткені біз қолдағы бүгінгі барымыз ел әні дедік. Ел әнін жанынан шығарушылар енді жоқ дедік. Ескі әнді туғызатын тұрмыс түрінің асты- үстіне аударылып быт-шыты шығып жатқаны. Ескі шаруа, тұрмыс, қоғам қатынасы, салт-сана бәрі де еңбекшілер ісімен күл-талқаны шығып, қайтадан құрылып, жаңа жолға түсіп, өзгеріп жатқаны белгілі. Олай болса, енді ескі сарында әнді тудыруға жағдайдың болмайтындығы, ескі сарынды ән шығарушылардың тумайтындығы да белгілі болу керек.

Олай болса, біздің бүгінгі қолданып жүрген ескі әндеріміздің жаңа елдің жүрегін жалғай алмайтыны да талассыз болу керек.

Бірақ бұл сөзбен біз ел әндерінің енді күні бітті, енді тыңдаушы жоқ, енді жаңасы жоқ, ескі әншілерді жинап керегі жоқ деген шолақ пікірді айтпақшы емеспіз. Біз ел әнінің бүгінгі күні емес, ертеңгі күнін айтып отырмыз. Ертеңгі күн — әлі бірталай заман. Ел әнін ескі түрде салушылар бізбен әлі бірталай жолдас болады. Біз театрдағы әншілердің барары қалада емес, далада деп отырмыз. Даладағы ескілік әлі іргелей жатыр. Даладағы жаңа өзгеріп жатқан жұртқа түсінікті қару-құралдың бәрін жаңа жолға салуға пайдаланбақшымыз. Әсіресе театрдың ән-күй бөлімінің тыңдаушы елі далада екендігін — биылғы театр турнесі (аралағаны) дәлелдеп отыр. Ендеше, театрдың, ән-күй бөлімі күннен-күнге күшеюі керек.

Бірақ күшейгенде ескі жолмен емес, жаңа жолмен, үлгілі жолмен күшеюі керек. Енді осы жол қалай болады? Әңгіме осында.

Қазіргі ұлт театрымыз — таза театр емес, театрымыз — театр-клуб. Ән театры әpi клуб болып келеді.

Бұлай болуы қазір заңды да, театрға қоятын бүгінгі күннің тілегі осылай да.

Мәдениет майданының бір түбегі осы театрдың көпке жақындасуы, қазіргі жұмысқа қолғабыс болуы осылай екі жақты болмай орындалмайды. Театрдың қыста қалада болуы, қалада болғанда көп жұмыс үгітке, күнбе-күнгі науқанға арналуы, театрдың жаз жылт етісімен далаға кетуі, көшпелі клуб болуы орынды деп танылуы керек.

Бірақ ұлт театрымыз, мемлекет театрымыз, түбінде театр боп қана қалмақ керек. Театрдың өз өнерін ғана тереңдететін болуы керек. Үйткені бара-бара біздің клубтар, жеңіл-желпі театршалар көбейіп кететін, олардың өз сахналары, өз ойыншылары туатын болады емес пе? Сонда театрдың қолындағы жеңіл-желпі клуб қызметі соларға берілмек керек.

Театрдың ән-күй жағын сөз қылғанда, театрдың көруші халқын сөз қылмай болмайды. Үйткені театрдың өзі, сахна өнері сәл көрер көзге, естір құлаққа (зритель) қарай жасалмақ керек. Ендеше, біз тұрғанда ән-күйіміздің бәрі, қазіргі қолданып отырғанымыздың көбі —елдікі, ескі дедік. Ескі ән-күйдің естір құлағының көпшілігі қырда жатыр дедік-ау.

