Сәбилер өлмес болсайшы...

Автор

Тым-тым тұнжыраңқы сол бiр жазғытұрым — бадбақыт Жұман ойда жоқта әрi аса жұмбақ жағдайда бақилық болған қаралы күндер, көңiлi жақын кiсiлер беймезгiл ауыр азадан теңселiп, күңiренген кезден бiр жарым жыл өткеннен кейiн Зүбәржатты кездейсоқ жолықтырдым. Баршамыз бейiттiң басында еш аяуды бiлмейтiн өлiмнiң қаралы қанатының ауадағы суық лебiн санадан тыс сонда сезiнiп, тұла бой тiтiренген едi. Дәп iргесiнде мәңгiлiк аза мен тойымсыз тұл ажалдың мекенi — Кеңсай секiлдi қабiрстаны бар қала жұртының пәни тiршiлiк пен жалған қызықты қуалап қана өмiрден өтетiнi алғаш рет шынымен шошындырсын. Уай, түптiң түбiнде өлiм барын бiр сәтке де әрi ешқашан ұмытуға болмайды екен ғой:

бiздiң құрбы-құрдастардың арасын аса мейiрiмсiз, мезгiлiнен бұрын тым асыққан обыр ажал үйiрiлiп аралай бастағаны үрейлi-ақ; жамандық атаулы қашан да жылдам, жалт еткен жасындай ұшқыр, ал менiң құрдастарым өмiрден аңсай күтуге әдеттенген iзгiлiк, жақсылық пен қуаныш шобыр аттай тым шабан, қанша тырбанса да тасбақа iспеттi аяғын санап басқан жүрiсi өнбейдi.

Желбуаз пенде атаулының бiр күндiк жарық, жалт етiп сусыған сәулеге мәз болып күн кешуi де, тiптi барша өмiрi де мән-мағынасыз нәсте, адамның қуаныш-қайғысы, әлденеге ұмтылысы мен әлсiз талпыныстары түгелiмен жалған, кешкi мұнардай алдамшы көзбояу ғана . Өлiм ғана мәңгiлiк. Тiршiлiк атаулының ақыры — ажал!

Аяусыздығы, еш шарасыздығымен кiсiнi сормаңдай күйге бөлеп, кергiге салғандай тыпыр еткiзбейтiн тосын бұл жаңалықты ең әуелi кiм ашқанын қайдам, тiптен он сегiз мың ғалам — кең дүние алғаш жаралған қадым замандардан бұлжымай қалған шығар-ау. Iргедегi орыстар «эффект бабочки» деп астарлайтын, ал қазақы жалпақ тiлмен «жынды көбелектiң кесапаты» деуге келетiн құбылыс, сiрә, қалай аталса да қисынсыздығы, санаға симайтын ерсiлiгiмен ерiктен тыс тiксiнтер әрi iштей шарасыз мойындауға мәжбүрлейтiн үрейлi заңдылық. Әлемнiң әлдеқандай қиян түкпiрi, адам аяғы баспаған құла түз, қу медиенде байқаусыз ұшқан әлдебiр құйтақандай көбелектiң үлбiрек қанаттары дiрiлдесе, әлгi кездейсоқ дiрiлден басқа бiр өңiрлерде қуатты дүрiл зор апаттар туындауы ықтимал: Жер-ана алғаш жаралғандағыдай дүр сiлкiнiп, аспаннан отты тастар толассыз жаумақ-дүр, заңғар-заңғар таулар орнынан түп көтерiле қозғалып, айпара сулар арнасынан асып төгiледi; шексiз мұхиттарда асау толқындар буырқана аспанға атылса әлгi көбелек кiнәлi-дүр.

