БІРІНШІ БӨЛІМ

Бірінші тарау

КӨШПЕЛІ РИФ

1866 жыл, таңғажайып оқиғалар болып өткен жыл болды, бұл оқиғалар, сірә, күні бүгінге дейін де көп адамдардың есінде шығар. Бұл жайындағы хабар құрлықтағы халықтардың да көңілін аударды, портты қалалардың адамдарын да дүрліктірді, бірақ бұл бәрінен де теңізшілерді қатты қобалжытты. Купецтер, кеме иелері, капитандар, сауда кемелерінің капитандары, әскери теңізшілер, тіпті керек десең Ескі — Дүние мен Жаңа Дүниенің бірсыпыра мемлекеттерінің үкіметтері де осы бір феноменге1 мейлінше назар аударды.

Сол жылы, бірнеше кеме теңізде ұршық тәрізді ұп-ұзын әлденендей бір нәрсеге кезікті, бұл жүрісінің жылдамдығы, үлкендігі жағынан киттен анағұрлым асып түсетін еді, кейде жарқырап сәуле шашатын.

Әртүрлі кемелердің журналдарындағы әлгі нәрсені сипаттап жазған жазулардың айырмасы жоққа тән еді. Жұрт оны кит деп жорамалдады. Бірақ ғылымға белгілі киттердің қай түрін алып қараса да, үлкендігі жағынан әлгі нәрсеге маңайлай алмас еді. Кювье де, Ласепед те, Дюмериль де, Катрфаж да 2өз көздерімен көрмейінше, суда мұндай керемет жүр дегенге сенбес еді. Бұл мақлұқты көрген кейбір адамдар оның ұзындығы 200 фут3 деп шамалады, бірақ бұл көріне-көзге кемітіп айтқандық еді; ал, екінші біреулер, оның ұзындығы үш миль4көлденеңі бір миль десті, бірақ бұл дау жоқ асырып айтқандық болатын. Бұл қайшы пікірлерге қарамай-ақ, егер осындай мақлұқ бар болатын болса, көптеген хабарларды қорыта келіп, бұны зоологтарға белгілі жануарлардың бәрінен де анағұрлым үлкен деуге әбден болатын. Бірақ, қалай дегенмен де, мұның бар екеніне күдіктенуге болмайтын,— бұл талассыз еді.

Жұмбақ нәрсені білгенше ынтығу адамзаттың үлесіне тиген ерекше бір қасиет қой, бұл хабар бүкіл дүние жүзін қатты қобалжытты.

1866 жылы 20 июльде Калькутта кеме коғамының «Губернатор Хигинсон» деген кемесі бұл көшпелі массаны Австралияның шығыс жағалауына таяу бір жерде кездестірді.

Капитан Беккер әлгі нәрсені көрген бойда, бұрын картаға түсірілмеген бір рифтің үстінен шыққан екенмін деп қалды, сөйтіп ол, оның тұрған жерінің географиялық координатын5 әбден анықтап, белгілеп алайын деп еді, бір уақытта әлгі ғажайып нәрседен биіктігі 150 фут, қатар тұрған қос бағанадай, болып ысқыра-мысқыра су атқылай бастады. Егер де бұл теңіз астының гейзері6 болмаса, онда, «Губернатор Хигинсон» тегі, екі танауынан бу аралас су атқылайтын, сүтқоректі, су жануарына кездескен болды.

1866 жылы 23 июльде Тынық мұхитта осы бір ғажап мақлұқты Вест-Индия және Тынық мұхит кемелері қоғамының «Христофор Колумб» деген кемесінің палубасындағылар да көрді. Осы ғажап киттің кереметтей шапшаңдықпен жылдам жүретіні жұрттың бәріне де белгілі болып қалып еді, өйткені, «Губернатор Хигинсон» мен «Христофор Колумб» оны үш күннің ішінде жер шарының екі тарапында көрді, ал бұл екі араның қашықтығы 700 миль еді.

Осыдан 15 күн өткеннен кейін Ұлттық компанияның «Гельвеция» кемесі мен «Роял Мейл» компаниясының «Ханаан» кемесі Атлантика мұхитында, Америка мен Европаның аралығындағы, Гринвичтен бастап санағанда солтүстік 42°15` ендікте, 60°15` батыс бойлықта әлгі «кереметті» тағы кездестірді. Бұл екі кеменің екеуініңде капитандары әлгі сүтқоректінің ұзындығы ең кем дегенде 350 фут болар деп шамалады. Өйткені форштевінен бастап ахтерштевіне дейін өлшегенде әрқайсысының ұзындығы 325 фут «Ханаан» мен «Гельвеция» кемелері бұл кереметтен кіші еді. Ал, Алеут аралдарының маңында кездесетін ең үлкен деген киттің ұзындығы 150 футтан асқан емес.

Осы айтылған хабарлар, трансатлантика кемесі «Перейда» да сол кереметті көріпті, «Этна» деген кеме онымен тіпті қақтығысып қалыпты деген сияқты бірінің үстіне бірі түсіп жатқан басқа да тың хабарлар, ақыр аяғында, Француздың «Нормандия» фрегаты офицерлері жасаған протокол, «Лорд Клайд» кемесінің командирі Фитц-Джемстің ағылшын адмиралитеттігіне жазған есепті баяндамасы, — осы сияқты мәліметтердің бәрі келіп қоғам пікірін ду көтеріп кетті. Кейбір елдер бұл оқиға жайындағы хабарларға қалай болса солай, күле қарады, бірақ теңіз арқылы қызу сауда қарым-қатынасын жасап отырған мемлекеттер бұған үлкен мән беріп, қатты көңіл аударып отырды.

