БІРІНШІ БӨЛІМ

Бірінші тарау

«ПИЛИГРИМ» АТТЫ ШКУНА-БРИГ

1873 жылы 2 февральда «Пилигрим» атты шкуна-бриг Гринвичтен 43°75 оңтүстік ендік пен 165ʹ19 батыс бойлықта жүзіп жүрген. Оңтүстік теңіздерден кит аулау үшін Сан-Францискода жабдықталған төрт жүз тонналық кеме еді бұл.

«Пилигрим» Калифорнияның кеме иемденуші байы Джемс Уэлдон дегеннің кемесі болатын; бұны ұдайы бірнеше жыл Гуль деген капитан басқарып келген-ді.

Джемс Уэлдон Берингов бұғазынан ары оңтүстік және солтүстік теңіздердегі Тасмания мен Горн мүйісіне жыл сайын топ-тобымен кеме керуенін жөнелтіп тұратын. «Пилигрим» шағын болса да флоттағы шапшаң жүзетін жақсы кемелердің бірі еді. Ол қылаусыз жақсы жабдықталғандықтан шағын командамен-ақ Оңтүстік Мұзды мұхиттың мұз сірескен шегіне дейін барып жүрді.

Сен жаз айларында солтүстіктегіден де оңтүстік жарты шардағы ендікке жетіңкіреп қалады, капитан Гуль кемені сондай сіресіп жатқан көшпелі сеңдердің ара-арасымен тамаша жүргізетін. Ізгі Үміт мүйісі мен Жана Зеландия маңында сен жиі кездеседі. Анығырақ айтқанда, бұл мұздар жылы су шайған көшпелі мұз тауларының тек кішігірім бөлшектері ғана; бұлардың көбісі Атлант немесе Тынық мұхитқа түсісімен еріп кетеді.

Оңтүстік флотилиядағы таңдаулы теңізшілер мен гарпуншылардың (китке шанышқы ататын) бірі капитан Гуль болатын; ержүрек капитан «Пилигримді» басқарғалы бері оның қарамағында тәжірибелі бес матрос пен матростық өнерін жаңа үйреніп жүрген бір жасөспірім қызмет етіп жүрді. Кит аулау кәсібінде, қайықта қызмет атқарып, ауланған китті сойып, баптау үшін көп адам керек, мұндай ірі іске бар болғаны алты-ақ адам тым аз еді. Әйтсе де Джемс Уэлдон басқа кеме иелерінің әдістерін қолданып, Сан-Францискодан тек кеме басқаратын команданы ғана алуды тиімді санаған.

Жаңа Зеландияның тұрғын халқы мен ондағы түрлі ұлттардың қашып-пысқандары арасынан бір маусымға жалдана кететін шебер гарпуншылар мен матростар қашан да болса табыла береді. Бұлар маусым аяқталған соң қожайындарымен есеп айырысады да, кит аулаушы кемелердің келесі жылғы маусымын күтіп, жағаға түсіп қалады. Бұл жағдай команда жалақысынан бірсыпыра ақша үнемдеп, кит аулау кәсібінен түсетін пайданы молайта береді.

Джемс Уэлдон «Пилигримді» сапар шығаруға жабдықтағанда нақ осы әдісті қолданып еді.

Шкуна-бриг оңтүстік Поляр теңіздерінен кит аулау кәсібін аяқтағаны сол, бірақ оның трюмінде (кеменің астыңғы қабаты) кит мұрты сақталатын орын әлі олқы, кит майы толтырылмаған кеспектер де көп. Бұл кезде кит аулау тым қиын еді. Аяусыз қыра бергендіктен кит тым сирек кездесетін болды. Нағыз киттер құрып бітуге айналып, енді аңшылар жолақ жон киттерді аулауға кіріскен, бірақ киттің бұл түрін аулау аса қауіпті еді.

Бұл сапарда «Пилигримнің» жолы болмады. Январь айының бас шамасында, Австралия жазының шыжып тұрған кезінде, кит аулау аяқталмай-ақ, капитан Гуль кері қайтуға мәжбүр болды. Жалдап алған маусымдық матростары жұмысты керенау істей бастаған соң, ондай жалқаулардан тезірек құтылғысы келді.

«Пилигрим» солтүстік-батысқа қарай бет түзеп, он бесінші январьда Жаңа Зеландия аралының шығыс жағындағы Окленд портына келді. Капитан Гуль жалдап алған маусымдық кит аулаушыларын сонда түсіріп кетті.

«Пилигримнің» тұрақты командасы бұл жолғы сапарына барынша наразы еді, өйткені шкуна-бригтың жүгі толу үшін әлде де болса кем дегенде екі жүз тонна кит майы керек. Бұлардың аушылық кәсібінде мұндай сәтсіздік бұрын-соңды болған емес.

Басқа аңшыларға қарағанда капитан Гульдің өзі аса ренжулі. Бұл сәтсіздік оның атышулы «кит аулаушы» деген даңқына аяусыз таңба салды; жұмысқа кедергі жасаған арамтамақ жалқауларды үнемі қарғап-сілеумен болды ол.

Оның Оклендтен жаңа адамдар жалдамақ болған әрекетінен де нәтиже шықпады, теңізшілердің бәрі басқа кит аулаушы кемелерге жалданып қойған. Сөйтіп «Пилигримнің» олқы жүгін толтыру жөніндегі ниетті қоя тұру керек болды. Капитан Гуль порттан кеткелі жатқанда, бізді ала кетіңіз деп бір топ жолаушылар келіп жалынды. Ақырында қиылған халықтың көңілін қия алмады капитан Гуль.