Құдай-ау, бейкүнә пенденiң өмiрi, бүкiл тағдыры өзi ешқашан көрiп-бiлмейтiн сол титiмдей көбелек қанатының кездейсоқ дiрiлiне ғана байланысты болуы қандай қорқынышты?! Солай деп ойлаудың өзi және осылай екенiн айқын бiлу неткен бақытсыздық!.. Жұман марқұм соңғы кездесуiмiзде осыларды айтқан. Ендi, мiнеки, әуелгiде Зүбәржат көзiме соншалық жылыұшырағанмен, арада өткен азғантай уақытта әлдеқалай өзгерiп кеткендiгi кеудемдi қылп еткiзiп, жүрегiм аңдаусызда майдың тортасын iшкендей кiлкiсiн. Бәлкiм, өткен уақыт мен үшiн ғана шолақ жiптiң үзiгiндей тым қысқа, қара үзген жүйрiктей ұшқыр шығар, ал жас әйел - сылаң қаққан сұлу келiншектерге ұзақ ғұмырдың тұтас, таусылмайтын бөлiгiндей сезiлер. Еркектiң құшағынсыз өткен әр күнi ғасырға бергiсiз шығар, кiм бiлiптi?! Және құмарлықтары мен зинаһорлығын «сүю», «кеш оянған махаббат» дейтiн жалған сөздермен нәжiсiн көмген арамза мысықтай жасырып-жабар, бүркемелеп бағар ә?! Әйтеуiр әйел жаны жұмбақ әлем, сыры ашылмаған құпия. Дүниенiң барша жұмбағын шешсе де, мұқым адамзат әйел жанының құпияларын толық ашуға қабiлетсiз. Өйткенi, ақылы шолақтықтан түзiлiп, ақымақтықтан туындайтын тосын жұмбақтарды шешу жұмыр басты пенденiң қолынан келмейтұғын харекет. Сондықтан да атамыз қазақ баяғыда-ақ «Әйелдiң шашы ұзын, ақылы қысқа» деп бiржола қолын сiлтеген. Әрi өкiнген, әрi қауқарсыздығын амалсыз мойындаған.

Кеудемдi қас-қағымда өзiм де мәнiсiне жетпеген, жете де алмайтын мүлдем жұмбақ әрi сондайлық өрескел; орынсыз қызғаныш па, бәлкiм жөн-жосықсыз күдiк-күмән ба екен, әйтеуiр түсiнiксiз бiр сезiм аяусыз жайлап барады. Жүрегiм алау-далау. Осыған дейiн етене жақын санап келген жанның бойындағы бұрын елеусiз көрiнетiн күтпеген өзгерiстердi алғаш аңғарғанда кiсiнiң әлденеге iштей әбiржiп, амалсыз тосырқап, әлдебiр қимас асылын ойда жоқта жоғалтып алғандай бейуаз күй кешетiнi бар. Өзiн әлденеге кiнәлi сезiне ме, қалай?!

Сол ыңғайсыз күйдi бiр пәсте мен де басымнан кештiм. «Жесiр келiншек» деп ауыр шындықты мойындауға ерiк-жiгерiм де жетпейдi - бiр кездерi арагiдiк дәм-тұздас болған Жұман бейбаққа асқан қиянат жасайтын сияқтымын, арыстай азаматтың аруағы көрiнде аунап түсердей көрiнедi...

Бiрақ, бұл расымен мүлдем басқа әйел, бiз бiлмейтiн Зүбәржат едi. Тал бойында бұрын болып көрмеген, әсiлi, осыған дейiн бұлайша бадырайып айқын аңғарылмай, бұғынып жатқан әлдеқандай тартымдылық, соншалық сүйкiмдiлiкпен құлпыра түскен секiлдi. Әлде қиындығы мен азабы таусылмайтын тұрмыс жасынан бұрын қажытып, қарақат көздерiнiң алдына уақытынан тым ерте түскен майда әжiм жүзiн соншалық мұңды әрi орынсыз жасқаншақ етiп көрсететiн бiртоға, арықша келiншектiң қабағына мәңгi қонақтағандай сезiлетiн суық сыз сүйкiмдiлiгi мен сымбатын сыртқы сұқтан жасырып-жауып келдi ме?! Бәлкiм, сұлулық атаулы, әсiресе, жас келiншектер шөлейтте елеусiз өсiп, жүз жылда күтпеген сәтте гүш шашып, айрықша құлпыратын өткiр тiкендi кактустердей өзiнiң киелi сәтiн күтетiн шығар...

Бәлкiм, қыс бойғы құрсаған қалың мұзды жарып шығып, былдырлап ағатын бұлақтай төзiм мен шыдамдылықтың өтеуi жесiр келiншектерге сұлулық болып қайтып оралатын болар.

Әсте олай да емес, бұл бүгiн ғана құлпырған келiншекке ұқсамайды, талайдан берi iштей түлеген, сұлулығын өзi де жақсы бiлiп, бұрынғыдан өзгеше өмiр сүрудiң дәмiн татқан жан.

«Мен бәрiн қайдан бiлейiн, еһе-һе!..»

Бiр белгiлiсi — жесiр келiншектiң көбiсi табан асты сұлуланып кететiнi. Өмiрде хас сұлудың бәрi дерлiк жесiр болатыны. Сұлулықтың өзi жесiр, жалғыз екендiгi!

