I тарау

Таң анық атқан жоқ. Айдың аяққы қараңғысы. Таң алдына шейін талықсып келіп, бой жасаған өлетін адамның көзіндей ажарланып бағжиған жұлдыздар жерді албастыдай басып тұрған меңіреу қараңғылыққа әр жерден өштесіп, өжеттенгендей. Бірақ өздері еңкейіп батып бара жатқам сияқты.

Осы қараңғылықпен араласа әр ауылдың қонысында түйенің анда-санда бақ еткен дауысы естіледі. Жылқы кісінейді. Тәрізі бұл өңірдегі ауылдар көшіп жатыр. Жер салқынмен көшпесе бүгінгі кештегі қозы-лақ жете алмайтын кер баланың шеліндей бір бұйрат құм еді.

Сондықтан қатындар сүтті пісіріп, ұйытпай тұрып тұлыпқа құйып, іңірден бастап үйді жыққан. Қомның арқаны тесін қысқан түйелер бақырады.

Бір жерден қызғыш құс ұшты, ойқыр демей біреу жортып, бірнәрсе қарап келе жатқандай. Қызғыш осыдан ұшып еді. Бұл бала күреңге тоқым салып жайдақ мініп, байдікіне қонған екі қонақтың атын іздеп жүрген қойшы еді. Қойшының аты Бадырақ. Қойшы көшіп келе жатқан ауылдың жанындағы қоңыр белеске таман келіп, күреңінен топ етіп түсіп, жантайып жата кетті.

Бадырақ — байдың жалшысы. Жасы жиырманың екеуінде, орта бойлы, дембелше, жауырыны қақпақтай, жас жігіттің алыбы еді. Төбесі биіктеу, шекесі торсықтай, бүркіт қабақ есті жігіт. Арысқа түсіп алысқанда жауырыны жерге тимей жүрген, кеудесі есіктей, балтыры бесіктей бал улы, құлама жарлауыт кабак астына оты ойнай біткен қой көзі кедейліктің неше алуан езгісінен, жалшылықтың жаншуынан жасқанып, қылау құрлы көретін емес. Өзгеше бір отты қайрат қайраулы тұрғандай. Неге салсаң соны жалбыратып түсетін өткір алмас.

Бұл әке-шешесі жасында өліп жетім, панасыз қалған Қоянбай деген бала еді. Бір жұт жылы мұның шешесі болғанда қой таба алмай, қояннан қалжа жеген екен. Сондықтан мұның атын Қоянбай қоя салыпты.

Міне, Қоянбайдың сол күннен бастап қозы бағып, қой жайып, жан сауғалап келе жатқан ауылы — Қоянкөз ауылы. Қоянбай Қоянкөз ауылының әркімінде-ақ жүрген. Әсіресе көптен күлімен кіріп отымен шығып келе жатқан үйі — осы Сағындықтікі.

Қоянбай Қоянкөз ауылына пайда болысымен-ақ, атаның аты бұл ауылдың ұрғашыларына оғашырақ естілген болатын. Қойшының атын Қоянбайлап шақыра беру, жарықтық Қоянкөз атаның атын ала кетіп, аруағын тебіренту сияқты болған соң, Қоянкөз ауылының ұрғашылары қойшыға жанама ат жасап, Қоянбайды тастап Бадырақ деп атақтаған.

Сағындық билікке таласарда да Қоянбай бір үй болып, Бадырақ Жершілбай баласы делініп, хатқа да түскен. Қоянкөз ауылының атаған Бадырақ атымен төңіректегі ауылдар да осылайша атап кеткен. Оның бір тоғалығын, қайратын өз жалшыларына үлгі қылғанда «Малшы болсаң — Падырақтай бол, ол Сағындықтың ырысы ғой», — десіп отыратын. Сөйтіп, жалшы Қоянбайдың алғашқы азан шақырылып қойған аты — Қоянбай аты қазір біржола ұмытылған. Бұл атыраптағылар оны Қоянбай демей, Бадырақ дейтін еді. Сондықтан бұл қойшының Қоянбай атын қоя тұрып, ауылы қойған Бадырақ атын қаламға алдық.

Бұл өзі тепсе темір үзеді. Осы қайратының үстіне түк ерінбейді, бала-шағаға дейін оны жұмсайды, қойды да бағады, отынды да ала келеді, қиды да ояды, құдық та қазады. Қонақ келсе мал да сояды, қазанға су құйып, отынды да жағады. Қысқы боранда жылқыға кетеді, жазда бие де сауады, самаурын да қояды. Ел көшсе Сағындықтың жүгін түйеге жалғыз артып, елден бұрын жөнелтеді.

Мына Қара шағыр қол атан түйесін бақыртып, керегесін қомдап жатқан ауыл Сағындық байдікі. Сағындық жуан жерден шыққан белді бай, ауыр дәулетті, малы мол адам. Үш қатыны бар. Бастапқы бәйбішеден ұл жоқ. Жалғыз-ақ ұрғашы тарғыл мысықтай бір қара қожалақ бойжеткен қызы бар. Бұл қызға екі қырық бесінін малын алып, жиырма екіге келген қызын әлі де жас деп бермей отыр. Сағындықтың бұрын атқамінерліктен тапқан малының үстіне мына қызды бір қылшық айранды, сасық бай он үштегі жалғыз ұлына айттырып, Сағындықтың малы төтенше көбейіп, әсіресе қорасы қойға дөңгеленіп кеткен.

Ал ортаншы қатыны пұшпағы қанамаған адам. Оның да үйі бөлек. Бәйбіше осылардың ешбіріне қосылмайтын бөлек ауыл. Сағындық өткен жылы күзді күні қалың малын төлеп үшінші қатыны Жеңсікті алған.