Бұл кезде «Пилигрим» қожасының әйелі миссис Уэлдон, оның енді ғана беске толған бөбегі Джек, миссистің немере ағасы Бенедикт ағай Оклендте болатын. Бұлар сауда ісімен Жаңа Зеландияға оқта-текте бір соғып кететін Джемс Уэлдонға еріп сонда келген-ді. Сан-Францискоға бәрі бірге қайтпақшы екен, бірақ дәл жүрер алдында кішкентай бөбегі Джек қатты сырқаттанып қалады да, күте тұруға болмайтын аса бір асығыс жұмыспен Джемс Уэлдон Америкаға шақырылады. Ол әйелін, сырқаттанып қалған баласын, қайнағасы Бенедикт ағайды Окленд портында қалдырып, өзі Америкаға жүріп кетеді.

Арада үш ай уақыт өтеді, ұдайы үш айды сүйікті адамынан бөлек өткізу жас әйелге ұшы-қиыры жоқ тұтас бір ғасыр боп көрінеді. Кішкентай Джек сырқатынан айыққан соң, әйел жол жүруге әзірлене бастайды. Нақ сол кезде «Пилигрим» Окленд портына келе қалған. Ол кезде Окленд пен Калифорния арасында тікелей қатынас жоқ-ты. Миссис Уэлдон Панама мойнағы мен Мельбурн арасында жолаушылар таситын «Алтын ғасыр» компаниясының мұхитта жүзетін пароходтарының біріне түсу үшін алдымен Австралияға баруы керек. Панамаға жеткен соң, Калифорния мен мойнақ арасында қатынайтын американ пароходтарын күтуі қажет.

Ұзақ сапарда бір пароходтан екінші пароходқа ауыса беру — уақытты көп алатыны, әсіресе балалы әйелге қиын болатыны белгілі. Сондықтан да миссис Уэлдон «Пилигримнің» Окленд портына келген хабарын есітіп, өзін, кішкентай бөбегі Джекті, немере ағасы Бенедиктті, баласын тәрбиелеп жүрген негр кемпірі Нанды Сан-Францискоға жеткізіп сал деп капитан Гульге келіп өтінген болатын.

Желкенді кемемен үш мың лье жол жүру керек! Бірақ капитан Гуль кемесін дәйімі мүлтіксіз тұтатын, оның үстіне ауа райы экватордың екі жағында да тамаша еді.

Капитан әлгі адамдарды ала кететін болды да, дереу өз каютасын жолаушы әйелге босатып берді. Балалы әйел кит аулайтын кемемен қырық-елу күндік сапар шегетін болғандықтан, оған қолайлы жағдай жасағысы келді.

Сөйтіп, миссис Уэлдонның «Пилигриммен» сапар шегуіне қолайлы жағдай туғызылды. Бірақ жолдан бұру болса да, кемедегі жүкті түсіре кету үшін алдымен Чилидегі Вальпарайсо портына соғуы керек. Әйтсе де оның есесіне Вальпарайсодан шығып Сан-Францисконың нақ өзіне дейін ыңғай соққан желді пайдаланып американ жағалауымен жүретін болды.

Миссис Уэлдон күйеуімен бірге ұзақ сапарларға жиі шығып, жол азабына көндігіп қалған, теңіз қиындығынан қорықпайтын ержүрек әйел еді. Жасы отызды қусырған, денсаулығы тамаша болатын. Капитан Гульдің озат теңізші екенін, «Пилигримнің» сенімді кеме екенін де білетін-ді. Ұтыры келіп тұрғанда жағдайды пайдаланып қалу керек болды. Сөйтіп, миссис Уэлдон шағын кемемен сапар шегуге бел байлады. Онымен бірге Бенедикт ағайдың да кететіндігі, әрине түсінікті.

Бенедикт ағайдың жасы елуді қусырып қалған. Орта жасқа келсе де, үйден бір қадам жалғыз шығаруға болмайтын еді. Оны арықтан гөрі қатпа деуге лайық, бойы оншалықты биік болмаса да, бір түрлі ерсі, сорайып көрінеді, шашы қобыраған, басы ебедейсіз үлкен, кеңсірігінде қорабына алтын жалатқан көзілдірігі бар — міне Бенедикт ағайдың түр-сипаты осындай-ды. Оның ғалым адам екендігі бір көргенде-ақ беп-белгілі. Бұл күнәсіз пенденің өле-өлгенше сақалды сәби болуы тағдырына жазылып туса керек.

Оны «Бенедикт ағай» деп тек үй іші ғана атап қоймай, тіптен басқа адамдар да солай айтатын-ды, ол жалпыға бірдей тума-туыс бола кететін ақпейіл адамдардың бірі еді. Бенедикт ағай өзінің тым ерсі ұзын қолдары мен аяқтарын ешқайда сыйғыза алмайтын, өз бетімен ешнәрсе істей білмейтін, дәрменсіз адам болатын; әсіресе дағдылы тұрмыс жөніндегі мәселелерді шешуге мүлдем шорқақ еді.

Оны масыл деуге болмайды, өзінің икемсіздігінен қымсынған болып, басқаларды да қымсындырудың ебін таба қоятын. Ол күй таңдамайтын, ыстық, суыққа бірдей, біреудің көңілін жықпайтын, ынтымақшыл болатын; егер үй іші ескеріп ас бермесе, өздігінен ас сұрамай күнұзаққа аш жүре беретін көнбіс адам еді.

Бенедикт ағай айуанаттан гөрі өсімдік дүниесіне жуығырақ сияқты. Қасындағы жолдасына не пана, не ас болуға қабілеті жоқ жапырағынан айрылған жеміссіз ағаш тәрізді.

Бірақ ол мейірбан, адал адам, нашар да болса оны жұрт сүйетін, мүмкін, оның нашарлығын ескеріп сүйетін болар. Оны миссис Уэлдон өзінің баласындай, кішкентай Джектің бауырлас ағасындай көретұғын.