Зүбәржатты аса сұрықсыз, ебедейсiз дөңкиген «Балалар әлемi» дүкенiнiң қарсы алдынан байқадым. Онсыз да сұрқай қаладағы талғамсыздықтың ең сорақы үлгiсi секiлдi, үш қабатты болса да келушiлердiң еңсесiн езгендей мейлiнше жер бауырлап, жатағанданып көрiнетiн кеспiрсiз, сұрқай ғимараттың нелiктен балалардың еншiсiне тигенi де ешкiм түсiнбейтiн жұмбақ. Бiрақ, қаладағы көрнектi, iлiп алуға татитын зәулiм үйлер түгелдей жеке адамдардың еншiсiне әлдеқашан кеткен, қоғам бүлдiршiндердi емес, бiр күндiк тамағын ғана ойлайтын тоғышарларға толы. Қайда аяқ бассаң да қалайда баюдың амалын, қалтаның қамын ғана ойлаған жұрт. Аз ғана жылда адамдар бiр-бiрiнiң етiн жұлып жеуге даяр аждаһаға айналған iспеттi. Мына ұзын кезектегiлер де дүкен сөрелерiндегi заттарды түгел сыпырып кетедi әлтаман. Тек дәу әрi ауыр есiктiң ашылуын күтуде тағатсызданып. Қолы жеткенiн таңдап-талғамай, түпсiз терең қапшықтарына тоғытар жапатармағай. Сiрә, бұлар қошқардың керсендей құйрығы үзiлiп түсетiнiн тосқан аңыздағы ақымақ қасқырдан да әрмен. Әйтеуiр тойымсыз, айрықша ашкөз топ. Жолдағысын жалмайтын қорқынышты тажал.

Ол дүкен алдындағы буын-буын шылаушын құрттай шұбалаңдана созылған кезектiң ортасында тұрған-ды. Жанындағы сүрмелi қалың қастарын секiрте тастап, барлық саудагерлердiң әдетiнше ауыз-ауыздарына жұқпай, жыпылдап сөйлейтiн қос келiншекпен қызбалана әңгiмелесiп, жайраңдай күлiп қояды. Қаймыжықтай ерiндерiн қан қызыл далаппен орашолақ боямалаған бiрi қараторы, екiншiсi арықша келген, шұбалта киген алабажақ гүлдi көйлегiнен иық сүйектерi айқынданып байқалатын қара сұр келiншек. Екеуi де күнсiген ұзын қара шаштарын алабажақ шаршымен шарт буып, иықтарына қобыратып бос тастапты. Әлгiлер әңгiме қызығымен дүкендi де, тiптi дүниенiң бәрiн де ұмытқан, ал Зүбәржат олардан әрмен. Сырттай мүлдем бейқам, шер-мұңсыз, сол бейқамдық пен мұңсыздық өзiн ерекше сүйкiмдi ететiнiн iштей сезетiн де сияқты. Әйтеуiр мiгiрсiз тiрлiктiң күйбеңi мен таусылмайтын қам-қарекетi шаршаңқы жүздерiне әбiржу мен лажсыздықтың мөрiн әбден тереңдеп, мүлдем өшпестей етiп басқан жұрттан ерекшелеп менмұндалайды. Қазiр әжептәуiр толысып, тал бойы жұмырланып алған ба деймiн; денесiне жабысқан жұқа, үлбiрек қызғылтым кеудеше, жұмыр да етi тығыз санын елеусiз ғана бiлдiретiн, соынмен бiрге әдейiлеп айқындай түскен тiзеден сәл жоғары жұқа ақшыл юбка құлын мүшелерiнiң бар сұлулығын сырт көздердi сұқтандыра әйгiлеп, әдейi киiлгендей. Қабағы томпақтау, қиықша қара көздерiнде әлсiн-әлсiн сиқырлы сәуле ұшқындары ойнақшып, әрi жанарының түбiне әлдебiр жұмбақ сыр бүккендей тұңғиықтана күлiмкөзденiп алған. Ақша маңдайына құлай беретiн кекiл шашын әсем қимылмен керi қайырғанда дөңгелектенген қос анары дiрiл қағады көз құртына айналып. Жұмыр сандал ағашынан түзу шабылғандай тоқ балтыры да шiлденiң шiлiңгiрiнде тотығыңқырапты, ендi бiрөңкей шоколад түспен жанарды ерiксiз сүйреп, тамаққа кiлегей түйiн тiрелте арбап, сұқтандыра ынтық қылады сырт көздердi. Беу, сұлулық атаулыда құпия түнек, басқаға жұмбақ сыр бар, әсiлi! ..