Жеңсіктің желегі басында. Бұл бәйбішенің босағасына келін болып түсіп отыр. Түскелі осы үйдің отымен кіріп, күлімен шығады. Өзі ауылдағы бейнеттің талқысына түсіп, әбден пісіп-қатқан кедейдің қызы. «Баланы жастан, қатынды бастан» деген мақалды ұғып алған Толарсақ бәйбіше қатындыққа ысылмаған томаға-тұйық тоқалды тұқырта баурап алған еді. Отбасында өзі бөстек көрпесін астына салып алады да, барлық жұмысқа басалқалық айтып, тоқалға тыным бермейді.

Жұмыс, шаруа жағынан Жеңсік тоқалдың байы осы сияқты. Өйткені Толарсақ бәйбіше Сағындықты да билейді.

Сағындықтың сақалы бурыл тартып, көзі қызарып, іріңдей бастаған. Оның жылы қоян, міне биыл елудің екеуінде.

Сағындық Жеңсікті аса жек көрмейді, оның он, жақта салулы тұрған қара текеметінің үстіне жатқысы-ақ келіп тұрады. Тоқалды бай бір шикі өкпе көру үшін алған. Анда- санда қойнына кіріп, қолынан ұстаса, жүрегі жас жігіттей лүпілдеп-ақ кетеді. Тоқалдың саусағының жалыны кәрі денесін жібіткендей болады. Бірақ Толарсақтан аса алмайды. Жазатайым, Сағындықтың тоқалдың төсегінен тұрған күпі басын салбыратып ұзақ күн бойы нәр татырмайды. Екі сөзінің бірінде қағажулап Сағындықты да, Жеңсікті де жерден алып, жерге салады.

Күні қараң күндестік жас Жеңсікті осылай шідерлеген соң, ол ішінен өзін-өзі жегідей жейтін, аһылайтын - үһілейтін. Бірақ одан ештеме шықпайтын. Аяғында байалыштың жалынына анда-санда бір су бүріккендей бойын сергіту үшін, жазға салымнан бері әлгі бала күреңімен келіп ауыл артындағы дөңестің астына түсіп, тосып отырған қойшы Бадырақпен көңіл қосқан.

Бадырақ жантайып жатқан. Қоңыр белесті ала кеуеңде ағараңдап асып, ақ шыт көйлекті Жеңсік жедел басып Бадырақтың қасына келіп, мойнынан құшақтап, бұраң ете түскенде, ерінге ерін лып етіп жабыса кетті. Белесті қуалай соққан таң қараңғысында қоңыр желмен жеңі желбіреген оттай лапылдаған білектер әп-сәтте айқасып қалды. Шөпілдеген сүйіс. Бейнеттің уында шираған әлуетті Бадырақ Жеңсікті жеделдей баурап, бауырына қысады.

Жел ұшырып, балды қурайға жабыстырған арадай, Жеңсік жігіттің бауырында талықсып, әзер ғана қозғала байдың жалшысын шөп-шөп сүйеді, жан-тәнімен сүйеді. Қойшысын деп қорламай қолын қысады. Бұл бір олардың індерінше ұлы базар еді.

Ай жарымнан бері бәйбіше тоқалды аңдитын. Бұлардың анда-санда отбасында өзгенің көзін ала беріп, қас қатысқанын бәйбіше бір шалып қалған. Ішінен ол бұған қатты қуанған. Күндердің күнінде ысыла түсіп, байды баурап, мал мен жанды билеп кетуге қаупі бар тоқалға күні бұрын қам қылуға мына қас қағысу ойда жоқта бәйбішеге түскен олжа еді. Сондықтан Толарсақ отырса да, тұрса да Жеңсік пен Бадырақтың қозғалысын мысықтай бақылайтын. Бәйбішенің күдігін куәлендіретін әлденеше қылықты көзі шалып қалған.

Бәйбіше далаға құман алып дәретке шығып келе жатқанда бұзау байлап жатқан Жеңсікті жаулығының ұшынан Бадырақтың тартып, ойнап тұрғанын көзі көріп қалды. Осының бәрін бәйбіше шүберекке түйіп, өзінің сұмдық жинайтын ой түкпіріне тыға берген. Мына алагеуімде дөң асып, алыстап жеке шыққан Жеңсіктің жүрісінде бір бәленің барлығын барлап тұрған бәйбіше де бұрыннан құлағын бұрап жүрген Сағындықты жетелеп, іле-шала дөңге шыға келді.

Толарсақпен Сағындық дөңге шыққанда Жеңсікті шыбықтай майыстырып, Бадырақ Сүйігі тұрған еді. Жотадағы қараңдағанға көзі түскен тоқал Бадырақтың құшағынан асаудай ыршып шығып, үйге тартты. Ал бала күреңге қарғып мінген Бадырақ ары қарай шауып ала жөнелді.

Бірақ Сағындық қараңдаған қара нобайынан шолғаны болмаса, кім екенін анық байыптай алмады. Сондада болса ол тоқалының ойнасы кім екенін ұқты.

Сағындық дөң үстінде қорбаңдап Жеңсікке жүгіргенімен, ол еліктей ұшып ұзап кетті. Бұл жерде бай да, бәйбіше де қыңқ етіп жақ ашқан жоқ. Өйткені ол үйінде қонып жатқан екі сыйлы қонақтан именген еді.

II тарау

Күн шаңқай түс. Аспан айналған ыстық. Жіңішке тоған шаның шилеуіт бойына топырлай қонған ығы-жығы ауыл. Сиырдың дегдуге жайып қойған ақ жаппасындай үйме-жүйме итарқа, жапыр-жұпыр жаппа. Жұлған тырнадай сорайған күздеулі түйелер шилерге ала бұйдалармен тұқырта байлаулы тұр. Күмісті ер-тоқымды көш аттары ауыздығын қарш-қарш шайнап, қалмақша байланған. Иттердің тілі қарыстай болып ши түбінде солықтайды. Ауылдың арт жағындағы дөңеске шаншылған қара шашақты қарағай найза көкке тәу етіп тұр. Көлеңкесіз жердегі адам баласын күн ыстығы сарттың шашлығындай пісіреді.