Астаналардың бәрінде де әңгіме тақырыбы осы керемет болып алды. Ол туралы эстрадаларда өлең айтылып, журналдарда карикатура басылып жүрді, керек десең театрларда да көрсетілді. Барлық газеттердің беттерінде полюс маңының суларында жүретін қорқынышты ақ киттерден бастап, сезгіш тармақтарымен 500 тонна кемені іліп алып су түбіне әкете беретін сегізаяқ туралы өмірде бар, және қиялдан туған түрлі су алыптарының суреттері басыла бастады. Теңіз кереметтері болуы ықтимал деп ерте замандағы — Аристотель7 мен Плинийдің жазып қалдырғандары, Норвегия теңізшілерінің әңгімелері, Пауль Геггеданың хабарлары, ең ақыр аяғында, Харингтонның айтқаны (бұл адамның 1857 жылы адам айтқысыз орасан зор теңіз жыланын көргені күмәнсіз болатын), осы сияқты ежелгі документтер архивтерден жедел іріктеліп алынды.

Осы кезде ғылыми қоғамдарда, ғылыми журналдарда сенушілер мен сенбеушілердің арасында бітіспес айтыс-тартыс жүріп жатты, Керемет жайындағы мәселе жұрттың бәрін де ойландырды. Қырқысқан айтыс кезінде сия дегеніңіз судай ағып бақты.

Алты ай бойына созылған осы айтыс-тартыста екі жақ бірін-бірі алма-кезек жеңіп отырды. «Бразилия географиялық институты хабарлары», «Берлин ғылым академиясының шежіресі», Вашингтондағы Смит институтының журналы сияқты бульварлық баспасөз орындары «Индиялық архипелаг» пен Петерманның «Хабарлары» сияқты беделді журналдарда басылған айтыс мақалаларды, Европаның ең таңдаулы журналдарында басылып жатқан ғылыми хроникалық хабарларды мазақтап, тәлкек етті. Әңгіме болып отырған кереметті бар деушілерге қарсы кейбіреулер, Линнейдің8 «Жаратылыс ешкімді ақмақ қып жаратпайды» деген белгілі сөзін келтірсе, мұны журналистер дереу қағып алып, өздерінше өңдеңкіреп: «Мас теңізшілердің ғана қиял өрісінде өмір сүре алатын пайдасыз алыптарды жаратылыс жемісі деп табиғатты қорламасаңдар екен» деп оқымыстыларды көндірмек болды. Ақыр аяғында, халық арасына көп тараған, жеті сайын шығатын сатиралық журналда әйгілі бір жазушының керемет туралы өте өткір сықағы жарияланды. Керемет енді ел аузындағы күлкіге айналады. Мұның өзі сол кереметті бар деушілерді, сөздерін қайтып алуға мәжбүр етті. Сонымен өткір сықақ ғылымды жеңіп кетті.

1867 жылдың алғашқы айларында, енді қайтып ауызға алынбастай болып, кереметтің аты да, заты да біржолата өшкен тәрізді болып еді. Бірақ осы екі арада оқушылар жұртшылығына тағы да бір жаңа факт мәлім болды. Бұл жолы әңгіме қайдағы бір дерексіз ғылыми мәселені шешу жайында емес, елеулі әрі нақты қауіпке қарсы күрес туралы болды. Мәселе әуелгіден басқаша баяндалды. Керемет енді арал, су астындағы құз, риф, риф болғанда, ұстатпайтын, көшпелі жұмбақ риф болып алды.

1867 жылы 25 мартқа қараған түнде Монреаль мұхит компаниясының «Моравия» кемесі 27°30` ендікте, 72° 15` бойлықта бұрын ешбір картада көрсетілмеген бір құзға соқтығысып қалады. Машинасының төрт жүздік күші бар «Моравия» кемесі жел артынан тұрып теңіздік есеп бойынша сағатына 13 миль шапшаңдықпен жүріп келе жатыр еді. Кеме корпусының ойдағыдай беріктігі болмағанда осынша жылдамдықпен жүріп келе жатқан кездегі бұл соқтығысу кемені де, 237 жолаушыны да, команданы да бір сұмдық апатқа ұшыратар еді.

Кеме таңертеңгі сағат бесте қақтығысып қалды. Бұл таң жаңа ғана атып келе жатқан кез еді. Күзеттегі офицерлер кеменің кенересіне тұра жүгірісті. Олар көлбеп жатқан көкпеңбек мұхит айдынына қадалып қанша қараса да, бейне бір өте қуатты қалақтан көтерілгендей бір километрге жуық жердей тулап жатқан толқындардан басқа күдіктенерлік ештеме көре алмады. Бұл жердің координатын дәл белгілеп алып, «Моравия» өз жөніне тарта берді. Кеменің ешқандай бұзылған-жарылған, бүлінген жері көрінбеді, кеме неменеге соқтықты екен, су астындағы жартасқа соқтықты ма, немесе батып кеткен әлденендей бір кемеге соқтығысып қалды ма екен деген ойға шомып «Моравия» кемесінің командалық құрамының басы қатты.

Портқа келгеннен кейін құрғақ докта «Моравия» килінің бір бөлегі қирағандығы анықталды.

Егер осыдан үш жеті десін дәл әлгі жағдай тағы қайталанбаса басқа көп оқиғаның бірі сияқты, бұл ғажап оқиға да көп кешікпей-ақ ұмытылып кеткен болар еді. Бұл мінген кеме бүкіл әлемге белгілі кемелер коғамының кемесі болғандықтан, тек осы жолы ғана бұл оқиға кең өріс алып, бүкіл жер жүзінде әралуан пікірлер туғызды.