Қалай екенiн қайдам, әйтеуiр бұрынғыдан гөрi әлденеге күмпие үлкейiп, жұқа кеудешенi керген, дерте түскен қос анары да сәл қимылға дiр ете жанарды арбап, дүкеннiң ашылуын тағатсыздана тосқан, шынылы ауыр есiк ашылған заматта анталай бас салуға тастүйiн даярланып, iштей аңдысып тұрғандардың қақ ортасында сұқ көздердiң қызыл құртына айналғаны кәмiл. Қарақұрым топтағы көп еркектiң сүзiле көз тастап, кеберсiген ерiндерiн айрықша ашкөз құмарлықпен жаламалап, бейдауа күйде әрегiдiк қылғына жұтынғаны байқалып тұр: көбiнiң жұтқыншақтары жоғары-төмен жүгiредi кеп, жүгiредi кеп тынымсыз. О-о, бiр сәттiк нәпсiнiң, құмарлықтың жетегiне ойсыз құлаған еркектерден қорқынышты аң, жыртқыш жоқ. Тойымсыз нәпсiнiң шақыруына берiлмесiн де оларды...

Өмiрде кейбiр кiсiмен кездейсоқ жолығу жүректi ерекше өрекпiтiп, тұнық қарасудай еш ағын-ағыс, тулаған толқынсыз, селт еткiзер ерекше қимылсыз тұнып, талайдан тұмаланып жатқан тыншу көңiлдi ойран-топыр ететiнi бар. Қоламталанып сөне бастаған естелiктер көкiректе алағай да бұлағай сапырылысып, жанын беймәлiм мазасыздық пен мәнi түсiнiксiз мұң жайлағанын мұндайда аңдап та үлгермейдi адам...

Тонның iшкi бауындай болмағанмен, көзi тiрiде қатарлас жүрген қайран арыстың айрылысып кеткен әйелiн... бұрын шын сүйген, бәлкiм, өле-өлгенше iштей сүйiп өткен аяулы жарын ойда жоқта жолықтыру, сол жесiр келiншектiң ендi соншалық сұлуланып кеткенiне көңiл сенбегенмен, бiржола көзiң жету - бейопа тiршiлiктiң шынымен-ақ тым-тым алдамшы әрi аса қатыгез екенiн ерiксiз мойындатқандай.

«Жарқыным-ау, бұл әлгi.... иә-иә, баяғы Зүбәржат қой. Қайтсе де мынау қайғы-шерден жүнжiп кеткен мұңлық емес, керiсiнше тотыдайын таранған сұлу боп, алтайыдай түлеп апты-ау, әсте, — деп ойладым бiр сәтте-ақ әлденеге жүрегiм уiлжи үнсiз қамығып. — Құдайым-ау, шынымен ... шынымен қайран арыстың жамбасы қара жерге тиiсiмен-ақ етегiне жабысқан шоңайнаны жұлып тастағандай жылдам ұмытып кеткенi ме? Расымен адам баласы, әсiресе, жас әйелдер өткенiн жылдам ұмытатын болғаны да. «Қатынның қайғысы етекте» деген сұмдық сөз дәл айтылған екен-ау. Бiрақ, бұлай болуы мүмкiн емес қой. Тым құрыса асықтай екi баласының әкесi, адал жары емес пе едi?! О, опасыз жалған-ай!» Осынау жағымсыз ойдың шырмауынан құтыла алмай тұрғаныма өзіңмнің де ызам келе бастағандай.

— Сәлеметсiң бе, Зүбәржат! — дедiм әу бастағы батылсыздығымды күшпен жеңiп, жанына ақырын таяп келгенiмде.

Iлкiде жыға танымады ма, әуелде мұны қайдан көрдiм деген таңданыстан көз шарасы үлкейiңкiрей, томпақтау әрi қиықша келген қара көздерi дөңгелене түстi де жүзiне лыпып қан тепкiдi. Елеусiз ғана селк ете түсiп, қас-қағымда алабұртқан дидары тұла бойындағы барша өзгерiстерге кереғар секiлдi: әлi де iштей әлденеге толғанатын, әлденеден үрейленiп, сескенетiн сияқты ма, қалай?! Iзiнше сәл бұйралана иығына төгiлген мақпал шашын ерке қимылмен сiлкiп жiберген күйi:

— Ә-ә, Мұқанбысың? Сәлем! — деп ерекше бiр назды қимылмен қолын ұсынды да, табан астында жанары тұңғиықтана күлiм қағып, жайраңдаған қалпы кезекте тұрғандардың арасынан сытылып шыға бастаған. Қолымнан мықтап ұстап, қыпша белi бұраң қаға еркiн, жүдә кербез қимылдайды. Салалы саусақтары, мамықтай жұмсақ алақаны жүрекке ерiктен тыс шоқ тамызардай ып-ыссы. Бұрынғыдай емес, ерiндерiне де ерекше бiр нәр, тәттi шырын толғандай алқызылдана албырайды. Күйеусiз келiншектердiң дөңгеленген қос анары мен бұлғақтаған бөксесi, құлын мүшелерi түгiлi, ерiнi екеш ерiндерi де нәрге толып, жұмырлана түсе ме, қалай?! Пiл сүйек тiстерi бұрынғысынша маржандай тiзiлiп тұр, тек оңтүстiк әйелдерiнiң жөнсiз әдетiмен сол кiршiксiз тiстерiнiң екi-үшеуiн алтынмен аптап қойған. Бiр езулей жымиған шағында қиялай төгiлген күн сәулесiне шағылысып, шұғыласы көздi қарықтырсын. Көз үйренгенше әрi ерсi, әрi табиғат берген сұлулыққа жөнсiз қол сұққандай.

«... Құдайым-ау, ойнақшыған мынау қатын расымен баяғы Зүбәржат па? Өз көзiме өзiм сенейiн бе, сенбейiн бе?» — деп ойладым тағы да жүрегiм әлденеге сыздап. Кеудемде қайтадан бой көтерген таңданыс аралас түсiнiксiз сезiмдерден еңсем түсiп кеткенi. Әлде күтпеген кездесудiң тосындығы мен жатырқаудан арыла алмай тұрмын ба әлi де.

— Мұқан-ай, сенi де көретiн күн бар екен ғой. Осы Алматыға үнемi күн аралатып келiп-кетемiн, бiрақ бұрынғы таныстардан ешкiмдi жолықтырған емеспiн, — дедi ол бастырмалата. — Ал, айтшы, хәлдерiң қалай? Келiншегiң ше? ..

— Шүкiр, Зүбәржат, бәрi де бiр қалыпты, — дедiм әуелгi ыңғайсыз күйден арыла алмаған қалпы қипақтап. — Расымен де бiз көрiспегелi көп болды ғой. Балаларың ...өй ...кешiршi, iһiм...ұлың дәу жiгiт болған шығар?

— Бәрi дұрыс. Мiнеки, өзiмше бизнеспен шұғылданамыз деп... — Ол ұзын, қайқалау кiрпiктерiнiң салаларын төмен салып, қабағын шытына көңiлсiз үнмен салғырт, енжарлана айтты: қуаты мол түстiк күнiнiң әлi қайтпаған аптабы ма, әлде құйрық-жалына қол тигiзбей заулаған ұшқыр уақыттың пенде ырқынан тыс әсерi кiсiнi мүлдем өзгерте ме, әйтеуiр, табан асты бұрынғыдан әрмен қарасұрланып, қуқыл тартқан әлпетiнде жөнсiз естиярлық... жо-жоқ... осы кезге дейiн ешкiм аңғармай келген жұмбақ бейәдептiк жүлгеленсiн. Жүзiнде көптi көрген әйелге жарасар аярлық пен дуайпаттық аңғарылды да, бұғынып жатқан долылық қылаңытты. Қалай десем де, өзiм пәруайынан бұрынғы пәрузалықты, жамалынан ерте жоғалған тазалықты iздеп әуреге түстiм. Әлде мен тым күмәншiл, орынсыз күдiкшiл боп кеткенмiн бе, немене?! Тек бiр сәтке, қас-қағым қысқа сәтке ажарына бұрынғыша жұқалтаң қызыл арай тепкiп шығып, заматында қайтадан тұманша ыдырап, елеусiздене жоғалып кеткенi. — Сол жетiмектi асыраймын деп арқа етiм арша, борбай етiм борша боп жүрмiн. Қанша шарқ ұрсам да, шөлкиiм жамалатын сұры жоқ. Мына өмiрден тұттай жалаңаш өтетiн секiлдiмiн...