Бірақ театр — қалада. Қала — дала емес, екеуі екі басқа. Қаладағы халық даланың халқындай тұрмыс ретінде, тұқым қуғанда бірыңғай емес, қаланың халқы ала-құла. Қалада өндіріспен байланысты, машина, техникамен кіндіктес жұмысшы бар. Қалада — қаламмен, шотпен, қағазбен қайнасып жатқан кеңсе адамы бар. Қалада қазіргі құрылыстың жетекшілері, жұмысшы жұмысын орындаушы партия, кеңес, кәсіпші, комсомол ұйымдарының басшылары, жетекшілері бар. Бұлардың көпшілігі бар. Қалада неше түрлі өнер-білімнің өкілдері мәдениетті адамдар бар. Қалада — шолақ саудагер, тоғышар арендатель, мещан бар. Осылардың шашырандысы құмарпаз, бұзақы, араққор, шатамандар да жоқ емес. Мұның үстіне, қаланың толып жатқан тұқымының, түрлі-түрлі ұлтының ұясы екенін еске алсақ, қалаңыз сиырдың бүйрегіндей қырық құрау болып шығады. Олай болса, осы адамдардың жан азығы, мәдени тілегі, көңіл күйі бір қалыпта деп кім айтар? Олай болса, осы қырық басты тілек түйдегімен келіп қаладағы театрға түседі емес пе? Біздің театр осының тасасында емес пе? Театр мұны қалай разы қылып тарқатар? Театрдың мұндай шұп-шұбар көңілдің бәрін улап, бәрін сусындатып отыруы мүмкін болар ма? Әсіресе біздің театрдың, көбінесе ойын-сауығы ауыл тұрмысынан, даладан алынатын театрдың, әсіресе елдің ескі әндерінің даланың ескі әндерін салатын әншілердің қаланың көңілін табуы қиын болмас па? Miнe, қала мен біздің театрдың арасындағы «қайшы» осылай талтайып жатыр. Қаладағылардың театрға қанағаттанбауы, пәлен-түген деп күңкілдеуінің түп тамыры менімше, осындай тереңде жатыр (бұл жерде обыватель, мещандықпен мүңкіген күңкілді айтпаймыз, өйткені ондайлар театрдың мазмұнына наразы ғой). Міне, осы себептерден келіп Қали сықылды қырдың даңғыл әншілеріне қаланың бақтиярларының «Қали әнді еркін сала алмады» дейтіні келіп тумас па (Бақтиярдың «Е. Қ»-да театр салушы туралы жазылғаны). («Е. К.» — «Еңбекші қазақ» — Ред.)

Бақтияр жолдас болған сауықта біз де болған едік. Сонда менің қасымда Қалиды алғаш тыңдап отырған бір жолдас:

— Шіркін, мына Қали қырдың театрға жіберген қымыз сабасы сықылды екен. Бұл барын лақылдатып тегешке, астауға құйғысы келеді. Бұл қаланың стақанына құям десе, төгіп алады, — деді.

Бұл пікір жалғыз Қали туралы айтылса да ел әні, ел әншілері туралы жалпылауға жататын пікір. Қали — қазақ даласындағы иығы асқан әншінің бірі. Мен өзім қыр әнін салуда қалыптан озықты әлі көргенім жоқ,- Әміре қала мен даланың қоспасынан шығып жүр. Әміренің құлаққа жағымды қоңыраудай сылдыраған гармонь даусында қалаға да, далаға да жағып қалатындық бар. Әсіресе Әміре татарша жырлағанда жұтына түсер еді. Ал Қали қырдың, қазақтың тазысы, Қалидың жалғыз күшті даусы ғана емес, оның ән салысында үлкен әртістік бар. Бірақ Қалидан әсер алатын қазақы құлақ керек!

Ал, олай болса, қаланың қырық құрау халқына театр қалай қабысады? Жаңадан жасалып жатқан даладағы жаңа жұрттың тілегін қалай орындайды? Ән-күйдің келешегі не болады? Ендігі тауып кетер жол қайсы? Міне, жоғары жайымызды ашалап ашқан соң, мына сауалдардың жауабын табушы біздің өз қаламыздың экстро жері де, түсіндіру жұмыстары болады. Ауыл, поселке, аудан арасында болсын, кооперативтік дайындау пункттері, қабылдау пункттері қазақстандық контордың ет жөнелту пункттері арасында социалдық жарыс пен екпінділік күшейсін. Ауыл, поселкелік ұялардың, кеңестердің ұйымдастырымпаздығы күшейтіліп, мал дайындау жұмыстарына қалпымызды — бүгінгі елімізді, заманымызды, бүгінгі жұмысымызды үйреніп алуымыз керек болады. Мәдениет майданы, салт-сана төңкерісі, олардың құралының белділері әдебиет, театр, ән- күй, үгіт-насихат осыларға қарай құрылады. Осыларға арналады. Осы дәуірдің, бүгінгі еңбекшінің тілегінен туады.