Кеше екіндіден түйеге қом қойған елдің бәрі мұрттай ұшып тыраюлы. Мамық көрпе-жастықтың үстінде Сағындық та азбан қошқардай қорылдап ұйықтап қалыпты. Оған таяу жаулығы жалпиып, шашы дудыраған Толарсақ бәйбішенің де мұрны бырқырап, қарагер төсі ашылып, емшегі салбырап жатыр. Не болғанын білмейді.

Өзге де итарқаның бірінде пысықсып іс машинаны қолына алған бойжеткен сары көйлектің етегі машина алқымына бұралып, мүрдем кетіп ол жатыр. Өзге үйлердің бәрі де осындай әлі ұйқы құшағында.

Қарала текеметті үстіне айқара тастаған бір итарқа оқшауырақ қоныпты. Мұның ауыз жағында бала қойшы Бадырақ қырықтық қайрап отыр. Итарқаның ішінде Жеңсіктің желегі желбіреп, ақ маңдайының астындағы ұйқысыз қара көзінен нұр ойнайтындай. Келіншектің әзіл сөзінің жетегіне еріп алған Бадырақ қайраған қырықтыққа бармағым кесіп алып, ақ шүберекпен байлап жатыр.

Жеңсік Бадыраққа мелшиген местен мыс шығыршықты, шұңғыл саптыаяқпен мөлтілдетіп қымыз ұстата берді. Бадырақ ішіп жіберіп «Жеңгем сыйлап берген соң ішіме сыйса жарады», — деп, амалсыз алған сыңайсып, қымыз бетіндегі қара келтек қылшықты сүйелді саусағымен іліп тастап, тартып жіберген. Өзге жан тұяқ серіппейді. Жалғыз-ақ қойшы мен тоқалдың көз жанарлары ойнай айқасып, әзілге әзіл жарасып отыр.

Қорада қой да, қозы да екі бөлек иірулі тұр. Қырықтық кесіп құрттаған қойлар мен шыбжыңдаған ешкі кебенек болмаса, өзге қойлар бірінің бауырына бірі тығылып, бастарын саялатып, тырп етер емес. Елпеңдеген ешкілерді «шайт» деп қойып, қымызды сыңғытып Бадырақ отыр.

Жеңсік итарқадан шығып бір керілді де, жан-жаққа көз жіберіп бір шолды. Төңірек жалпағынан маужырап жатқан тыныштық күйде еді. Келіншек мұрнын жұлып босанған қара атанды ши бұрап, қайта байлап, итарқаға келгенде қырықтығын ала сала Бадырақтың өзі өңмендеп итарқаның ішіне кіріп бара жатыр еді. Келіншек жан-жаққа қарап тағы бір есінеп алды да, еңкейіп итарқаға кірді. Саудыраған сақиналы ақ саусақ, шортанның бауырындай білегі жарқ етіп, итарқаның есігін қымтай берді.

Едәуір мезгіл өтті. Бадырақ пен Жеңсікке тиген оңаша қызық тойдырмай манауратып жатыр еді. Осы кезде ауылдың қойы қозының үстіне келіп, жамырап кетті. Қойдың даусымен ауылдың бәрі оянып, бірі бақаның бірі сойылын алып, жабыла жүгіріп қойға барды. Кебісінің басын аяғына іліп, дамбалының бауын салбыратып Сағындықта жүгіріп келеді. Сағындықтың алдында, қойшы мен қозышының аузы-басынан сорғалатып, Бейапар бәйбіше жауырына сауысқан қонған жауыр биедей шыбжың-шыбжың етіп ол жүр.

Жұрт қойды әрі қуып, бері қуып, ауылға икемдеп келеді. Қойшы болса әлі жоқ. Сағындық пен Толарсақтың көзіне қойшы түспейді. «Қойшы қайда?»—деген әркімнің ақ дауысы Сағындықты ширықтырып жіберді. «Бұл бізге қылмағаны қалмай, тайтаңдай төбемізге шығып алған жоқ па», — деп бәйбіше отқа май құйғандай сампылдап сөйлеп келеді. «Осыны Қоянкөздің жалғызындай тым тайтаңдатып жібердіңдер, жалшыны осылай ұстаушы ма еді», — деп, бәйбішенің бауыры Төлепберген:

— Саржалақ Бадырақ сүмелек дәу де болса ана итарқада шығар, — деп, байды одан бетер жауықтырды.

Бай:

— Бадырақ, әй Бадырақ, шық бері, — деп айқай салды.

Кешегі іңірден барлық жүкті жаңғыз артып, күн-түн мызғымаған жазған Бадырақ жеке тиген Жеңсікті құшақтай сүйіп жатып, балбырап барып ұйықтап кеткен еді.

Байының мына айқайынан шошып оянған Жеңсік Бадырақты тақыр қолтықтан бір түртіп оятып жібергенде, ұйқылы көзімен сопаң етіп Бадырақ ұйқы-тұйқы күйде итарқадан шыға келді. Шошып оянған ұйқының әсері ме, итарқадан жар кетіп Бадыраққа іле-шала тоқал да бір көрінді де, «мұным не» дегендей, жалт беріп қайтадан итарқаға кіріп кетті.

Толарсақ бәйбіше жаутаңдап келіп:

— Итім, әне көрдің бе, қалай екен, — деп Сағындықты сабауымен түртіп қалды. Жамыраған қойдың қозысын ауылға көгендеуге айдап келе жатқан жанның бәрінін көзі басы-көзі ұйпалақтанған Бадырақ пен бадырайып тұрып тоқал шығып көрінген итарқада еді.