Күтпеген ауыр сөздерден жүрегiм шым ете түскенi. Қарау ниет қатыгез әлдекiм аңдаусызда жүрегiмдi оттай iстiкпен аяусыз, қасақана iскектеген сияқты. Көкiрегiм бұрынғыдан әрмен сыздап сала бердi. Қатты ауыртып, шыдатпай шымырлаған. Бұрынғы ұяң, бiртоға Зүбәржатты бiржола жоғалтқанымды, ендi қайта табу мүмкiн емес екенiн, мен үшiн де, басқалар үшiн де мүлдем жат, кездейсоқ жолыққан аса бiр кербез келiншек әрi баяғы, әрi соншалық бөтен, аз жылда өзге жанға айналған Зүбәржат екенiн еркiмнен тыс пайымдадым жүрегiме тотияйын тамшылап тұрып. У тамшылаған көкiрегiм шыдатпай күйдiрiп, жаным езiлiп, зiлден жаншылып барады. Мынау қатал, жақсылығы кемшiн өмiрде бәрi өткiншi, барлығы да жалт етiп сөнген сәуле ғана, көзбояған алдамшы!

... Беу, бұл келiншек бiз сыйлаған, марқұм Жұман сүйген Зүбәржат емес. Кiсi танымастай, анадан қайта туғандай өзгерген жан бұл. Бiрақ дәл осы аңдаусыз өзгерiске еш амал, дауа жоқ. Қарсы дәрмен де қыла алмайсың. Қолыңнан бар келерi — ырықтан тыс мойындау, сосын iшкi бiр түсiнiксiз ыза мен ашудан арыла алмау ғана. «Сонда... сонда адам атаулының барлығы өмiрде маска киiп жүргенi ме? Шынымен-ақ өмiр — театр, адамдар — әртiс пе? Жылдар бойы өзiнiң, маңайдағы өзгелердiң де көңiлiне ұнамды нықап киiп, көлгiрсiп жүрiп, жылдар жылжып, сәтi келгенде тағдырдың, тұрмыстың итермелеуiмен басқа бетпердеге ауысатын болғаны ғой. О, өмiр қандай жалған. Пенделер неткен екiжүздi!?»

— Ендi ... Орынды ғой. - Дауысым еркiмнен тыс күмiлжи, құмығып естiлсiн. — Жұмыр басты бейшара пенде тұрмақ, аспандағы азат құстарға да жейтiн жем, iшетiн су керек. Бiрақ... мүлдем өзгерiпсiң, Зүбәржат! Адам жылдардың еркiне бағынып, өмiрдiң ырқына амалсыз берiлетiнiн бiлемiн, дегенмен өзiм жақсы танитын Зүбәржатты жоғалтып алған сияқтымын...

— Жоғалғанды iздеп әуреге түспе, Мұқан. Бұрынғы күндер қайта айналып келмейдi, тiптi бiржола ұмытқаның жөн. Қатыгез өмiр, қу тiршiлiк кiм-кiмдi де аямай илектейдi, ал әлсiз әйел — менiң кешкен күнiм мен қиналыстарымды еш адамның пешенесiне жазбай-ақ қойсын. Мейлi, өттi-кеттi бәрi, ендi құр өкiнерiм жоқ, — дедi ол жүзi сазарып. Ағы мол қара көздерiне ашу кiлкiп, астыңғы ернiн тiстелеген, томпақтау қызыл ерiнiнде қатары мiнсiз майда, маржандай тiстерiнiң бозғылт тарта iзi қалды бiлiнер-бiлiнбес болып. — Өз жағдайыңды айтшы. Жазған-сызғандарыңды ара-тұра әр жерден көзiм шалып қалады.

— «Жазған-сызғаныңды» дешi ... — Мырс етiп күлiп, қолымды керенау ғана сiлтедiм. Не ашуланарымды, не күлерiмдi бiле алмай абдыраймын. — Жетiскен жағдай жоқ. Тар дүниенiң қауызына сыя алмай шарқ ұрып солықтайсың. Шөп жесең қақалатын, ұрлық қылсаң өлетiн кер заман ғой, әсiлi.

— Ән-нi, солай! — Бiр демде көңiлi пәс тартып, iшкi жұмбақ өкiнiштiң табы ақ сұр жүзiне лыпып ойнап шығып, мори күрсiнген Заүбәржатқа таңдана қарадым. Көңiлiндегi алаңның сырын ұқсамшы. Табан асты мың құбылатыны да жұмбақ. — Жазушы атың бар ғой, ендiгi Алматыдан әйдiк пәтер алған шығарсың?! Келiншегiң екi қолын жылы суға мал-е-еп отырған болар, сiрә.

— Қайда-ан... Бiздiң маңдайға жазғаны ылғи бөтен жұрттың жапырайған итарқасы-ау деймiн. Тетелес үш тентектi жетелеп, қаланың мүйiзi көрiнген пәтерлерiн адақтап жүрiп жатырмыз әзiрге. Бұрын үй алуға азды-кем үмiт болатын, ал қазiр... Айтпақшы, өз ұлдарың... iһiм... ұлың есейген шығар ендiгi. — Жұманның ұлдары деуге әлденеге батылым жетпеген, сонда да iле- шала өкiнiштен тiлiмдi тiстей қойдым. Қарақотырланған жараның аузын абайсызда аямай тырнап, жанын ауырта жаздаған көрмәдiктiгiме опындым сол мәурiтте. Өн-бойымды сұп-суық, жылбысқы тер буған күйi iштей қипақтаймын.