Қазақ ұлты қазір тарихи дәуірде, қазақ елінің, қазақ даласының ескі күні, ескі түрі қазір астан-кестен бұзылды. Бұрыннан даланың елін, жерін билеп-төстеген бай табы биліктен айрылып, еңбекшілер үстем. Ел билігі еңбекшілердің кеңесінде. Бай текті шаруашылыққа шабуыл жасалуда. Жеке меншікті шаруашылықтың өрісі тарылып, өресі қысқарулы. Ауыл шаруасы коллективтесуде. Қазақ даласы самарқаулықтан, жалқаулықтан, еңбексіздіктің сары төсек ауруынан сауығуда. Еңбек даласы. Іс майданы. Қазақстан картасы темір жол торында, өзендерінде пароход, елсіз далада, иен жапанда егін, мал, өнер совхоздары, бұрынғы көшпелі ел — қоныстануда. Жаңа қалалар орнатуда, ауыл шаруасына түрлі техника құралы, машиналар кіре бастаулы; даланың бұрынғы тек бөкен жортып, қасқыр ұлыған жапан жондарында бүгін ашылып қайнап жатқан кендер. Қалаға ағылып, оқу іздеп, өнер іздеп шұбап жатқан дала.

Далаға ағылып жатқан қала. Ауылды ұйыстырмақ бастамақ. Қырда, ауылда неше түрлі мектеп, кооператив, әлеумет ұйымдары. Ел тұрмысында неше түрлі өзгеріс, неше алуан жаңалық. ...Екі қатар тапсырылсын. Мұнымен қатар коллектив, еңбек ету алаңдарын ашу, суат жасау, қазақ гүлдерді саймандау сықылды жұмыстар жүргізілсін.

Шеткергі аудандардан жөнелтілетін етке керекті мөлшерде көлік ұйымдастыру жағын қамсыз ету қажет,

Үстем тап өзінің үстем кезінде салт-санасында үстем ететін болса, өзгелердің салт-санасын жеңіп өзіне бағындырып (көбінесе күшпен емес, еспен, мазмұндағы, үлгідегі салмақпен) өзінікін жасайтын болса, біздің дәуірдің үстем табы пролетариат табы, еңбекші табы.

Мұның негізгі қасиеті — төңкерісшілдік, ескі түрді бүлдіріп, өзгертіп, өзіне бағындырып, өзіңдікін жасайтындық. Ендеше киіз кімдікі болса, білек — соныкі. Дәуірдегі іс еңбекші табынікі болса, салт-сана да сол ұлы жұмыстың бір бұтағы. Ендеше жасалатын жаңа әдебиет те, жаңа ән де пролетариаттікі, еңбекшінікі. Ендеше театрдың тереңдейтін өнері, табатын табысы да сол түрде болу керек. Ендеше театрға келетін қырық құрау тілекті қаланың шұбар жүрегіне театр түгел емізік беріп отыра алмайды. Театрдың қол артқан табы - жұмысшы, енбекші. Театр солардың тілегіне ғана арналады. Ендеше, еңбекшілер жұмысына тілектестік бәрі де театрдың сол жолдағы ойын-сауық, үгіт-насихаттың бәрінен де жан азығын табуы тиіс. Жұмыстың ішкі мазмұны осылай болса, әдебиет, ән-күйлердің сыртқы үлгісі де мазмұнға қабысуы керек. Жұмысшыға, еңбекшіге арналуы керек. Олардың көкейіне қонымды, құлағына жағымды болмақ керек. Ол түр — ескіге төңкерісшіл жолмен келген енбек жыры, еңбек ырғағы болмақ керек. Жекенікі, жалғыздікі емес, көптікі, коллективтікі...