Бәлкім, ағылшын кеме қожасы Кьюнардтың есімі жұрттың бәріне де белгілі шығар, өйткені Европа мен Америка арасында тұңғыш рет үздіксіз қатынас жасап тұрған осы адамның кемелері ғой. Кьюнардтың кемелері, өздері өмір сүрген 27 жылдың ішінде Атлантика мұхитын әрлі-берлі 2000 нан аса рет жүзіп өткенде, бірде-бір кемесі не уақытынан кеш шығып, не баратын жеріне уақытынан кеш келіп көрген емес, белгіленген мерзімінде сапарға шықпай да қалған емес, оларға сеніп тапсырылған почталардың бірде бір хаты жоғалған да емес еді. Кьюнард кемелері туралы жұрттың пікірі өте жақсы болғандықтан, ол бәсекелесушілерден де қорыққан жоқ. Міне, сондықтан осы компанияның ең таңдаулы кемелерінің біріне тап болған бұл оқиға жұртқа көбірек тарады.

1867 жылы, 13 апрельде жел тынық, теңіз беті айнадай жалтырап жатыр еді, 15° 12` батыс бойлықта; 45° 37` солтүстік ендікте «Шотландия» кемесі кетіп бара жатқанды. Кеменің сағатына 13 миль жарымдай шапшаңдықпен жүріп келе жатқаны бір мыңдық күші бар машинадан белгілі. «Шотландияның» дөңгелегі сағат маятнигіндей біркелкі айналып, теңізді қақ айырып, кескілеп келе жатты. Түс ауған шақ еді, сағат төрттен 17 минут кеткен болатын; жолаушылар үлкен залда шай ішіп отырғанды. Дәл осы мезетте, дөңгелектен кейініректеу оң жақ бортқа тиген болмашы ғана бір соққыдан «Шотландия» сәл ғана дір ете түсті.

Алайда, кемеге тиген соққы тым әлсіз еді, егер де:

— «Трюмді су алып кетті, батып барамыз»,— деген айқай шықпаса, жолаушылар бұл соққыны ескермеген де болар еді.

Жолаушылар, әрине, асып-сасып, абыржып қалды. Бірақ капитан Андерсон оларды тез-ақ тыныштандырды. Шынында, кеменің тек бір жерінің тесілуінен келер қауіп жоқ еді. Өйткені «Шотландия» кемесінің ішкі жағында су өткізбейтін жеті топсасы болатын.

Капитан Андерсон дереу трюмге түсті. Ол бесінші тоспаға су өткенін көрді, ал судың өте тез өтіп жатқанына қарағанда, борттың тесілген жерінің көлемі едәуір болуға тиіс еді. Әйтеуір бұл тоспада бу қазандарына от жағылмайтыны абұйыр болды.

Капитан Андерсон машинаны тоқтатты да, бір матросқа суға сүнгіп, кеменің тесілген жерін көріп келуге бұйрық берді. Матрос қайтып келіп кеменің корпусындағы тесілген жердің ені екі метрдей екенін айтты. Теңіз үстінде мұны жөндеу, әрине, мүмкін емес еді, сондықтан «Шотландия» дөңгелектерінің жарым-жартысы суға бата, ептеп-септеп жылжи берді.

Кеме бұл кезде Клир мүйісінен үш жүз миль жерде еді, сондықтан Ливерпуль портына келетін уақытынан үш күн кешігіп келіп, бүкіл Англияны қатты абыржытты.

«Шотландия» құрғақ докқа кіргізілді де, компания инженерлері оны қарап шықты. Олар өз көздеріне өздері сенгісі келмеді, өйткені кеменің корпусы ватерлиниядан екі метр жарымдай төменіректе дұрыс тең бүйірлі үш бұрыш түрінде тесілген екен. Тесілген жердің шеті әдейі ойып алғандай теп-тегіс кесіліпті. Тегі, корпусты тесіп өткен құрал ерекше өткір болса керек.

Көрушілерді бұдан да көрі таң қалдырған бір мәселе кеменің, қалыңдығы төрт сантиметр металл тысын тесіп өткен құралдың, кеме ішінде қалып қоймай, қалай қайта шығып кеткендігі еді. Мұның себебін ашу мүлдем мүмкін болмады...

«Шотландия» ұшыраған осы оқиға көптен бері қызығы басылып, суып қалған мәселені қайта көтеріп тағы да бүкіл жұрттың көңілін өзіне аударып алды. Жұрт енді осы минуттен бастап теңіздің үстіндегі апаттың бәрін атышулы кереметтен көретін болды. Ал, теңіздік санақ бойынша, жыл сайын үш мың кеме апатқа ұшырап, оның ішінен ен кем дегенде екі жүзі үшті-күйлі, із-түзсіз жоғалып кетіп отырса, мұның өзі фантастикалық кереметтің күнәсын күннен-күнге ауырлата беретіндігі табиғи нәрсе ғой.

Барлық елдердің де қоғамдық пікірлері, дұрыс болсын мейлі, теріс болсын, әйтеуір, теңізде осы кемелердің апатқа ұшырауын кереметтен көрді; сөйтіп олар мұңдай жағдайда материк арасындағы қарым-қатынасты қатерлі деп тауып, теңізді осы бір қатерлі пәледен қалай да арылтуды талап етті.