Дегенмен, Бенедикт ағай ас ішіп, аяқ босатар масыл емес екендігін айта кету керек. Керісінше, шаршау дегенді білмейтін, еңбек сүйгіш, іскер адам. Оның бар ықыласы жаратылыс тарихына ауып, соған әуестенген.

«Жаратылыс тарихына» дегеніміз, айтып бітіре алмайтын көп әңгіме. Бұл жалпы ұғымға: зоология, ботаника, минерология және геология сияқты бірнеше ғылымдар енетіні мәлім, әйтсе де Бенедикт ағай ботаник те, минеролог та, геолог та емес.

Ендеше, кез келген хайуанды мүшелеп сойып, қайтадан бұрынғы қалпына келтіре алатын Жаңа дүниенің Кювьесі дерлік зоолог болғаны ма? Жануарлар дүниесінің Кювье бөлген төрт түрін — омыртқалылар мен былқылдақ денелілерді, буын денелілер мен жарқырауық денелілерді зерттеуге бар өмірін арнаған ба? Бұл ынталы да аңқау ғалым осы төрт түрдің әр түрлі топтарын, кіші топтарын, тұқымдарын, тұқымдастарын талдап біле ме?

Жоқ!

Бенедикт ағай омыртқалылар тобына жататын сүтқоректілерді, құстарды, бауырымен жорғалаушыларды немесе балықтарды зерттеумен шұғылданды ма?

Жоқ, шұғылданған емес!

Мүмкін, ол былқылдақ денелілерді зерттеген болар? Әлде аяғы басына біткен басаяқтылар мен мшанкалардың жасырын сырларын ашқан шығар?

Оны да істеген жоқ!

Ендеше, ол осы медузалар (теңіз жәндіктері), тікенек терілілер, жабысқақ жәндіктер тағы басқа түрлі жарқырауық топтарды зерттеп ұзақ түн шам жағып отырған болды ғой?

Ақиқатын айту керек, Бенедикт ағайдың ықыласы жарқырауық жәндіктерге де ауған емес.

Олай болса, бүкіл зоологиядан қалғаны тек буындылар тобы ғана, әсіресе Бенедикт ағайдың бар ықыласы осы топқа түгел ауғандығы өзінен өзі түсінікті. Әйтсе де мұны әлі де болса анықтау керек.

Буынды жәндіктер алты топқа бөлінеді. Шыбын-шіркей, құрт-құмырсқа, көпаяқтылар, өрмекші, шаян тәрізділер, мұртаяқтылар, шиыршық құрттар.

Расын айтқанда, Бенедикт ағай жер құртынан сүлікті, үй өрмекшісінен сары шаянды, теңіз жұлдызынан креветканы (шаянның бір түрі), кивсяктан сколопендерді ажырата алмайтын-ды.

Ендеше, Бенедикт ағайдың кім болғаны?

Ол ешкім де емес, қарапайым энтомолог!

Энтомология ғылымы, буынсыздардың барлық түрін тексеріп, зерттеумен шұғылданатын жаратылыс тарихының бір саласы екендігіне таласушылар да табылар. Жалпы алғанда, бұл дұрыс та. Бірақ әдетте «энтомология» деген ұғымның бұл тараудағы мазмұны өте шағын болады. Бұл термин тек жәндіктер туралы ғылым саласын белгілеуге ғана қолданылады, басқаша айтқанда, «омыртқасыз буынаяқтылар; бұлардың денесі үш бөлімнен — бас, кеуде, қарыннан құралады. Жәндіктердің екі мұрты, төсінде алты аяғы, көбісінің екі-екіден қанаты болады».

Сөйтіп, Бенедикт ағай күллі өмірін шыбын-шіркей, құрт-құмырсқа сияқты жәндіктер дүниесін зерттеуге арнаған энтомолог болған.

Бұл жөнде Бенедикт ағайдың бітіретін түк жұмысы жоқ екен деуге болмайды, оның істейтіні кеп. Жәндіктердің бұл бөлімі он топқа бөлінеді:

1-топ түзу қанаттылар (тарақандар, шегірткелер, қара шегірткелер тағысын тағылар).

2-топ тор қанаттылар (арыстан құмырсқа, инелік).

3-топ жарғақ қанаттылар (бал арасы, сағызақ, қанатты құмырсқа).

4-топ қабыршақ қанаттылар (көбелек).

5-топ қатқыл қанаттылар (қандала, шегірткенің тағы бір түрі, шіркей).

6-топ қатты қанаттылар (саратан қоңызы, алтын қоңыз).

7-топ қос қанаттылар (маса, шіркей, шыбын).

8-топ желпуіш қанаттылар (стилопс немесе желпуіш қанатты).

9-топ паразиттер (бит).

10-топ төмен сатылы жәндіктер (қабыршақ қанатты ұсақ жәндіктер).

Бірақ бір ғана қатты қанаттылардың түрі отыз мыңнан кем емес, ал қос қанаттылар алпыс мыңға жетеді. Сондықтан да жұмыс бір адамға артығымен жетіп жатыр.

Бенедикт ағайдың өмірі тұтасымен тек қана энтомологияға арналған. Ғылымның бұл тарауына өзінің күш-қуатын түгел бөліп еді ол, әйтсе де осы ғылыммен ояу кезінде ғана шұғылданып қоймай, тіптен ұйықтап жатқанында да есі-дерті сонда болатын, түсінде де өңшең ғана шыбын-шіркей көретін-ді. Жеңінің қайырмасына, бешпентінің өңіріне, қалпағының етегіне сан жеткісіз түйреуіштер шаншулы болады. Бенедикт ағай қала сыртына шығып серуендеп қайтқан кездерде, қалпағын көрер болсаңыз, шыбын-шіркей жинағының қоймасы екен дер едіңіз. Қалпағының іші-сырты бірдей түйреуішке шаншылған өңшең ғана шыбын-шіркей болатын.