...Ескі даланың емес, қаланың ырғағы бар. Құрманбекте орыстың, өзбектің, қырғыздың, ұйғырдың түрлерін біздің сахнаға кіргізу, би кіргізу, музыканы қозғалыспен жүргізу, сахнаға лайықтану, қаланың тілегін табу талабы бар. Сондықтан қала халқы сахнадағы Құрманбектен күннен-күнге дәмдіні аламыз ғой деп дәмегөйленуі бар. Әсіресе Құрманбектің «Біздің екпіндері» «Бес жылдықтары», билі күйлері, частушкалары — өткен қыстан бергі табыстары. Жаңа мазмұнды, жаңа үлгілі, бүгінгі күннің тілегіне тапқан өнерлері. Құрманбек бұл табысын шетелден үлгі алуын, күнбе-күнгі мәселені сахнаға келтіруін, қазақ әндерін жаңа тақырыпқа, жаңа түрге салуын көбейтуі, тереңдетуі керек.

Ал Елубай өзінше бір үлгі, бұл да ел әндерінің ескі шұбалаң жәй тастар түріне мойынды емес (Елубайдың Қостанай Мырқымбайларынан болғандығы да бар шығар), ізденуде. Бірақ бұл түрді, үлгіні Құрманбек ше шеттен іздемейді. Қазақтың өз терісін илеп, өз көжесін қатықтап бергісі келеді. Театрдың қала қонағын даланың барымен баптап сыйлағысы келеді. Қазақ әнінің тұрқын тұжырып, қол-аяғын жинаңқырап, сазын өзгертіп, бипылдатып, лыпылдатып қасымен, қабағымен ойнап, көзімен, бетімен, тамағымен илеп салады. Елубайдың бұл бетін де жаңа адым деуіміз керек. Дегенмен Елубай мұнысын түбінде музыка өнерімен қаншалық тереңдеп әкетері әлі күңгірттеу. Әзір Елубай елді балаша ойнатып алдап келеді.

Елубайдан басқа елдің шикізатын дүкенге салып істеуге ұмтылған әншілеріміз әлі көрінбейді. Әсіресе жас әншілеріміз бұл жөнде ойлануы керек пе дейміз.

Бізде әнді мәдениет жолына салуға еңбек етіп жүрген мамандарымыз да жоқ емес. Олар: мың жарым он, 150 күй жинаған Затаевич, Қызылжардағы қазақ мектептеріндегі музыка мұғалімі Котцик, қазақ театрындағы Ковалевтар. Міне, бұлардың бірсыпыра тәжірибелері бар. Затаевич тек қазақ әндерін жинап қана қойған жоқ, өнерлі жолға салып өңдеп, шет жұрттарға таратып жатыр. Қызылжардың хоры Мәскеу орталығынан мақтаумен оралды. Мына Ковалев қазақтың бірталай әнін хорға салып, рояльға қостырып,театрда істеп жүр. Қазақ әнінің үлгілі жолмен есеюіндегі дұрыс қадамның бірі осылар. Бірақ бұл мамандардың қазақтың жөн-жұрғасын іске жаратудағы табысының дәрежесі бізден гөрі көпке мәлім болу керек. Бұлардың еңбегін қаза сөйлеуге дәрмен бізде жоғырақ. Үйткені өзіміз музыкант емеспіз. Музыка өнерімен бұл ісіміздің екі ортамыз қазақ пен құранның екі арасы сықылды. Тепшілеуге тісіміз батыңқырамайды. Біз сондықтан көбінесе Ковалевтардікін дұрыс шығармен келе жатырмыз. Бірақ Ковалевтардың істеген музыкасынан өз құлағымыздың алған әсерін «субъективно» айтуымызға болатын болар деймін. Өз басым Ковалевтың істеген (обработка) әндерінен алған әсерім болымсыздау шығады. Құлағым тосаңсиды. Бұлардан қазағымның қара салпағы әлдеқайда жылы, әлдеқайда жақын, әлдеқайда ұғымды сияқтанады. Осы алған әсерден мен өзім кейде мынандай ойларға да келіп қоям: «Ау, осылар қазақ әнін бұзды ма екен? Қазақ әндерін қазақ құлағына лайықтап беруде шорқақтық қылып жүрмеді ме екен? Оған себеп қазақ тілін білмеу, қазақ тұрмысын шала тану болмады ма екен? Әр елдің, әp ұлттың, оның ішіндегі әр таптың көңіл күйі, ән-күйден алар әсері басқа-басқа болатын болса, осының салдары көп қатысып жүрмеді ме екен? Қазақтың өз музыка маманы қазақ әндерін істесе де ақылай шығарар ма екен? Қазақтың Ковалев, Затаевич сықылды маманы орыстың ел әндерін, ел музыкасын өнерлі жолға салам деп істесе олардікі қалай шығар еді-ау?»деймін іс, көк, Ковалев, Затаевичтер үлгілі елдің мәдениетті мамандары ғой. Қазақтың әні шикі он ғой, онымен бірге менің өз құлағым да мәдениетсіз ғой. Мәдениетсіз сезім сезгірлігі, көргенсіз құлақ үлгілі әнді жатырқап, тосырқап жүрген болар... деп өзімді өзім айыптаймын. Илайым, тек осындай болып шықсын. Менің-ақ құлағым жаман болып, Ковалевтардың істеген әні жақсы болып шықса игі еді. Бұған басқа құлақтардың қожалары не айтар екен?