Екінші тарау

ЖАҚТАУШЫЛАР МЕН ҚАРСЫЛАР

Әлгі айтылған оқиғалар болып жатқан кезде, мен Солтүстік Америкада Небраска штатының жан баспаған, меңіреу түкпірлерін аралап жүр едім. Париждегі табиғат тарихы музейінің адъютант профессоры, әрі натуралисі болғандықтан Француз үкіметі мені Америкаға осы ғылыми экспедицияға жіберген болатын.

Небраскада болған алты айдың ішінде жиып-терген барлық асыл коллекциямды жинастырып, буып-түйіп алып, 1867 жылы март айының аяқ кезінде Нью-Йоркке келгенмін. Францияға майдың бас кезіне таман қайтуым керек еді, сондықтан оған дейінгі уақытты өзімнің алып келген минералогиялық ботаникалық және зоологиялық коллекцияларымды жүйелеп, ретке келтіріп алу үшін пайдаланбақ едім.

Әрине, бүкіл коғам пікірін толғандырып отырған оқиға туралы мен де хабардар болатынмын. Барлық газет, журнал беттері теңіздегі керемет туралы хабарға толы болса, одан қалай хабарсыз қаларсың? Бұл жұмбақ мені де қатты толғандырды.

Осы жұмбақтың шешуін таба алмай, бірде олай, бірде бұлай ауытқумен болдым. Мұнда, қандай да болса, бір құпия барлығы күмәнсыз еді, ал бұның бар екеніне сенбеушілердің көздерін жеткізіп, көңілдерін сендіру үшін «Шотландия» кемесінің тесілген жерін көрсете қойса, жетіп жатыр.

Бүкіл Нью-Йорк сергелдеңге түсті. Мағлұматы аз адамдар таратқан жылжымалы арал, ұстатпайтын риф туралы жорамалдар да жалған лақап болып шықты. Шынында да, eгep қуатты машинасы болмаса, жылжымалы рифке осынша шапшаңдық қайдан келмекші. Сол сияқты бұл бір кезде суға батып кеткен зор кеменің қалқып жүрген корпусы болу керек деген жорамалды да кереметтің жүресінің шапшаңдығының өзі-ақ жоққа шығарған еді.

Сонымен, бұл мәселенің шындыққа жуық келетін екі-ақ шешімі қалғанды: бұл екі шешім бойынша бұл керемет не орасан зор жануар болуы керек те, не өте қуатты двигателі бар сүңгуір кеме болуы керек.

Сайып келгенде, бұлардың шындыққа ең жанасымдысы сүңгуір кеме болу керек деген пікір де, жер бөлігінің екі бірдей жарты шарында жүргізілген тексерістен кейін, түкке аспай қалды.

Сүңгуір кемені жеке бір адамның кемесі деп топшылау мүмкін емес еді, өйткені, ол кемені бір жерде жасау керек қой, ал мұндай орасан зор кеменің жасалып жатқанын жұрттың аңғармауы мүмкін емес еді.

Мұндай бүлдіргіш күші бар қатерлі механизмді қандай да болса тек бір мемлекет қана жасап шығара алар еді. Адамзатқа өлім себуші қару-құралдың не бір жаңа түрлерін тауып, сонымен шұғылданып отырған біздің сорлы заманымызда, әлде бір мемлекет басқа мемлекеттерге білдірмей осындай соғыс кемесін жасап, оны тәжрибе жүзінде сыннан өткізіп отыр деп топшылауға әбден болатын.

Бірақ, соғыс кемесі болар деген бұл жорамалдың да күлі көкке ұшты, өйткені, үкімет атаулының бәрі де бұл іске ешқандай қатысымыз жоқ деп мәлімдеді. Керемет халықаралық мұхит жол қатынасына қауіп туғызып отырғандықтан, бұл мәлімдемелердің дұрыстығына күмәндануға болмады. Ал, мұның үстіне, жеке адам құпия түрде жасай шығуы тіпті мүмкін емес-ті, өйткені бәсекелес мемлекеттердің үкіметтері бұл мемлекетті әрбір басқан қадамына шейін аңдып отырғаны даусыз еді.

Англияда, Францияда, Россияда, Германияда, Италияда, Америкада, тіпті Түркияда да мұндай кеменің жасалмағаны анықталғаннан кейін, сүңгуір қайық жайындағы жорамал да үзілді-кесілді бекерге шықты.

Бульварлық баспасөз қаншама әжуа қылғанымен сол зор мақлұқ су бетінде тағы да көрінді. Сөйтіп жұрттың алып-қашты дабыры қиялдан туған не бір жорамалдардың бірінен соң бірін туғызып жатты.

Нью-Йоркте көп адамдар жұрттың бәрін толғандырып отырған осы мәселе жөнінде менен өз пікірімді айтуды сұрады. Франциядан осы сапарға аттанғанымда, мен «Теңіз түбінің сыры» деп аталған екі томдық еңбегімді жарыққа шығарып кеткен едім. Ғылыми дүниеде жақсы бағамен қабылданған бұл кітабым, мені жаратылыс тарихының әлі де аз зерттелген осы тарауының маманы деген атаққа іліктірген болатын.

Пікіріңізді айтыңыз деп менің соңыма түсіп алысты. Мен әртүрлі себеп-сылтау айтып, қаншама жалтарсам да, «Нью-Йорк вестниктің» тілшілері қоярда-қоймай жүріп, газет оқушыларына мұхиттағы ғажап оқиға жөнінде өз пікірімді айтып беруге мәжбүр етті.

Сонымен, 30 апрельде газетте профессор Пьер Аронакстың көлемді мақаласы басылып шықты. Бұл мақалада мақлұқ туралы мәселе барлық жағынан толық қамтылып, барлық белгілі фактыларға ғылыми баға да берілді.