Қырықтығы қолында, емпеңдеп, құрттаған жылқыдай кирелеңдеп Бадырақ қойға келгенде бір кемпірдің қолындағы бақанды жұлып алған Сағындық оңтайына келіп қалған қойшыны қос қолымен табандап тұрып көк желкеден көсіп қалғанда Бадырақ аузын бақадай ашып,тыраң ете түсті.

Қатып қалған қайың қара бақан қарақұстан айқара тигенде көзінің оты жасындай жарқ ете қалды. Үні шықпады. Одан арғысын Бадырақ білген жоқ. Бадырақтың жанына қанша батқаны бізге де мәлімсіз. Жалғыз-ақ жамыраған қойды қозысынан ажыратып, өріске жіберген шақта аузынан қара қаны ағып топырақпен илектеніп жатқан Бадырақтан басқа шилі татырқайдан өзге ешнәрсе көрінбейтін еді.

III тарау

Күн көктің етегіне елбіреп іліне бергенде, жұртынан қозғалған ауылдардың көші әлем-тапырық болып араласып кетті. Төңірек ию-қию. Үкілеген екі-үш бала, жылқышы жылқыны жеделдете жинап-айдап, көштің алдына шығарды. Қызыл қырғауылды, қырмызы кілеммен әшекейленген көштің ең алдында Қоқанның құранды ерін ерттетіп, үйдей болып боз ат мінген бәйбіше барлық көшті жетелеп келеді.

Тегермеш етіп соңғы үлгімен жасалған қара құндыз кәмшат бөрікті ақ маңдайға қиғаштата, шекеге салған екі қыз қатар келеді. Жезді қамшымен төгілте қамшылаған, күміске бөлеулі аттарды ауыздығымен алыстырып, түйеден ауған кілемнің пұшпағынан тартып түзетеді де, арттарына қарап сақылдап күледі.

Қалың көш созылып ойдан деңге шыққанда, енесінен айырылған құлын-тай баладай шырқырайды. Әр жерде ылыққан иттер ұлиды.

Көштің жуан ортасындағы шаңырақ салған қара іңгенге ілесіп, түйенің қомдаған уығымен тіркеле, құлынды торы бие келеді. Беліне түйенін, жалба жабуын көлденең сала салып, басын ала құрмен ноқталаған биенің үстінде шашы дудырап жалпылдаған адам көргісіз албастыдай әйел. Бұтындағы көнетоз балағы жырым-жырым дамбалдан басқа үстінде лыпа жоқ. Аузы-басы қара қожалақ күйе. Мойнында құрым киіздің жалбасы тесіп ілінген. Бұл құрым үстінен тарам-тарам болып аққан қамшының қанымен сатпақталған екі емшекті жабуға жетпейді.

Екі қолы артына мықтап байлаулы, аяғы аттың бауырынан ала жіппен тартылып байланған.

Бұл кеше түстегі қозы жамырағанда Бадырақты қойнынан тұрғызып жіберген Сағындықтың жас тоқалы Жеңсік еді. Кешегі қызық бүгін мұны міне осындай азапқа түсірген. Жеңсіктің кеше итарқадан Бадырақты шығарып жіберуі бәйбішенің де, сол жердегі елдің де «намысын» қоздырған. Қатынның төрт жағынан төрт қазық қағып көрген. Үстінен қой айдаған. Құрым киізбен ұшықтаған, қырықтық қыздырып денесін қарыған, екі бұрымын шорт кесіп тастаған. Түнімен сол қазыққа таңулы жатып, ел көшкен соң мойнына құрым іліп, бетіне күйе жағып, ауылды үш айналдырғанда, торы биеге жалаңаш таңып, қара іңгеннің уығына тіркеген.

Бұл Қоянкөз ауылының ата-бабасынан қалған, осындай құл-құтанмен шатасып сүйек сындырған бұзықтарға істейтін ежелгі жазасы еді.

Осындай «тамашаны» көруге түйелерін жетектеген әр үйдің қатындарының дауысы сыңқылдап шығып, ойдағы-қырдағы өсекті қоқсытып келеді.

— Ол да ғана мұндар-ай, қойшымен қосылғаны несі екен, - дейді Жеңсіктің әлгіндей түрін көріп жанынан өткен келімшек жырқылдап күліп, беттерін шымшылайды. Бозбалалар жерге түкіріп, қыз-қырқынды қағытып, «сен де сондай боласың», — деседі. Қасына ерткен саудырлақ үш кемпірді әңгімеге тартқан Толарсақ бәйбіше жау мұқатқандай тасқындап сөйлеп, қара аттың, үстінде есіп келеді.

Мұның үстіне өңшең тай-байталға мінген кедейлер бір топ сиырды топырлатып қуып тықты, сиырдың бірнешеуіне кедейлердің жүгі артылған. Үстіне ши теңделген қоныр ала өгіздің артына тіркеулі, аяғы өрелеулі бір жалаңаш жаяу келеді. Басы-көзі көнектей көкала, үсті-басы шиедей қан. Екі қолы артына таңулы, абыройы ашық, бет-аузы күйе, мұның да мойнында құрым киіз. Екі тақымдағы қара шылбыр сексеуіл бұраумен бұралып, бунап тұр.

Сиырды қуып айдаса, тұсаулы жаяу еліктей ұшады. Бұл да көштегілер үшін үлкен «тамаша» болды. Бұл — кеше түстегі қозы жамырағанда итарқадағы Жеңсіктің қойнынан тәтті ұйқысынан шошып оянып тұра жүгірген Бадырақ байғұс еді. Бұған да кеше ұрып жығылғаннан кейін ел жиналып, мойнына шылбыр тағып, құрым іліп, имен ауыл айналдырған, жабыла сабаған, түнімен тұманың, басына керіп тастап, үстіне қырық шелек суық су құйған.