Бұл қызық адамның сыр-сипатын суреттеп толықтыра түсу үшін қосарымыз, оның ерлі-зайыпты Уэлдондарға еріп Жаңа Зеландияға келгендегі мақсаты, тек қана энтомология ғылымы жөнінде жаңалықтар ашып, ғылым құмарлығының шөлін басу еді. Жаңа Зеландияға бару сапары сәтті болып, «қазынасын» бірсыпыра сирек кездесетін шыбын-шіркейлермен байытып алған, енді осы баға жеткісіз табыстарын өзінің Сан-Францискодағы үй музейіне апарып, іріктеп түрге бөлу үшін тез қайтуға асыққан-ды.

Миссис Уэлдон бөбегімен «Пилигримге» отырып елге қайтқанда, Бенедикт ағай да олармен бірге жолға шыққандығы, әрине, түсінікті.

Миссис Уэлдон, жазатайым қауіп-қатер төне қалса, Бенедикт ағай сүйеніш болар деп мүлдем ойламап еді. Енді, бір жақсы жері, жылдың осы бір маусымында мұхиттың тым қатты туламай тыныш жататын кезінде сенімді капитан басқарған кемемен рақаттана сайрандап еліне қайтатын болды.

«Пилигрим» ұдайы үш күн Оклендте тұрған кезінде миссис Уэлдон жолға қажетті шаруасын сақадай сай етіп дайындап алды. Енді кемені бөгемей тезінен жөнеп кеткісі келді. Жергілікті қызметкерлерімен есеп айырысып болды да, январьдың жиырма екісі күні кішкене бөбегі Джекті, Бенедикт ағай мен негр кемпірі Нанды ертіп «Пилигримге» келіп орналасты.

Бенедикт ағай өзінің арнаулы қаңылтыр қалбырға салып мойнына асып жүретін баға жеткісіз шыбын-шіркей коллекциясының ішінде қатты қанатты, көздері төбесіне біткен ет қоректі стафилин деген қоңыз да бар-ды. Ғалымдар оны күні бүгінге дейін тек қана новокаледондық фаунаға тән деп шамалап келген. Ол жақта шаққанынан адам өлетін улы өрмекші болады, оны Жаңа Зеландияның тұрғын халықтары — маорицтер «катипо» деп атайды. Олар Бенедикт ағайға сол өрмекшіні де ала кетіңіз деп мәслихат еткен. Бірақ өрмекші шыбын-шіркейлер тобына жатпайды, өрмекші тәріздестердің тұқымы өзіне басқа, улы өрмекшінің ғылым үшін ешқандай бағасы жоқ. Сондықтан да Бенедикт ағай өрмекшіні қомсынып коллекциясына қосқысы келмей, одан гөрі Жаңа Зеландияның стафилин қоңызын бағалы экспонат деп санады.

Әрине, Бенедикт ағай коллекциясын қамсыздандырып, ақша аямай тиісті жарнасын да төледі. Бұл коллекция оның үшін «Пилигрим» трюмінде жатқан бүкіл кит мұрты мен кит майынан анағұрлым бағалы еді.

Миссис Уэлдон жолдастарымен бірге кемеге келген кезде капитан Гуль жолаушыларға:

— Миссис Уэлдон, сіз мұхитты кесіп өту үшін «Пилигримді» таңдадыңыз ғой, бұл жауапкерлікті әрине, ұғатын боларсыз,— деді.

— Капитан Гуль, бұл сауалыңызды қалай түсінер екенбіз?

— Мен мистер Уэлдоннан ешқандай нұсқау алғаным жоқ, сондықтан сізге осындай сауал беруіме тура келді, бұл — бір. Екіншіден, шындығын айту керек қой, қауіпсіздік жайына келгенде, жолаушылар тасу үшін әдейі жабдықталған пакетботтан шкуна-бриг көп төмен.

— Егер Джемс Уэлдон осында болса ойланбай-ақ, баласын ала менімен бірге «Пилигриммен» сапар шығар еді, сіз бұған қалай қарар едіңіз?

— Оған сөз бар ма! — деді капитан Гуль.— Өз бала-шағам болса, «Пилигриммен» мен де күдіксіз-ақ кете берер едім. Биылғы аушылық маусымын сәтсіз аяқтағаны болмаса, «Пилигрим» тамаша кеме. Өзінің үздіксіз бірнеше жыл басқарған кемесіне теңізшінің сенімі кәміл, менің де «Пилигримге» деген сенімім сондай. Миссис Уэлдон, сізге бұл сияқты сауал беру себебім, ұятқа қалмайын, сіздің әдеттеніп қалған жағдайыңыздың мұнда болмайтынын алдын-ала ескерткенім ғой.

— Капитан Гуль, егер күллі іс жағдайдың қолайлы — қолайсыздығына тіреліп тұрса, ондай нәрсе мені жолымнан қалдыра алмайды. Мен каютаның тарлығы мен дастарқанның олқылығына наразы болып капитанға маза бермейтін ерке жолаушы әйел емеспін.

Миссис Уэлдон көтеріп тұрған бөбегіне бір қарап алды да, сөзін қорытты:

— Сөйтіп, капитан, енді жолға шығайық!

Капитан сол сәтте якор көтеруге бұйырды. «Пилигрим» кешікпей-ақ желкендерін көтеріп, Окленд портынан шықты да американ жағалауына қарай бет түзеді.