Осы мақалдан үзінді келтіремін.

«Сонымен, — деп жаздым мен — барлық жорамалды бір-бірлеп, талдай келе,— сын көтерерлік дәйекті, басқа жорамал болмағандықтан, бұл кереметті ерекше қуатты теңіз жануары деп білуіміз керек.

Мұхиттың терең түбіндегі өмір бізге әлі белгісіз. Оны ешбір зонд әлі барлай алған жоқ. Сол түпсіз тереңде не болып жатыр? Қандай мақлұқтар бар онда, теңіздің бетінен он екі-он бес мың метр тереңдікте қандай мақлұқ тіршілік етеді? Олардың дене құрылысы қандай? Бұл жөнінде тіпті топшылап та болса белгілі-бір пікір айта қою қиын.

Біздің алдымызға қойылып отырған мәселенің: — не біз жер жүзінде тіршілік ететін мақлұқтардың бәрін де білеміз, немесе біз олардың бәрін емес, кейбір бөлшегін ғана білеміз, деген екі түрлі шешімі бар.

Егер де планетамыздағы тіршілік ететін жануарларды біз түгел білмейтін болсақ, табиғаттың біз білмейтін құпия сыры әлі бар болатын болса, бізге белгісіз балықтың немесе дене құрылысы «тереңдікке сай» мүлде өзгеше сүтқоректі жануарлардың бір түрі; немесе бір тұқымының болуына шек келтіруге ешқандай негіз жоқ, мұхиттың зерттеуге болмайтын терең түбінде мұндай жануарлар тіршілік ете алады, ал, сонымен бірге, белгісіз бір өзгерістер арқылы немесе ешбір себепсіз-ақ олардың оқта-текте су бетіне шығып тұруы да ықтимал.

Егер де, мұның керісінше, жанды мақлұқтардың бәрін де білетін болсақ онда бұл кереметті аты-жөні, түрі-түсі өзімізге белгілі су жануарларының арасынан қарастырып көруіміз керек. Бұлай болғанда, мен орасан зор нарвал бар деп білер едім.

Кәдуелгі қарапайым нарвалдың ұзындығы көбінесе 30 футтай болады. Оның ұзындығын бес есе, он есе ұзартып көріңіз, үлкендігіне қарай күші де сай болсын, тісінің күшін де денесіне сай келтіріңіз,— сонда, сіз өзіңізді таңдандырып отырған құпия сырды біле аласыз. Бұл жануардың үлкендігі «Ханаан» офицерлері айтқан мөлшердей болып шығады, оның тісі де дәл «Шотландия» кемесінің тесілген жеріндей етіп тесіп түсе алатындай болады, күші де мұхит кемесін суға батырып жіберуге жетерліктей болады.

Шынында да, нарвалдың ерекше біткен ұзын сүйек тісі, немесе кейбір натуралистер айтқандай айбалтасы бар. Бұл айбалтаның өзі құрыштай қатты болады. Мұндай айбалталар кит денелерінен де сан рет табылған, нарвалдар киттермен шайқасқанда оларды ұдайы жеңіп отырады; ағаш кемелердің бір жағынан кіріп, екінші жағынан бір-ақ шыққан осындай айбалталарды жұрт көп күш салып, зорға суырып алады.

Париждегі медицина факультетінің музейінде ұзындығы 2/4 метр айбалта бар, ал оның түп жағының жуандығы — қырық сегіз сантиметрге дейін барады.

Сонымен, бұны сағатына 20 миль жүре алатын әдеттегі нарвалдан он есе үлкен, орасан зор айбалтасы немесе тісі бар нарвал екен дейік, сонда оның зор денесіне жүрісінің шапшаңдығын қоссақ— бұған қақтығысып қалған кеменің қандай да болса бір апатқа ұшырауы таңырқарлық нәрсе емес қой.

Қорытындымда мынаны айтуым керек: әбден анықталған толық мәліметтер қолға түскенше, мен бұл мақлұқты әдеттегі қарапайым ғана ұзын тісті емес, кәдуілгі темір құрсаулы соғыс кемесінің тараны сияқты, қуаты да соның қуатынан кем түспейтін зор айбалтасы бар алып нарвал деп білемін.

Бұл феноменды осылай, тек қана осылай ұғынуымыз керек... әрине, егер де, осындай нәрсе бар болса, бірақ мұны әлі анықтау керек болады».

Соңғы сөздер сақтанғандықтың салдарынан жазылған болатын, мұным: өзімнің ғалым атағыма дақ түсіріп алмауды, американдықтарға күлкі болып қалмауды көздегендік еді. Сонымен, мен, өзіме шығыс та тауып, даярлап қойдым, бірақ кереметтің бар екенінде ешқандай күмәнім жоқты.