Сағындық Төлепбергенге тарттырғалы жатқанда, көлденең бір сый кісілер келіп қалып, кісі тартудың негізі жаман екендігін айтып, басып кеткен. Бұл да өзінің бойын бағып, қойын бағып жүре бермей Жеңсікке жерік болған тентек құлдың ескі ғұрып бойынша тартып келе жатқан жазасы еді.

IV тарау

Күн боран. Қиыршықтап қар жауып, оңнан соққан суық жел. Ақсудың кішкене қалашығы. Бір терезесі бар үйде уездік комиссар Абылайхан тұрады. Бұл он болыс матай деген елге қалын малын таратып салып, садыр Омар қажының қызын алғалы жатыр. Матайдың өңшең жуаны — Тәңірберген Тұрысбекұлы, Қалабек Шиырбайұлы, Бекіш Былшықұлы, Сұлтан Егеубек, Сақайбайдың Мүтәші бар, барлығы жабылып бұған қатын әпергелі жатыр.

Заполоты бұзылған үлкен қорада мыңға жуық түйе жатыр. Бәрі аш, шомын жұлып жейді. Лаушының ортасында мұрны жырылып, шиедей қан аққан, көзі жаудырап, мойнын жерге салып шөгіп жатыр жануарлар.

Қабағында қалын қайғы біреу осы маңайдағы қылыққа разы болмай қарғайтындай. Алөкпе болып күркілдеген, өзі аш түйені бауыздады. «Арық малдың бауыры ас» деп қара бураның бауырын далаға жаққан қамыстың күліне көміп жеп отырған қойшы еді бұл. Қойшы—лаушы. Лау деген елге қара құрық. Бұл түйелердің алынғанына үш ай.

Мына лаушы ауылдан шыққалы да үш айдай болған. Бұл өлген атан қойшыға қанжығаның ар жағында кез болып, жүгімен бұған тапсырылған. Оқ-дәрі тартып келгелі он бес күн, аш-жалаңаш қамалып жатыр. Жаман жалба тонның етегі төсек, жеңі жастық, жамбасы мұз, қойны қар. Бұл қойшы бүгін түнде кезекті күзетші болған еді. Қырсық қылғанда, төменгі Кенже деген ел бұл түні оның он бір түйесін ұрлап кетіпті.

Сақайбайдың Мұқашы мен қылыш асынған екі орыс түйені түгендеуге келді. Болыс-болыстың лаушысын тексеріп келгенде, он бір түйе алып Кенженің бес адамы түнде қашып кетіпті. Кім бар, кім жоқ дей келгенде жөні білінген соң бүгінгі күзетші кім деп сұрастырып, қойшыны тапты.

Қойшы болса есі шыққан меңіреу адам сияқты. Анадай жерден өзге жігіттер көрсеткенде, Сақайбайдың тілмаш Мұқашы әке-бабадан тартып боқтап ала жөнелді. Солдат қойшыны мылтықтың дүмімен түйіп, жұлындай ұшырып түсіріп, бастан бір тепкенде етіктің одырайған шегесі төбедегі құйқаны сыпырып, көзінің алдына түсірді. Басы-көзін қан жауып кетті. «Ойбай»деген бір әлсіз дауыс шығып, қорқырап, құлап кетіп бара жатты.

Қойшы түйе сиіп, көк мұз болған тайғақ жердің үстіне жығылып, көкке қарап көзін ашқанда, аспандағы бұлт қойшының сұрғылт сияқты көрінді. Қиыршықтап суық желмен үрілген ұшқын ұсақтас қойшының қанды маңдайына тиеді. Кірпігін әзер ашып, таңға қарайды. Көзін сығырайтып, күнге қарағанда күннің нұры лайланып көрінгендей, ашылмайтын әбігер боран сияқты еді.

V тарау

1918 жыл.

Бірінші айдың жиырмасы. Күн жылымық. Қорадағы сары сідік жібіп, жолға түскен қойдың құмалағы қарға батып жатыр. Бүгінгі күн наурыз. Ішіне шеке салған тары көжелі қара қазан шыбығынан мөлдіреп, бүлкілдеп қайнап тұр. Елдің қарны ашалаң. Әсіресе байдан ақысын ала алмаған, соғым соя алмаған жарлылардың үйі күрең қабақ. Сағындық сияқты байдың үйіндегі қап түбінде аз күнге жетер-жетпес тары қалған.

Наурызға жиналған ел үй ішіне лық толып отыр. Сақалы саудыраған шалдар мен молда, қажылар төрдің алдына ми алған. Қайдағы-жайдағы ұзынқұлақты күпітіп, тасытып отыр. Құлағына бірдеме тисе қобырата кететін Қожығұл судыр қаладан келген екен, естіп, білгенін бұлдыратып былай дейді:

— Мұның өзі де ішінен бүлініп жатса керек. Өнері асқан Балшабай деген бір атаның баласы наразы болып, Мекалайға кісі салыпты. Балшабайдың бастығы Лиан деген тілді-ауызды адам білем. Сол Лиан: «сен Романский тұқымы үш жүз жылдан бері тақтан таймаған патша болып келесің. Біздің есеге қолымыз әлі бір жетпейді. Бізде бірталай жұрт едік қой. Құдайға қарасаң, жұрт тынышталсын десең, елді қақ жарып, патшалықты бөліп алайық. Сен мына ақсүйек, алтын түйме, бай-ұлықтарды алып, қазақ-орысыңмен бол. Зауыттағы қара табан малай мен соқа ұстаған мұжықты маған бер. Сөйтіп, бітіселік», — депті.

Сонымен, Мекалай жағы бұған көнбей, «тұрысатын жеріңді айт» деп қағаз қайырыпты.