Театрда хорға түскен бірталай он бар. Хор, көп дауысты ән, бұл да үлгілі жол, коллектив жолы. Бірақ қазақ хорындағы дауыс күшті шықпай жүр. Мұның себебі хорға ұйысқан дауыстан да болатын шығар. Соңғы уақытта бас дауыс тіпті естілмей барады. Бұл туралы тағы бір өзімнің ғана келісе кететін бір нәрсе — қазаққа біткен дауыстың өзіндік әлсіздігі сезілетін сияқты. Мұны үлкен жиналыстарда сөйлеген шешендерден байқауға болады. Қазақтың көбінің-ақ үні жасық келетін тәрізді. Біздің хорымызда да осы жасықтық болмағай еді деймін.

Қырдағы үлгінің бірі — қос дауыс, әнді екі кісі бірігіп айту. Бұл жалғыз айтқаннан гөрі күштірек, жатығырақ, құлаққа жағымдырақ. Өзі де үлгілірек шығады. Театрдың, ән-күйінде де осы үлгіге тізгін берілмей келеді. Тегінде аса бір күшті әншілер болмаса, әнді қос-қостан салдырудың әсері халыққа көбірек болар еді-ау, елдегі бір тұр ғой, жат та болмас еді деген көңілімізге келеді.

Ел әні жөнінен енді бір пікір қорыта алмай жүрген мәселеміз ел әніндегі өлеңдер туралы. Кейбіреу ел өлеңдерінің бәрі ескі, бүгінгі күнге жанаспайды, айтылмасын дейді. Бірақ бұл да өте солақай, жарға жығар пікір. Неге десеңіз, ел өлеңін түгел айтпауға, «байкот» жариялауға қол қойсақ, надандығымыз болар еді. Елдің көп өлеңдерінің тарихи маңызы барлары болады. Әсіресе әр әннің өз өлеңі өзімен сабақтас, тарихтас болады.

Екінші, әннің арнаулы өлеңдері сол әннің өз өзгешелігіне қалыптас, музыкалық жағынан қатынаса біткен дыбыстары, сөздері болады. Белгілі әндерді белгілі өлеңдерінен айырып айту — әннің әндігіне пышақ салу болады.

Үшінші, Маркс ғылыми мазмұнынан тарихты ерекше жекелемейді. Мазмұнынан түр, үлгі туған болады. Екеуі бір- біріне қалыптасып, қайнасып жатқан тұтас тұлға болады. Олай болса, ескі әннің үлгісіне жаңа өлең салып айтудың дұрыстығы бола ма? Бұл тек комсомол, коммунист, жұмысшы әйелдерге сәукеле кигізгеніміз сияқтанбай ма? Олай болса, жаңа мазмұнның өзіне лайық жаңа үлгі, жаңа ән керек болады.

Сөз — ел өлеңі туралы. Ел өлеңінің бүгінгі салт-сананы алып жүріп кетпейтін зиянсыздары туралы. Бірақ ескі әнді ел өлеңімен емес, ұлтшыл ақындардың, діншіл ақындардың бүгінгі күнгі исі алатын өлеңдерімен айту, тізгіндейтін қылық әрине.