Менің мақалам көпшіліктің игілігіне айналып, қызу талқыланып жатты. Мақаланың біраз жақтаушылары да болды. Жұмбақ мәселенің шешуі туралы менің айтқан пікірлерім ой-қиялым шарықтауына үлкен нәр болды. Табиғаттан тыс нәрсені жұрттың қиялдағышын-ай десеңші... Дегенмен, теңіз ондай орасан зор алып жануарлардың өсіп-өнуіне өте қолайлы орта ғой, бұл жануарлардың қасында, құрылықтың пілдері мен мұрын-мүйіздері жұдырықтай-ақ болып көрінер еді. Теңізде сүтқоректілердің өте үлкен екілі кит сияқты жануарлар тіршілік етеді. Олай болса, теңізде орасан зор алып моллюскалар да, шаян тәріздес, ұзындығы жүз метрге дейін баратын, үрей ұшырарлық — омарлар да немесе салмағы екі жүз тоннаға дейін баратын крабтарда болады деп топшылауымызға неге болмайды? Бұрынғы геологиялық заманның төрт аяқтылары, төрт қолдылары, құстары мен бауырымен жорғалайтын жәндіктері де орасан үлкен болған ғой. Тек ондаған, жүздеген мың жылдар өткеннен кейін ғана олар осы күнгі дәрежесіне дейін кішірейген. Олай болса, жер беті ұдайы өзгеріп отырғанымен, қай заманда да зат құрамы ешбір өзгеріссіз келе жатқан теңізде, ежелгі геологиялық замандағы жануарлар дүниесінің өкілдері сол үлкен күйінде қалып қоюы ықтимал деуімізге неге болмайды? Жылдар ғана емес, ғасырлар бойы, немесе мыңдаған жылдар бойы өмір сүретін ерте заманда пайда болған алып жануарлардың бүгінге дейін тіршілік етіп келген ең соңғы түрлерін теңіз өзінің бір құпия қоймасында неге сақтай алмасын?

Мен ұшқыр, тәтті қиялдың қызығына түсіп кетіппін, мұның өзі сірә, тап мендей ешкімді де еліктіре алмаған шығар.

Қайталап айтамын, әңгіме болып отырған бұл таңғажайып көрініс осыдан былай талас-тартыс туғызған жоқ, қоғам енді ертегідегі теңіз жыландарына ешбір жуыспайтын, ұқсамайтын не де болса бір алып жануардың барлығын мойындаған еді.

Ал, мұның өзі кейбіреулерге ғылыми тұрғыдан қарағанда ғана мәні бар, әншейін мәселе болып көрінсе, мұхит су жолы қатынасының қауіпсіздігін көздеп отырған ағылшындар мен американдар үшін теңізді осы қатерлі кереметтен жедел түрде арылту шараларын қолдану ең қажетті міндеттердің бірі еді.

Финанс және сауда-саттық орындардың баспасөздері керемет туралы тек осы тұрғыдан ғана пікір қозғап отырды. «Теңіздік шолу», «Ллойд газеті», «Пакетбот», «Теңіздік сауда қатынасы газеті» ірі зиянға ұшырау қаупінен қорқып отырған қауіпсіздендіру қоғамдарының барлық баспасөз орындары теңіздегі кереметті аяусыз түрде құртуды бір ауыздан талап етіп отырды.

Жұртшылық пікірі, ең алдымен, солтүстік-америка жұртшылығының пікірі, қауіпсіздендіру қоғамдарының пікірін жақтады. Нью-Йоркте нарвалды аулау үшін экспедиция даярланып жатты. Бұл үшін тез жүретін «Авраам Линкольн» фрегатын даярлап, жабдықтау ұйғарылды.

Сапарға қайткенде де тезірек шықпақшы болған кеме командирі капитан Фарагут үшін барлық керек-жарақ, құрал-жабдықтар қоймасының есігі кеңінен ашылды. Бірақ осындай кезде сөйтетін әдеті емес пе, кереметті құрту туралы бір тоқтамға келгеннен кейін-ақ, сол керемет ұшты-күйлі жоғалып кетті. Екі ай бойына ол жөнінде сыбыс болмады. Оны бірде бір кеме де ұшырата алмады. Мұның өзі нарвал өзін әлдекімдердің құртпақ болып аттанғалы жатқанын тап бір біліп қойғандай болып көрінді. Бұл жөнінде трансатлантикалық су асты кабелінде неше түрлі әңгімелер айтылып жатты!.. Әзілқойлар, қу нарвал кептеген телеграммалардың біреуін қолына түсіріп алған шығар да, жөніне тайып берген болар десіп жүрді.

Сонымен, фрегат таңғажайып аңды аулауға әбден жабдықталып, сапарға шығуға дайын болғанда, капитан қалай қарай бет түзерін білмеді.

Сан-Франциско мен Шанхайдың арасында қатынас жасайтын бір кеме мақлұқты бұдан үш жұма шамасы бұрын Тынық мұхиттың солтүстік бөлігінде кездестіріпті деген хабар жеткен кезде жұрттың бәрі де шыдап тұра алмады. Әлгі хабар зор әсер етті. Капитан Фарагутқа бір тәулік кідіруге де ерік берілмеді. Азық-түлік те дереу тиеліп қалды, кеменің трюмі де көмірге сықай толтырылды, команда құрамы да толық болатын. Тек енді, отты жағып, буды жіберіп, якорьды судан алу ғана қалған еді.

Егер де сапарға шығу тіпті жарым күн кешіксе де, капитан Фарагуттың мұнысын жұрт кешпес еді. Бірақ оның өзі де қашан шыққанша асық болатын.

«Авраам Линкольн» сапарға шығардан үш сағат бұрын маған бір хат әкеліп берді, оның мазмұны мынадай болатын.

«Профессор Аронакс мырзаға.

«Бесінші авеню» қонақүйі, Нью-Йорк.

Мейрімді мырза!

Егер де сіз «Авраам Линкольн» кемесімен шығатын экспедицияға қосылуды қаласаңыз, онда Құрама Штаттар үкіметі сіз арқылы бұл іске Франция да қатысып отыр деп білер еді. Капитан Фрагут сізге жеке каюта береді.

Сізге шын жүрекпен берілген теңіз министрі Д.Б. Гобсон».