Балшабай жағы да қаратабан малайды ертіп ұрысқа шығып, орыстың көп жерінде ұран шақырған екен, мұжық атаулы соған болысып кетіпті. Әр қала-қалада, майдандағысы майданда бет-бетімен патшаға, қазақ-орысқа қол көтеріп, тас-талқанын шығарып, қырып жіберіпті. Байды талап, пәбірігін өртепті. Сол бетімен осы жаққа да келе жатыр деп айтады дейді, —деп, қолындағы мұжып отырған шекені Сағындыққа ұстата берді. Сағындық шекені қорбаңдап алып жатып:

— Тақсыр-ау, заман не болып бара жатыр, — деп молдаға қарады.

Молда:

— Замана қырдың таянғаны ғой. Балшабайды халықтың пиғылына жіберген алланың жалғыз көзді тажалы шығар,— деп керіле бір кекірді.

Насыбайға сатала болған сақалдан асаған еттің тұздығын сорғалатып жеп отырған жыпық, Қайрақбай:

— Айтса да, айтпаса да, мұның көзі шаңырақтай маңдайында жалғыз екен деп айтады, анаугүні біреудің жаназасында айтысып отырды, — деп, тағы бір сөз тастады, — алды Алматыға келіпті. Ондағы ұлықтар бет-бетімен қашып кетіпті. Абақтыдан Тынышбаев екеуіміз бірге қашып шығып едік, бірақ оның қалай кеткенін біле алмадым, — деп, Отыншы Әлжанов деген төре осы маңға бір қоныпты да, зытып беріпті.

Жандаралдың тілмашы Жайнақұлы Ыбырайым, ол да қашып осы жаққа келе жатыр дегенді айтысты, — деп, Жұман пұшықта тамағын бір кенеді.

Осының бәрін ет жеген елдің қолына қыдыра су құйып жүріп, көже үлестіріп жүріп, Бадырақ түгел естіді. Бірақ, Мекалайдың кім екенін, Балшабайдың не сөз екенін Бадырақ ажыратып сабақтай алған жоқ. Қаратабан малайлар мен мұжықтар бірігіп, патшаны жеңіп, байды талап, өкімет болды деген сөз Бадыраққа баса салмақ болып, қанша ойланса да ұшығына жете алмайтын жұмбақ еді.

Әлеумет аяқ-аяқ көже ішті, ет желінді, ел тарады. Бадырақ қашада сағырлап жатқан қойды қылшалауға шығарып, төбе-төбеге жіберіп, биіктен қарап тұрды.

Қойдың күннің жылысында жадырап, көсіле жайылғанын көріп көңілі көтерілген қойшы аспандағы ақшарбы шаңыт бұлттан жалт еткен күнге «қай уақыт болды екен» дегендей көзді сығырайта қарап қойды. Күннің көзі дөңгеленіп, нұр төгіп тұр. Сонда Бадырақ «Балшабайдың жалғыз көзі деген осы күн секілді екен ғой»деген ойға беріліп, көңілінде бір сезім жасындай жарқ ете түсті.

Бадырақ қой жайып тұр. Даланың алыс аспанындағы бұлт бетін бүркеген қызыл құлақты күн қылт етіп, шаңыт тұманға қайта кіргенде қойшы күн Балшабай көзіндей деген ойдан айырылып қалып, жайылып жатқан қойға қарап «шайт, шайт», — деп қойды.

VI тарау

Бұл уақыт жылдың шілде айы болатын.

Қыстайғы аңыз болып, «ұзынқұлақтан» естілген Балшабай қала-қалаға келіп, ат жинатып алып, қырға шығып жатыр. Байды талайды. «Байсың» деп кім болса соны талайды, ауыл аралайды, әйел басады. Көрінгеннің астындағы атын тартып мініп, мінген аты мен ер-тоқымын кез келген жерге тастап кетеді.

Белгілі бір бастық, рет, тәртіп жоқ сияқты. Бестен, алтыдан солдат елге шығып, әкесіне «бауырым» салғандай ауылға шауып келеді де, мылтықты атып-атып жіберіп қопарыла үйге түседі. Қымызды түрегеліп тұрып, не аттың үстіне алдырып ішеді де, қалғанын шашып жібереді.

Үйге кіріп, теңді тіліп, жарақты нәрсенің бәрін алады. Тіпті бойжеткен қыздардың кәмшат бөркін киіп алған талай сарыауыз солдат болған. Төлепбергеннің ауылына мылтық атып, теңді тіліп, ұрғашы белдік пен ақбұйра ішіктерді тартып алған. Былдырдың ауылына да білгенін істеген. «Товарищтардың» осындай өрескел қылықтары елдің жүрегіне найзадай тиіп, ішіне мұз қатқан.

Бірақ бұлардың бір жақсы жері — ел ішіндегі жуан- жұдырық пен байды басып, құрдай жорғалатқан. Бұрын орыс-қазақтың тобынан беті қайтпаған, бурадай бұрқыраған, қарыны аттың басынан асатын саңқылдақ Сарман «Балшабай келеді» дегенде, қазанқап жамылып, жерошаққа жата қалып, күні бойы тығылып жатқан.

Қазақтан асқан Маман ауылының бірнеше адамдарын дуан орталығы Қапалға шақырта бастағанда, олар Қытайға боса қашқан. Мұндағы қалған олардың жабдықтарын талап, үйлерін өртеп жіберген. Бұл Маман балаларының үйін талап, өртеп жіберетін «Балшабайлар» сол маңдағы Тасбекет деген қаланың қазақ-орыстары болған. Бұлар ежелден қазаққа жау, өшпенді орыстар еді.

Көлдің көгалды жеріне итіне қонған бір-ақ ауыл тұр.