— Шүкiр, Санат төртiншi сыныпқа көштi биыл жазда, ал Арман... уһ- һ... -Зүбәржат кiлт күмiлжiп, қарлығаштың қанатындай қиылған қастары түйiлген күйде көкiрегi қақырай, өкпе-бауыры суырыла терең күрсiнсiн. Жүзi күңiрете қарақошқылданды да, әдемi иегi әлсiз, кемсеңдеп сала бердi. Шерге тұнған күрсiнiсiнде өмiрге нала, аяусыз тағдырға айтылған лағынет жатқаны сөзсiз. Әйткенмен аса бiр дәтi берiктiк, жiгермен бойын жиып, қысқа сәтке кiрпiгiне мөлтеңдеп iлiнген көз жасын байқатпай жiбердi. О-ей, бүйткенше еңiреп тұрып жылағаны, ағыл-тегiл жас төккенi жақсы едi-ау... Iштей тынғанынша, әйелге тән әлсiздiктiң ырқына берiлгенi дұрыс едi.

— Құдай үшiн кешiршi, Зүбәржат! Жаныңды, жүрегiңдi ауыртайын деген жоқпын. Әттең-ай! .. Ендi... Арманның артының қайырын берсiн, алды —пейiш, арты — кенiш болсын... — Қапылыста айтар сөз таппай, тағы да ыңғайсыздана тосылып қалдым.

«Бейшараны бағанадан берi неге жазғырып тұрмын, а?! Бiр жылда күйеуiнен, қаршадай ұлынан айрылған әйелдiң, аңырап қалған ананың жанын түсiне аламын ба мен? Оны кiм түсiнедi!? О, Құдайым-ай, бәрiнен де қаршадай сәбилер қапияда өлмес болсайшы!..» Кеудем қиян даладағы қойшының ыбырсыған күзгi жұртында, а йдалада жапа-жалғыз қалған жетiм күшiктей ұлысын кеп. Еңсемдi бұрынғыдан бетер езе түскен жайсыздық пен зiлдей үнсiздiктi жеңе алмастан iштей жанталасудамын. Охо-хо, жер бетiндегi жұмыр басты әрбiр пенде сәт сайын ауыр жүк тиелген сегiз «КамАЗ» - дың салмағына тең атмосфералық ауырлықты мойнымен көтерiп жүретiн көрiнедi. Дана ғалымдар солай дейдi. Шарасыз үнсiздiктер мен тылсым тыныштықтардың салмағы одан да ауыр шығар, сiрә?!

— Бәрiне де шыдап үйрендiм, — деп тiстене кекiл шашын сiлкiп қалған Зүбәржат кiлт дегбiрсiздендi. — Мен ылғи осы қалаға келiп, тауар әкетiп тұрамын. Көбiне осы дүкеннен аламын. Балалардың киiмдерi, керек- жарақтары өтiмдi ғой. Жұрт таласып алады. Бiрақ, осы уақытқа дейiн кездеспегенiмiз, бiр жолықпағанымыз қалай?

— Сiрә, өзiң ешкiмдi, бұрынғы таныстарды iздемейтiн боларсың. Оның үстiне қала тым үлкен ғой. Ал, мына сұлуларың кiм? — дедiм әлгi ауыр үнсiздiктiң шымылдығы сәл серпiлгенiне, ыңғайсыз күйден арыла бастағаныма iштей жадырап. Бiрақ, әлгiден бiзге жалтақтай жосықсыз ыржыңдаса күлiп қарап, қаймыжықтай ерiндерi бiр-бiрiне жұқпай сыбырласқан қос келiншекке әлденеге ызам келсiн. Тiптi, кеудемде Зүбәржаттың осы бiр жасанды еркелiгi, ойда жоқтағы ойнақылығына да әлдеқандай наразылық, жасырын қарсылық туындап келедi бiрсiн-бiрсiн. Бiрi кем дүниенiң сұлулығы мен былғанышы қаз-қатар жүредi екен ғой, әсiлi.