Үшінші тарау

«ҚОЖАЙЫННЫҢ ЕРКІ БІЛСІН»

Теңіз министрінен хат алардан үш секунд бұрын Солтүстік-батыс өткел арқылы мұзды бұзып-жарып өту жайында қаншалықты ойласам, нарвалды аулау жайында да нақ соншалықты ойлаған едім. Менің міндетім де, менің ендігі жердегі бар мақсатым да осы қатерлі кереметтің соңына түсу, оны қалайда құрту, сөйтіп адамзатты осы пәледен құтқару екенін мен әлгі хатты алғаннан соң үш секундтен кейін барып ұқтым.

Мұның үстіне ауыр сапардан аса қажып-шаршап жаңада ғана қайтқандықтан біраз тынығуымда керек еді. Менің бар арманым: туған елге, дос-жарандарға, ботаникалық баудың қасындағы кішкене пәтер үйіме, баға жетпес асыл коллекцияларыма қайту ғана болатын. Бірақ бұл жолда маған ешнәрсе бөгет бола алған жоқ. Мен енді шаршағандықты да, достарды да, коллекцияларды да бәрін де ұмыттым — сөйтіп, ойланып-толғанып жатпастан-ақ, америка үкіметінің шақыруын қабыл алдым.

«Айтпақшы, Европаға апармайтын жол да жоқ қой, деп ойладым мен,— тіпті нарвалдың өзі-ақ Франция жағалауына алып бармасына кім кепіл. Атына заты сай жануар емес пе, мүмкін ол өзін Европа теңіздерінің бірінде құрттырар, сөйтіп мен оның ұзын тісінің ең кем дегенде жарым метрін Париждегі табиғат тарихы музейіне алып та қайтармын!»

Бірақ, әзірше нарвалды Тынық мұхиттың солтүстік бөлегінен іздестіруге тура келіп отыр; мұның өзі, Францияға қайту үшін маған бүкіл жер дүниені шыр айналып шығу керек деген сөз.

— Консель! — деп айғайладым мен дегбірсізденіп.

Консель барлық сапарларымда да, қасымда бірге жүрген қызметшім еді. Осы тамаша фламандықты, мен шын көңіліммен жақсы көруші едім, ол да мені сондай жақсы көретін. Ол өзі нені де болса ықыласпен беріле істейтін, айтқанды орындағыш, тұрмыста тосыннан кездесе кеткен көңілсіздікті елең де қылмайтын, қолынан келмейтіні жоқ, жұмысқұмар, өз есіміне қарамастан мынаны қайттік деп сұрап тұрса да ешкімге, ешуақытта кеңес те бермейтін, жаратылысынан салмақты, сабыр иесі адам болатын.

Менің кішкене пәтер үйіме келіп-кетіп жүретін ғалымдардың үйірмесіне ұдайы араласып жүргендіктен Консельдің өзі көп нәрсені үйреніп тіпті табиғи-ғылыми классификация жасау жөнінен маман болып алды, маман болғанда, бөлімдердің, топтардың, кластардың подкластардың, ортядтардың, семьялардың, родтардың, түрлердің және тұр ішіндегі түрлердің сатысына акробатша — шапшаң жүгіріп шығатын, қабілеті бар маман болды. Бірақ оның бар білімі осы ғана еді. Классификация теориясына өте жетік, ал тәжрибе жүзіндегі білімнен құр алақан Консель, менің ойымша, түріне қарап, китті кашалоттан айыра алмас еді.

Дегенмен, өзі бір керемет жігіт!

Он жыл бойына, барлық ғылыми экспедицияларда да Консель менімен бірге болды. Осы уақыттың ішінде сапар — ұзақ болды деп немесе шаршадым деп қынжылып көрген емес. Консель қай елге болса, ол елге болсын: мейлі Қытайға, мейлі Конгаға болсын, ешкімнен ешнәрсе сұрамай-ақ, көңіліне ешбір күдік алмай-ақ, сапар шегуге қашан да дайын тұратын. Өзінің денсаулығы өте жақсы еді, бұл жөнінде оған қандай ауру болса да қатерлі емес-ті, бұлшық еттері тастай қатты, нерві темірдей төзімді болатын.

Ол отыз жаста еді, ал оның бұл жасының қожасының жасына қатысы он бестің жиырмаға қатысындай болатын. Өзімнің қырыққа келгенімді осындай едәуір қиын тәсілмен мойындағандығыма кешірім сұраймын.

Бірақ Консельдің бір кемшілігі бар еді. Ол ем қонудан кеткен формалист болатын, ол менімен сөйлескенде үшінші адамша сөйлесетін, ал оның мұнысына мен талай рет бұлқан-талқан болып ашуланып та қалып жүрдім.

— Консель?—деп қалдым мен, тағы да жол жүруге қамданып, асығып үсігіп жүріп.

Консельдің маған шексіз берілген адам екендігінде шәгім жоқ. Әдетте мен одан менімен бірге саяхат сапарына шығуға қалай қарайсың мақұл көресің бе, жоқ па деп сұрамаушы едім; бірақ бұл жолғы экспедиция белгісіз уақытқа дейін созылуы да мүмкін еді, мұның үстіне, қатерсіз де емес-ті. Кемені шаттауықтың қабығындай лезде суға батырып жібере алатын жануарды аулау ойыншық емес қой! Мұның өзі жүрегінің түгі бар деген адамның өзін де ойландырарлық нәрсе еді. Консель не айтар екен?

— Консель! — деп үшінші рет шақырдым.

— Консель келді.

— Қожайын мені шақырды ма? — деп сұрады ол кірісімен.