Ауыл үш үй, бір итарқа, бір қос. Ортадагы ауыр сайманды ақ үй. Оған жалғас байдың қоңыр үйі. Ақ үйдің он жағында бәтес қаптаған үзікке борлат ою бастырған бүлдіргендей әсем отay.

Күн екінді. Ауыз ораза. Ақ үйдің көлеңкесінде Мырзағұл қажы көрпе үстінде сақалы дөңгеленіп, омырауын ашып отыр. Байдың қаршығадай қақа тұяқ тоқалы көк тегештегі қымызды қызыл ожаумен үйіріп, салқындатып сапырады. Одан оңашарақ көлеңкеде үйіндісі үйдей қажы бәйбішесі ұйықтаған баласын шыбыннан қорып отыр. Ауызашарға дайындап, сұр араластырып қайнатқан қазандағы кепе қозының етінің сарала сорпасы шымырлап киді. Ақ отаудың алдында ала сырмақ төсетіп, байдың келіні мен бойжеткен қызы машинені сырылдатып, киім тігіп отыр.

Бұл ауыл Лeпci оязындағы Садыр деген елдің Сәрке деген руының қажысы Мырзағұлдікі. Ол ежелден ескі, қордалы бай. Басқан бойынан салған көк шатырлы үйі бар, Жылқысы жер қайыстырып, қойы мыңғырады. Мырзағұл Сағындықтың бауыздау құдасы. Алыспағанын алысып, аузындағысын жырып берісіп, сыйласып отырған қимасы.

Мырзағұлдың қоймай жабысуымен Бадырақты Сағындық жақында ғана соған берген. Ол әне, көгенделген бойдақ қойды қырқып жатыр. Лезде неше қойды тұрғызады. Бадырақтың «байға қылма, малға қыл» деп сүйегіне біткен жұғымды, таза ниетті қызметіне Мырзағұл ішінен қатты қуанған еді.

Дуылдың иті шу ете түсті. Тарс-тұрс мылтық атылды. Түтін, шаң. Тыныш жатқан ауылдың алды-артына өңшең бip шолақ атты, сұр шекпенді солдат қаптап кетті. Қара- ала текеметтерді қылышпен қырқып тоқым етіп, үстіне ұрғашының күмісті ерін жіппен тартып мінген, аузы тобарсыған сарсапақ солдаттар қораны аралай шауып, Мырзағұлдың үйіне келді. Есіктің алдына келіп түсе қалып, байды мылтықтың дүмімен қойып қалып: «жылқы қайда, алтын бар ма, ақша тап», — деп, ішке теуіп-теуіп қалды.

Байдың көзі бажырайып, есі шығып, домалап тұра алмай жатыр. Мұны қисық табан солдат етікпен және бір орыс теуіп жібергенде, домалап, сасқалақтап барып, жақын тұрған тайқазанның ошағын мойнына іліп алды. Байдың мойнына арқан тағып «алтын тап, ақша тап», — деп солдаттар киізше илеп, тепкілеп жүр.

Астына ала сырмағын төсеп, баласына шыбын қондырмай, жайбарақат отырған бәйбішенің да шашы дудардай болып тарқатылып, анадай жерде ойбайлап тепкі тиген бөксесін уқалап жылап тұр.

Солдаттар үйге кіріп, былғарымен қаптатып, үстіне ақынай ұстасына күміс жаптырған қарала сандықтарды мұжық тесемен талқандап, біріне-бірі балдыр-бұлдыр сөз айтысып, қуанысып ішіндегісін алып жатыр. Бар асылды, олжаны қойын-қоныштарына тығады. Кілемге бұған теңдердің қарала арқандарын қылышпен турап, ішін ақтарды. Түлкі, жанат ішік, қарсақ, қасқыр ішіктер, саудыраған су жана сәукеле құшақ-құшақ болып үлестіріліп жатыр. Сарт заманынан бері өліктердің бетіне жауып келе жатқан мата астарлы жұқа шайы шапан екі солдаттың тартысына түсіп, дар ете түсті.

Ана жақтағы ақ отауға солдаттың бес-алтауы апыр-топыр кіріп барады. Қыздың құлындағы дауысы шығады. Бірталайдан соң желегі ортасынан екі бөлініп, шашы жалбырап, буынын баса алмай, орыстың ұлы дүбір ойнағына түскен қалжақпас асау, шығымды байталдай сандалып қалған келіншек пен қыз тұр. Бұрын кірпігіне кір жуытпай, ақ мысықтай ширатылып отыратын Мырзағұлдың ақ борық келіні сүметіліп, үйден бетін басып далаға атып шықты.

Жалбыр-жұлбыр болып жан-жаққа шауып кетіп бара жатқан орыстар. Ішінде қала қазақтары да бар. Мұның біреуі — ұрлық қылып ұсталып, былтыр ғана шыққан осы елге белгілі Тоқымбек деген ұры. Мойнына асқаны бесатар, қылышы қолында. Өмірінде әкесі мінбеген күміс ер- тоқымды ерттеп алған қара жорға атпен орағытып, ауылдың апшысын қуырады.

Бұл маңайдағы ел үркіп кетті. Төңіректегі ауылдардың адамдары Мырзағұл ауылының маңайынан торғайдай тозған. Дуылға солдат соқтыққан кезде-ақ есіктің алдында топырлап жетіп келген ат тұяғының астында қалған, бағанағы шыбыннан қорғашталып отырған жас бала баж ете түсiп, соңғы үнін бір-ақ естірткендей болды. Мұны көріп дәті шыдамаған Бадырақ жүгіріп келіп баланы ұстай бергенде, қалада жүретін карташы Қуанышбай:

— А, тексіз кедей, байдың баласына жаның ашып бара ма, - деп, атының бауырына алып Бадырақты қамшымен салып-салып жіберді. Ұлан-азар шаң қылып, ауылға жылқыны да айдап келді.