Сонан соңғы бір кішкене нәрсе, хорды бастаушы дағдылы қар шораяқтар болып келеді. Я Құрманбек, я Әміре, я Елубай бастайды. Мұнда не балаға, не әйелге бастатса, не ылғи тындыртып жаңалап отырса, әсіресе дауысы жақсы балалар, қыздар бастайтын болса, қайтер еді дейміз.

Сонымен, қазақ әндерінің ендігі жолы — үлгілі жол, өнерлі жол десек, театрдағы ән-күй мәдениетті жолмен есейеді, күшейеді десек, театр бүгінгі күнде театр клуб болып ер жетеді десек, театрдың алатын үлгісінің көбі театры өркендеген елде, оның бер жағында, жұмысшы табы жаңа мәдениет, жаңа өнер жасап жатқан орыста жатыр. Театрдың ән-күй бөлімінің үлгісі осы күнгі орыстағы бар үлгі, көпшілікпен қойындасқан үлгі, партия, үкіметтің күнбе-күнгі жұмысына қолма-қол келген түрі. Жұмысшы жастар театры («Трам», «Көк көйлек», «Синяя блузкалардың») клубтардың үлгісіне түсу керек пе дегіміз келеді. Үйткені, жаңа нәрсе, бүгінгі заманның тілегін табатын үлгі, түр, үгіт-насихат түрі осылардан табылып жүр. Мұндай күй де бар, сөз де бар, би де бар, — бәрі де тоқайласады. Құрманбектің «Бесжылдықтары», «Біздің екпіндері», Елубайдың Карл Маркс колхозынан трактормен келетін «Кәрібай шалы», елді сауыққа, тазалыққа үгіттейтін «Пұшығы», Тәлпектің жаңа тақырыпқа арналған өткір сөздері, сықақтары — кеңітіп, жететін жаңалықтары басы осылар. Осы секілді үлгілер енді күнбе күнгі қызықты мәселелерге, жаңа темаларға, көптесіп ойнауға, бірлесіп атқаруға, өзінше мазмұнды шолақ шымылдықтарға, нөмерлерге, эпизодтарға, очерктерге, жанды газеттерге айналса мақұл болар ма еді дейміз.Театрдың бүгінгі тілекке жанасатын, бүгінгі көпшілікке жақындасатын түрі, осылар болу керек. Бұл жөндегі жақсы нысана — жоғарғы айтылған «Трам» болмақ. Трамнан алатын үлгі жалғыз — концерт номерлерінен ғана емес, театрымыздың кейбір пьесалары да, ойнаушылары да, сахна жасауларындағы әдістер-үлгілер де трамға бет бұру керек-ау дер едік.

Бұл театрдың көпшілікке қойындасатын жеңіл жағы. Бірақ, біз жоғарыда түбінде театр, театр клубтықтан шығып мемлекет театры» болып қалу керек дедік. Театрдың бұл салмақты жағы қалай болмақ, мәдени елдің қай театрына таман баулу керек, оған біз бұл мақалада тоқтай алмаймыз.

Жоғарғы жұмыстар театрдың өз қолынан ғана келе бермейді. Көптің көмегі керек. Мұндағы көмекші күш — жұмысшылар. Бірақ жазушылар театрға көмектің көзін таба көбінің-ақ үні жасық келетін тәрізді. Біздің хорымызда да осы жасықтық болмағай еді деймін.

Қырдағы үлгінің бірі — қос дауыс, әнді екі кісі бірігіп айту. Бұл жалғыз айтқаннан гөрі күштірек, жатығырақ, құлаққа жағымдырақ. Өзі де үлгілірек шығады. Театрдың ән-күйінде де осы үлгіге тізгін берілмей келеді. Тегінде аса бір күшті әншілер болмаса, әнді қос-қостан салдырудың әсері халыққа көбірек болар еді-ау, елдегі бір тұр ғой, жат та болмас еді деген көңілімізге келеді.

Ел әні жөнінен енді бір пікір қорыта алмай жүрген мәселеміз ел әніндегі өлеңдер туралы. Кейбі