Бірақ үш күннен соң шығыстан қатты жел тұрды, енді желге қарсы жүзу үшін кеме бұрынғы бағытын амалсыз өзгертті. Сондықтан өз капитанының ырқына көнбеген «Пилигрим» февральдың екісі күні таңертең жоғарғы ендікке жетіп қалды. Горн мүйісін айналып өтетін кемелердің қай капитаны болса да, Жаңа Дүниенің батыс жағалауымен жүретін төте жолмен жүрмей, нақ осы бағытпен жүрер еді.

Екінші тарау

ДИК СЭНД

Ауа райы айта қаларлықтай жақсы, алғашқы бағыттан ауып, жолдан бұрыс кеткендігі болмаса, сапар тамаша жағдайда өтіп жатты.

Миссис Уэлдон капитан Гульдің кеме кормосындағы кішкентай ғана жинақы каютасына орналасқан. Бұл бөлме кемедегі орынның ең жайлысы еді. Осы тығырықтай бөлмеден кішкентай Джек пен кәрі Нан да келіп орын алды. Соның қасындағы құрқылтайдың ұясындай ғана бір бөлмеге Бенедикт ағайды орналастырды. Капитан Гульдің өзі кеме тұмсығындағы капитан жәрдемшісіне арналған каютаға көшті. Жалақы үнемдеу мақсатымен, «Пилигримнің» экипажын толықтырмаған болатын, сондықтан да капитан Гуль жәрдемшісіз-ақ амалдаған еді.

Шкуна-бригтың командасы — шебер де, тәжірибелі бес теңізші — ынтымақпен тату тұрды. Бұлар кит аулау кәсібінің үш маусымын өткізіп, енді төртіншісін де бірге аяқтап келеді. Бұл матростар Калифорния штатында туған, бәрі де біріне бірі көптен таныс.

Кемедегілердің тек біреуі ғана американ емес, тегі жат адам еді. Ол «Пилигримнің» аспаздық қызметін атқарып жүрген Португалияда туған Негоро деген біреу болатын. Ол португал болса да ағылшын тілін тамаша білетін-ді. «Пилигримнің» бұрынғы аспазы Окленд портында қашып кетіп, кеме аспазсыз қалған. Нақ сол қарсаңда Негоро келіп өзін сол қызметке алынуын өтінген-ді. Бұл адам көрмеген тұнжыраңқы, сөзге сараң, жолдастарымен ашылып сөйлеспей шеттеңкіреп жүретін, бірақ өз ісін жақсы білетін-ді. Сірә, капитан Гуль Негороны танып жалдаса керек, өйткені «Пилигримде» қызмет еткен уақытының ішінде оны ешкім кіналап көрген емес.

Әйтсе де капитан Гуль өзінің жаңа аспазының өткен өмірі жайлы мәлімет ала алмай кеткеніне өкінішті еді. Португалдықтың сырт пішіні, әсіресе оның ойнақы көзқарасы капитанға ұнаңқырамайтын. Құртымдай ғана кит аулайтын кемедегі шағын топтың әрбір адамы бес саусақтай мәлім болуы шарт, ынтымақты топқа жат біреуді қосудан бұрын, ол адамның өткен өмірін түгел білу керек.

Негороның жасы қырықты қусырып қалған. Өңі қара торы, шашы мойылдай қара, ашаңдау келген жылпос адам, аласа бойлы болса да қайратты жігіттің түрін байқатады. Өзі нендей де болса бірер мамандық білім алған болар? Оның оқта-текте аузынан шыққан сөзіне қарағанда, оқыған адам сияқты. Негоро өзінің бұрынғы өмірі мен үй іші туралы ләм деп жақ ашпайды. Оның бұған дейін қайда тұрып, қайда жүргені, не істегендігі ешкімге мәлім емес. Оның келешек өмірінен күтетіні не, ешкім бұдан да хабардар емес. Кемедегі жұрттың бар білетіні, Вальпараисо жағалауына жетісімен Негороның қызметтен босану ниетінде екендігі ғана.

Тегі, Негоро теңізші емес. Себебі өмірінің көбісін теңізде өткізген аспаздармен салыстырғанда, Негороның теңіз ісін анағұрлым аз білетіндігін жолдастары байқап қалған-ды. Бірақ ол теңіз сырқатына шалдығып ауырған жоқ, бұл жағдай кеме аспазы үшін аса зор ерекшелік болатын.

Негоро палубаға сирек шығатын. Ұзақ күнді, ішінің көп жерін плита алып тұрған кішкене ғана камбузда өткізеді. Қараңғы түсісімен плитаның отын өшіріп, кеме тұмсығындағы өзінің тығырықтай ғана үйшігіне баратын да, басы жастыққа тиісімен ұйықтап қалатын.

«Пилиримнің» экипажы көптен бірге істеп келе жатқан бес қарт матрос пен теңіз ісін жаңа үйреніп жүрген бір жасөспірім – небары алты-ақ адамнан құралған.

Бұл жас матрос ата-анасы белгісіз жетім бала еді. Ол сәби күнінде бөтен біреудің есігі алдынан табылып, тәрбие үйінде өскен.

Бала Дик Сэнд атанып кетті, сірә ол Нью-Йорк штатында туса керек, тіптен Нью-Йорктың өзінде тууы да ықтимал.

Тастанды нәрестеге Ричард деген аттан қысқартып Дик деп есім қойылды; бұл ат сәбиді тауып алып, оған аяушылық етіп тәрбие үйіне апарып тапсырған мейірбан жүргіншінің құрметіне қойылған болатын. Балаға Сэнд деген фамилия берілді, Диктің табылған жері Гурдон өзенінің жағасы, Нью-Йорк портына кіре берістегі Сэнд-Гуктың құмдауыт шығанағы болатын, Сэнд деген фамилия нәрестенің табылған жерінен алынған еді.