— Я, көгершінім. Жол жабдығыңның бәрін даярлай бер. Екі сағаттан кейін жүреміз.

— Қожайынның еркі білсін, — деп жауап қайырды Консель сабырлы шыраймен.

— Бір минут уақытты босқа өткізуге болмайды. Көйлек-көншекті, ұйықтарды, керек нәрсенің бәрін жинап, чемоданға салыңыз. Бәрін де сиғанынша нығарлай салыңыз, тек тезірек қимылдаңыз!

— Қожайынның, коллекцияларын ше? — деп қалды Консель.

— Коллекциялармен кейін шұғылданамыз. Олар қонақ үйде сақтала тұрады.

— Ал, бұғы қабан ше?

— Оны бізсі -ақ асырай тұрады. Айтпақшы, біздің барлық айуанаттармызды Францияға жөнелтуге бұйрық бермеппін ғой!

— Демек, біздің баратын жеріміз Париж болмады ғой? — деп сұрады Консель.

— Қалай десем екен, — деп жалтарыңқырап жауап қайырдым мен,— тегі, бізге біраз жерді айналып қайтуға тура келетін шығар...

— Егер қожайын қаласа, несі бар, қанша жер болса да айналып қайтамыз.

— Түк емес! Рас, жолымыз — біраз ұзақтау... «Авраам Линкольн» кемесімен жүреміз.

— Қожайынның еркі білсін,— деді Консель міз бақпастан.

— Достым, сен оны білесін бе, жоқ па, әңгіме керемет туралы болып отыр... Кәдуілгі атақты нарвал туралы... Мұхитты сол кереметтен құтқару керек!.. «Теңіз түбінің құпиялары» атты екі томдықтың авторы, капитан Фарагутпен бірге сапарға шығудан бас тарта алмайды... Өте құрметті де міндет, сонымен бірге қатерлі де! Нарвалдың бізді қайда апаратыны мүлде белгісіз... Бұл жануардың өзі өте мінезсіз болып шығуы да ғажап емес. Әйткенмен біз бәрібір барамыз! Біздің капитанымыз да — іздегенге сұрағанның өзі — жігіт-ақ!

— Қожайын қайда барса, мен де сонда барамын,— деді Консель.

— Жақсылап ойлан! Менің сенен жасырар түгім де жоқ. Мұның өзі аман-есен қайта бермейтін сапарлардың бірі.

— Қожайынның еркі білсін!

Ширек сағаттан кейін керекті заттар чемоданға салынып та болды. Консель ештеңені де ұмыт қалдырмапты. Құстар мен сүтқоректілерді түр-түрге бөлгендей көйлек-көншек, сүлгілерді де түр-түрге бөліп реттеп салыпты. Коридор қызметкері біздің багаждарымызды бестибюлге шығарып қойды. Мен жұртқа ылғи лық толы болатын төменгі этаждағы үлкен конторға келдім де, жануарлармен кептірілген өсімдіктер қойылған бумаларды Парижге жөнелту жөнінде бұйрық бердім. Сөйттім де бұғы қабанның тамағы үшін жеткілікті қаржы қалдырып, қонақүйге бересімді түгел беріп, Консель отырған күймелі арбаға секіріп мініп алдым.

Біздің экипажымыз Бродвей арқылы Юнионскверіне дейін барды да, төртінші авеняға қарай бұрылды, сосын авеняның бойымен Катринстритке дейін келді, ең ақыр аяғында, жағалаудағы отыз төртіншіге келіп тоқтады. Бұл жерден бәрімізді де адамдарымызды да аттарымызды да, экипажымызды да Нью-Йорктік іргесіндегі, Гудзон өзенінің сол жақ жағалауындағы Бруклинге паром арқылы әкеліп түсірді. Бірнеше минуттен кейін күймеміз бізді қос мұржасынан қою, қарақошқыл түтін будақтаған «Авраам Линкольн» кемесіне жеткізіп салды.

Біздің багажымыз дереу кеменің үстіне шығарылды. Мен жүгіре басып кеменің үстіне шықтым да капитан Фарагутты қайдан табуға болар екен деп сұрадым. Матростардың біреуі мені мостикке дейін ертіп барды да, ашық жүзді бір теңізшіні көрсетті. Ол маған қол беріп:

— Пьер Аронакс мырза сіз бе? — деп сұрады.

— Дәл солай, — деп жауап қайырдым мен, — капитан Фарагут сізсіз ғой?

— Тап өзімін. Хош келдіңіз, профессор мырза! Каюта сізді күтіп тұр.

Мен иіліп тағзым еттім де, енді оның жүрер алдындағы тығыз жұмысына кедергі болмайын деп ойлап, бір матростан маған арналған каюта қайсы деп сұрадым.

«Авраам Линкольн» бұл экспедиция үшін ең қолайлы кеме еді.

Мұның өзі ең жақсы машиналармен жабдықталған, сағатына 18 бүтін, үш ондық миль жер жүре алатын шапшаң кеме болатын. Әйткенмен, алып нарвалды қуу үшін бұл шапшаңдық та жеткіліксіз еді.

Кеменің ішкі жағы да теңізде жүзу сапарына сайма-сай жасалған екен. Маған каюта офицерлер тұратын бөлімнен берілген екен, бұл мені толық қанағаттандырды.

— Мұнда біз ойдағыдай-ақ тұра алсақ керек,— дедім Консельге.

— Несін айтасыз, қожайын қаласа айтайын: ұлудың мүйіз қабыршағының іші шаян-сопыға қандай жайлы болса, бұл ка