Жылқымен бірге Мырзағұлдың баласы Смайыл мырзаны да алып келді. Оның басы-көзі қан. Жүйрік боз ат ұстатпай, жылқыдан шыға қашқанда, оған құрық жіберген жылқышыны бір солдат атып, ұшырып түсірді.

Солдаттар жиырма бестей кісі, мұның бесеуі мұсылман, біреуі ұры, біреуі карташы. Ал енді бірі кісі өлтіріп, ұсталып жүретін қазақ. Тағы екеуі ноғай. Мұның бірі алыпсатар молданың баласы.

Күн батуға айналғанда солдаттар Мырзағұлдың бар малын ауылға иіріп қойды. Үзігін сыпырып тастап, жалаңаш үйге Мырзағұлды, баласы Смайылды арқанмен тас қып байлап тастаған. Бәйбіше мен қыз, келіні, екі тоқалы аңырап өлген баланың үстінде жылап отыр.

Мырзағұл төңірегіндегі қойшы-қолаңның қатын-қалашымен асулы қазан басына айдап барып, мал сойғызып, қазан астырып жатыр. Бадырақтың ойына келгені — «осындай қарбаласта қой жоғалар ма екен, жылқы қойды тоздырып, тұрғызбайды». Бадырақ құстай ұшып барып мың қойды қоралап жүр.

Жерошақтың басына төселген кілем-көрпелердің үстіне жусаған қойдай ақ жастықтарды тыңқитып қойдырған, оның үстіне аунап-қунаған орыстар балдыр-бұлдыр етіседі. Сиыршы Мекербектің кемпірі өреше үстіне ет түсіріп жатыр. Етті істікпен алып жейтін, оның жасауын білмейтін солдаттар қасқырша жұлып жейді. Күрешкесімен малып алып, сорпасын ішеді.

Бір уақытты бір орыстың аузынан: Әкең аузы... кушай киргиз, как волк... — деген одағай сөздер естілді.

Содан соң маңайдағы малшы қазақтың барлығын жинап алып келіп, шидің үстіне үйілген еттің қасына тұрғызды.

Бірақ бірде-бір қазақтың тамағынан ет өткен жоқ. Бұларға: «Көкірегін шалап алған қу кедей, же!»—деп Әкімбек ұры әкіреңдейді. Онымен бірге орыстар мылтықтың дүмімен желкеге нұқиды.

Қойдың ортан жілігін зорлықпен ұстаған Бадырақты:

— Кушай, сволочь киргиз, — деп, көкжелкеден түйіп қалып мұрттай ұшырды.

Мұның не бәлекет екеніне ешкімнің көзі жетіп тұрған жоқ. Қағылдап шетке шыққан қазақты етке қайырады. Боқтап, қуып тығады. Қазақтар амалы жоқ, шешесі ұрып тамақ жегізген баладай әйтеуір қажалайды. Мұнысы кедейге байдан әперген кегі, байды мұқатқаны, кедейді есіркегені еді.

Ақшам кезінде даланы шулатып, мал қалаға айдалды. Мырзағұл, Смайыл баласымен бірге қолдары артына байлаулы айдауда келеді. Айдаушы екі қазақ, бес солдат. Бұлармен араласа қызы мен келіні және бәйбішесі де аңырап келеді. Жайдақ атқа масаты кілемнің үстіне қойшының қоңыр мұжық ерін тартып мінген бір солдат келіп бұлардың алдында шылым тартады. Дікеңдеп ұрсады. Бұлар ернін шығарып «адыра қалғыр, аулақ» — деп, атының басын бұрса, солдаттар сақ-сақ күледі.

Бадырақ таңдатып айдаған жылқы мен қойдың соңында жаяу келеді. Өмір бойы баққан малы бұған, әрине, ыстық. Оның әлі қойдан айрылғысы келмейді. Өмірде қар төсеніп, мұз жастанып, аш-арық жүрсе де, сол өмірі бүгін міне көзінен бір-бір ұшқандай болды.

Айда, — деп бір солдат Бадырақты атпен омыраулатып еді, ат оның өкшесін басып, қызыл асықтан төменгі кердің терісін сыпырды да түсті. Ауырсынып отыра қалып еді, солдат оны қамшымен көсіп кетті. Қорыққанынан сылти басып қойды айдады. Ертеңгі бесінде айдалған мал Сарқанның қаласына келді. Қалада жатқан әскер төңірегіндегі Балшабай болған жатақтар малды талады.

Орыс-қазақ үлескенде, Мырзағұлдың малын бөліп кіргізген барлық қора малға лықа толды. Малды алып болып, күн ұясына батып бара жатқанда Мырзағұлды баласымен бірге запалотка сүйеп қойып атты. Қыз, келін, бәйбішесіне солдаттар білгенін істеді.

Өткен қыс Бадырақ Сағындықтікінде жүргенде бір ұры түсіріп алған еді. Ол бүгін Балшабай болып, Мырзағұл атылып жатқанда, қойшыны тани кетті.

— Мынау Мырзағұлдың баласы. Қулық қылып жаман киім киіп тұр, - деп Балшабайдың бастығына айта қойды. Орыс бастық мылтықтың дүмімен Бадырақты сілейте ұрып жығып, қылышпен көк иықтан бір шауып, Мырзағұлдың жемтігіне қарай сүйреп тастады.

Есі ауып қалған қойшы шабан сары жұлдыз туа қолымен қармана жүріп, қарнымен жорғалап, жылжып келіп, талдың арасына кірді. Арықтан су ішіп, аздап әл жинады. Жуынып алып, қаланың ар жағында тұрған тауға қашып кірді.

Таң құланиектене таудың сылдыраған бұлағының басында таң атқанша отырып, Балшабайдың кешегі өз басына істеген істерін ойлап шықты. Ала қыстай естіген «Балшабай бай мен кедейді теңейтін