Дик Сэнд онша бойшаң болмаса да шымыр денелі, көкшіл көзінен от шашырап тұрған, қоңыр шашты бала еді. Теңізшілердің ауыр тұрмысы оны келешектегі тұрмыс талқысына дайындап та қойған. Оның пайымды кескінінен жігер көрініп тұр. Бұл тек батыл адамға ғана тән кескін емес, сонымен қатар қажымас талапты да аңғартады.

Ол он бес жасынан-ақ белгілі бір мақсат көздеп, сол пікірін ақырына дейін аяқтай білді. Өз қатарының көбісінен Диктің бір ерекшелігі – сөзге сараң, тұспалдап сөйлеуді білмейтін-ді. Балалық дәуренінде келешекті ойлайтын бала сирек кездеседі ғой, ал Дик Сэнд сол жастың өзінде-ақ алдағы өмірден өз үлесін аңғара біліп, «ат болар құлын талпынып туар» дегендей, «адам боламын» деп өзіне-өзі серт берді.

Диу өз дегеніне жетті де. Өз қатарлылары балалықтан ажырай алмай жүрген кезде, ол кәдімгі салауатты адам қатарына қосылды. Оң қолы мен сол қолы, оң аяғы мен сол аяғы бірдей жұмыс істейтін талантты адамдардың бірі, қолынан келмейтіні жоқ іскер бала еді Дик Сэнд. Ол шапшаң да, икемді, қайратты да, тапқыр болғандықтан, қолға алған жұмысын жапырып жіберетін, кіммен болса да тең түсетін-ді.

Диктің тәрбие үйінде өсіп ержеткенін айтып өттік. Ол төрт жасында-ақ оқи білді. Сегізге келгенде оңтүстік елдерге қатынап жүрген бір кемеге юнга болып орналасты. Оның бар ықыласы бала шағынан-ақ теңізге ауған еді.

Дик Сэнд кемеде жүріп теңізшілік өнерін үйренді. Талантты баланы кеме офицерлері ұнатып, оның теңіз өнерін үйренуіне шын ықыластарымен басшылық етті.

Еңбек өмір заңы екенін кімде-кім бала шағынан аңғарса, кімде-кім нанның тек қана маңдай терімен табылатынын жастайынан ұқса, соның қолынан ерлік те келеді. Өйткені ерлік істеу керек болса, ерлікті орындайтын күш пен жігер мұндай адамдардан керекті күнінде, керекті сағатында табыла береді.

Дик істеп жүрген кемені басқаратын капитан Гуль қабілетті балаға ерекше назар аударды. Батыл бала жігерлі теңізшіге аса ұнады. Ол Сан-Францискоға қайтқан соң, баланың жайын кеме қожасына баяндады. Джемс Уэлдон баланың тағдырымен танысқан соң, юнганы оқуға беріп, оның мектеп бітіріп шығуына жәрдем етті.

Дик Сэнд білім алуға бар ықыласын сала кірісті. Ол әсіресе география мен саяхатшылар тарихына ерекше көңіл бөлді. Мектепте жоғарғы математика мен навигациядан сабақ берілмегеніне бала қатты қынжылды. Ол мектеп бітірген соң Джемс Уэлдонның кит аулайтын кемесіне матрос болып қызметке орналасты. Нағыз матрос болып шығу үшін, алыс сапарға қатынайтын кемеден гөрі, кит аулау кәсібінің маңызды екендігін Дик жақсы білді. Ойда жоқта тап бола кететін қиын жағдайларға тайсалмай қарсы тұра аларлықтай матростық мамандығына дайындалып жүрген жастар үшін кит аулайтын кемеде қызмет ету — тәжірибенің ең жақсысы еді. Сондай кеме өзінің қамқоршысы басқарып жүрген «Пилигрим» болып шықты. Сөйтіп, жас матросқа ең қолайлы жағдай болды.

Өзін оқытып адам еткен Уэлдон үй ішіне Диктің барынша борышты екенін, оларға Диктің шын берілгендігін айтып жатудың қажеттігі болмас. Миссис Уэлдон өзінің бөбегін ала «Пилигриммен» сапарға шығатынын естігенде, Диктің қатты қуанғаны да түсінікті. Миссис Уэлдон соңғы жылдары Диктің анасындай боп кеткен еді, ал Дик кішкентай Джекті өзінің бірге туған інісіндей көретін-ді.

Диктің бұл үйге шын берілгендігін және оған сенуге болатындығын миссис Уэлдон да білді. Жас әйелдің Дикке шын сенгендігі сонша, оның кішкентай бөбегі Джек соның қарауында болды. Өзін «ағасы» жақсы көретінін біліп бала да Дикке тығыла түсетін.

Ауа райы жақсы болып, ашық теңізде желкендердің бәрін желге кернетіп жүзген шақта, матростар көбінесе бос болатын. Дик Сэнд өзінің бос уақытының бәрін Джекті ойнатуға жұмсайтын-ды. Жас матрос баланы алдарқата жүріп, оған теңіз ісінің неше түрлі қызықтарын көрсететін.

Кішкентай Джек мачтаға шығып, төмен шүйілген бүркітше арқаннан ұстап палубаға қарай зымыраса, оған анасы қорықпай қарайтын. Бес жасар Джектің әлсіз қолы жазатайым арқаннан айрылып қалса, дереу ұстай алу үшін Дик үнемі әзір тұрушы еді. Ауыр науқастан жаңа ғана көтерілген балаға таза ауа мен дене шынықтыру ісі аса зор пайда етті. Теңіз желі мен күнделікті дене шынықтыру ісі баланың бордай бозарып кеткен өңін қысқа мерзімнің ішінде бұрынғы түріне қайта келтірді.

Жолаушылардың Жаңа Зеландиядан Америкаға қайту сапары осы сияқты тамаша жағдайда өте берді. Егер жел шығыстан соғып, кеме бет алған бағытынан бұрыс кетпесе, «Пилигрим» экипажы мен ондағы жолаушылардың бұл сапарға ренжірлік хақы жоқ-ты.

Дегенмен қасарысып қарсы соққан желдің сыңайы капитан Гульге ұнамады. Ол кемені бет алған бағытқа қарай тура жүргізудің амалын таба алмай-ақ қойды. Экваториалдық ағыстың кемені батысқа қарай айдап әкететінінен де қорыққан жоқ, тек қана ақырында тропиктік Козерог тымығына тап боламыз ба деп қауіптенді.

Сапарға ауа райының нашарлығы тосқауыл болды, әрине, бұған капитан кінәлі емес, әйтсе де миссис Уэлдонның жайын ойлап оның мазасы кетті. Егер Америкаға бара жатқан трансокеандық пароходтардың бірі «Пилигримге» кездесе қалса, капитан өз кемесіндегі жолаушы әйелді соған ауысып мінуге қайтсе де үгіттеп көндірер еді. Бірақ, сапарың қырсықса болмайды екен, бұл кездері «Пилигрим» жоғары ендікте жүрген-ді. Панамаға баратын пароходты бұл маңайдан кездесер деп үміттену қиын еді. Оның үстіне Австралия мен Жаңа Зеландия арасындағы қатынас соңғы кездердегідей жиі емес, өте сирек қатынайтын-ды.

Капитан Гульдің ендігі қолданатын шарасы, тек ауа райының өзгеруін күту ғана. Бір қалыпты өтіп жатқан теңіз саяхатшыларының көңіл-хошын ешнәрсе бұза алмайтын сияқты.

Әйтсе де, февральдің екісі күні, әңгімеміздің басында айтылып өткен ендік пен бойлықта ойда жоқ бір оқиға болды.

Күн ашық та шуақ еді. Ертеңгі сағат тоғыздың кезінде Дик Сэнд пен Джек бизан-мачтаның рейіне шықты. Олар биікте тұрып кеменің палубасына қарады, сосын толқып жатқан теңіздің көкжиекпен ұштасқан жеріне дейін көз жіберді. Бұлардың артында көкжиектің шамалы жерін көлегейлеп көлбеу гротты грот-мачта зіңкиіп тұр. Алдыңғы жақта, қанат жайған құс сияқтанып, стаксель мен кливерлі сүйір бушприт тұр. Аяқтарының астында жел кернеп күмпиген фок, тастөбеде фок-марсель. Кеме мүмкіндігі болғанынша желге қарсы жүріп келеді.

«Пилигрим» штирбортқа таман көлбей түссе де, кеменің аударылып кетпеу себебі, үстіндегі жүктің тең тиелгендігінен екендігін Дик Сэнд кішкентай Джекке түсіндіріп тұр еді, бала кенет айқайлап, оның сөзін бөлді:

— Анау не?!

— Джек, сен бірдеңе көріп тұрсың ба?—деп сұрады рей үстінде тікесінен тұрған Дик Сэнд.

— Ие, ие! Әне, ана жақта! — деді Джек, кливер мен стаксель арасындағы ашыққа қарай сұқ қолын шошайтып.

Дик Сэнд Джектің сілтеген жағына бұрылып қарады да, бар даусымен айқайлап жіберді:

Алдымызда, жел жақта, сол жақ бортқа таман бір кеме көрінеді!

Үшінші тарау

АПАТҚА ҰШЫРАҒАН КЕМЕ

Диктің айқайы бүкіл экипажды дүрліктірді. Вахтадан бос матростар палубаға жүгіре шықты. Капитан Гуль де каютасынан шықты. Миссис Уэлдон да, кәрі Нан да, тіптен Бенедикт ағай да штирборттың қоршауына сүйеніп тұрып, бар ынталарын сала теңіз бетіндегі көрінген затқа көздерін тікті.

Тек өзінің тар камбузынан Негоро ғана шыққан жоқ. Ойда жоқта ұшыраса қалған бұл уақиға, бүкіл команда ішінде тек Негороны ғана еліктірмеді.

Баланың көрген заты «Пилигримнен» үш миль шамасы қашықта, толқын бетінде теңселіп тұр еді.

— Бұл не болды екен?—деп сұрады матростардың біреуі.

— Менің байқауымша, сал болса керек!—деді екінші матрос.

— Онда адам да бар шығар?.. Бейшаралар не халде екен?..— деді миссис Уэлдон.

— Жақынырақ барсақ, бәрін де білеміз,— деді капитан Гуль.— Бірақ, бұл көрінген зат, салдан гөрі, бір жанбастап жатқан кеменің жонына ұқсаңқырайды...

— Жоқ, бұл кәдімгі теңіздің сүт қоректі алып хайуаны! — деді Бенедикт ағай.

— Ал, Дик, сен қалай дейсің? — деп сұрады миссис Уэлдон жасөспірімнен.

— Мен капитан Гульдің, бір жамбастап жатқан кеме деген пікіріне қосыламын. Тіптен күнге шағылып жарқырап көрінген ана заттың мыспен қаптаулы киль екенін де ажыратып тұрмын.

— Ие... Ие... енді мен де көріп тұрмын,— деп капитан Гуль Диктің сөзін қостады.

Капитан рульшіге бұрылып команда берді:

— Болтон, кемені ыққа қарай бұр, ана көрінген қарайғанға таман турала!

— Құп болады, капитан! — деді рульші.

— Мен өз пікірімде қаламын,— деді Бенедикт ағай,— ол көрінген заттың теңіз хайуаны екенінде дау жоқ.

— Ендеше, бұл мыс кит болғаны ғой,— деді капитан Гуль.— Өзінің күнге шағылып жарқырауын қараңызшы!

— Бенедикт ағай, егер бұл көрінген кит бола қалса, тірі емес, өлген кит,— деді миссис Уэлдон.— Оның қимылсыз жатқаны ап-анық көрініп тұр.

— Уэлдон қарындас, оның несі таң? — деді қарыспа ғалым,— ұйықтап жатқан киттің үстінен түскен кеме аз емес қой!

— Әбден дұрыс, - деді капитан Гуль.— Әйтсе де бұл көрінген зат ұйықтап жатқан кит емес, кеме.

— Көрерміз,— деп жауап қатты қарыспа ғалым.

Дегенмен Бенедикт ағайдың китпен жұмысы жоқ-ты; кезі келсе, Арктика мен Атлант теңізінің күллі сүтқоректі жануарын, сирек кездесетін шыбын-шіркейлердің біреуіне-ақ айырбастап жіберер еді.

— Болтон, оңға таман, оңға таман! — деп айғайлады капитан Гуль рульшіге.— Кемеге бір кабельтовтан жуық бармау керек. Біз киліксек, өзі қираған кеменің түгі де қалмайды, оған соқтығып «Пилигримнің» қабырғасын қиратуға құмар емен. Оңға таман!

«Пилигрим» аздап оңға бұрылды.

Қираған кемеге шкуна-бриг бір миль жақындады. Жанбастап қалған кемеге матростар сұқтана қарады. Оның трюмінде бағалы заттар болуы мүмкін. Өйткені суға батқан кеменің жүгін аман алып қалғаны үшін сол заттың үштен бір мөлшеріндей бағасы сыйлық ретінде құтқарушыға берілетіндігін матростар жақсы білетін-ді. Егер кеме трюміндегі заттар су тиіп бүлінбеген болса, «Пилигрим» экипажы осы жылғы кит аулау маусымындағы сәтсіздігінің бәрін бір күнде-ақ шығарып алады.

«Пилигрим» ширек сағаттан соң қалқып жүрген затқа жарым миль жақындады. Манадан бергі талас енді күмәнсіз шешілді: бұл зат аударылып бір жақ жанбасымен жатқан бір кеменің қаңқасы болып шықты. Палубаның бір қабырғасы жоғары көтеріліп тік тұрып қалған. Мачталарын су жұлып әкеткен. Такелаждың үзінділері ғана салбырап тұр. Кеменің бүйірінде үңірейген үлкен тесік бар. Тіреулері мен сыртын қаптаған тақтайлары ішке қарай жеміріліп кетіпті.

— Бұл басқа бір кемемен соқтығысқан екен! — деп айқайлады Дик Сэнд.

— Ие, онысында күмән жоқ,— деп капитан Гуль оның сөзін мақұлдады.— Бірақ мұның табанда батып кетпегеніне таңым бар, ғажап!

— Бұған келіп соқтыққан кеме, мұның командасын түгелдей алып кеткен деп сенейік,— деді миссис Уэлдон.

— Ие, миссис Уэлдон, солай деп сенейік,— деді капитан Гуль.— Бірақ соқтығысқанның соңында бұл кеменің экипажы өз қайықтарымен жан сақтаулары да ғажап емес. Мұндағы бір қынжыларлық нәрсе, апатқа себепші болған кеменің командасы, қираған кеменің экипажымен ісі болмай, жайбарақат өз жөніне кете беретін жағдайлар болады, бұл сияқты мейірімсіздік теңіз тәжірибесінде кездесе береді.

— Мүмкін емес! Бұл іс адамгершіліктен тыс, шектен шыққан қаталдық!

— Амал нешік, шынында да солай. Кемеде бірде-бір қайық қалмауына қарағанда, команда бұл кемені тастап кеткен деп шамалауға болады. Апатқа ұшыраған бейшараларды ұшырасқан кеме мінгізіп алар деп сенейік. Бұл арадан құрғақ жерге қайықпен жету мүмкін емес: Мұхит аралдары немесе Америка континенті тым шалғай.

— Бұл апаттың құпия сыры бір уақытта ашылар ма екен? — деп сұрады миссис Уэлдон — Кемеде командадан біреу-міреу қалуы мүмкін, сіз қалай дейсіз?

— Бұған сенімім шамалы,— деп жауап қатты капитан Гуль.— Егер кемеде тірі адам болса, бізді әлдеқашан-ақ көріп, бірер белгі берер еді. Әйтсе де, ішке кіріп тексерерміз... Болтон солға таман, солға таман! — деп айқайлады ол, рульшіге кеменің бағытын қолымен нұсқап.

Қираған кеме мен «Пилигрим» арасы үш кабельтовтай-ақ. Енді команданың кемені тастап өз беттерімен кеткендігі күмәнсіз анық болды.

Дик Сэнд кенет үндемеңдер деп ым қақты.

— Тыңдаңдаршы! — деп айқайлады ол.

Бәрі де құлақтарын түріп тыңдай қалды.

— Ие, ит үргені естіле ме, қалай...

Шынында да ғарық болған кемеден иттің үрген даусы естілді. Онда тірі ит барлығы күмәнсіз. Ит люк жабық болып шыға алмай қалса керек. Дегенмен көрініп тұрған ит жоқ еді.

— Ит те болса,— тірі жан ғой, құтқаруымыз керек, капитан! — деді миссис Уэлдон.

— Ие, ие,— деп шырылдады кішкентай Джек,— итті құтқару керек! Өзім-ақ асыраймын. Ол ит бізді жақсы көреді... Мама, мен оған бір шақпақ қант әкел