— Ой, айтпашы, Мұқан, оны неге сұрадың? — деп iлкiде сыңғырлай, еш қамсыз-мұңсыз күлген Зүбәржат күдiктi ерке наз, тосын өзiмсiнумен iштарта иығымнан ұстай алғаны. Мақпалдай жұмсақ алақанының ыстық табы әп- сәтте жаздық жұқа жейдемнен өтiп, денемдi күйдiре жөнелген. Мұндай от, сыртқа тепкен қызу алғаш рет сүйiскен бойжеткенде болушы едi әдетте. —Бiрге сауда жасап жүрген құрбыларым ғой. Шынымен танысқың келiп тұр ма? Басыңды шайқамай-ақ қой, мен бiлем ғой, қазiргi еркектердiң бәрi желiк құмар, сондай ынтыққыш. Әсiресе, ақшаны судай шашқан қазақтар! Қазiр мына дүкеннен тауар сатып алайық, сосын қаласаң ресторанға ма, оңаша отыратын бiр жерге шақыр бiздi...

«Ойпырм-ай, жесiр келiншектердiң арда емген ерке құлындай құбажонданып, бұлықсып кететiн не пәлесi бар осы. Алтайы түлкiдей құлпырады-ау қас-қағымда. Назымен, нәзiк ишараттарымен дымыңды құртып, дегбiрiңнен айырады ғой, пәтшағарлар», — деп назаландым Зүбәржаттың әлдебiр тұспалмен айтқан лебiзi тағы да жүрегiмдi ерiксiз шымырлатып.

— Ойбой, ондай мол ақша табу, сыланған үш келiншектiң көңiлiнен шығу үшiн қауқарың тым құрығанда әйдiк коммерсанттан кем болмауы керек шығар. Дөңгеленiп айналған жердiң кiндiгi қазiр алыпсатарлар болып тұр емес пе? - Үнiм кекесiндi естiлгенiн аңдап, табан асты ашулана ма деп едiм, Зүбәржат жұлып алғандай:

— Ә-ә, жазғыштарда қашан ақша болушы едi? Ала қағазды шимайлап, әлiмұлыққа жетемiн деп жүрмiсiңдер? — дедi де сыңғырлай, тоқтаусыз күлдi мәз-мажыра қалыпта. Әлi де көзiме ерсi көрiнiп тұрған алтын тiстерiнде күн сәулесi шұғылалана секiрiп ойнап, жанарымды ұялтсын. — Еш алаңдама, өзiмiз де ақша қосамыз ғой. Тiптi, керек десең, соның бәрiн бiз-ақ мойнымызға алайықшы. Әй, еркектер-ай, ала қағазда не құндарың қалып едi, мына заманда өзiң айтқандай «коммерсант» болып- болып кетпейсiңдер ме? Олар да ешкiмнен қор емес, бiле-бiлсең iшiп- жегендерi алдында, ешкiмге бас ұрып, алақан жаймайды. Тәуелсiз. Ал, жазғышы бар, басқасы бар, өнер адамдары бiр бейшара ғой. Ренжи көрме, бiрақ олардың көбi тәуекелi жоқ, қолдарынан ештеңе келмейтiн ынжық секiлдi...

— А-а... — Осынау аса зiлдi, жiгердi мұқалтып, намысқа тиген сөздер жүрегiмдi ауырта шабақтасын. Әсiресе, жас келiншектiң аузынан естiлгенi сұмдық, әйткенмен онсыз да жаны жаралы жесiрге өкпелей де алмаймын. Тек жауыз әлдекiм жүрегiмдi қатыгез саусақтарымен аяусыз бүрiп жiбергендей көзiм тұмантып, көкiрегiм бұлқан-талқан. — Алла коммерсанттардың алдынан жарылқасын! Сен айтқан өнер адамдары елмен бiрге көредi де маңдайына жазғанын. Бiрде көл, бiрде шөл мынау жалғанда әркiмнiң өз нәсiп-несiбесi бар шығар.

— I-i... Дегенмен, адам бәрiбiр өмiрге қызық көру, жақсылық пен қуаныштың дәмiн тату үшiн келедi, — деп ол анары дiрiлдей жеңiл күрсiнiп, қабағы лезде кiрбiң тартқан. Өмiрдiң баянсыздығына өкiну ме, тұрлауы, түйiнi қиындығына опынып, қамығу ма, әлде... өзгеге беймәлiм әлдененi аңсау ма ... әйтеуiр, демi өрт болып сезiлдi маған. — Құр қиял, ұшығы жеткiзбес арманға елти, елтiге беретiн емес, өмiр тым қысқа. Шолақ! Ендеше, адам барша жақсылық, қызықты әлi бойындағы қызуы қайтпаған жастық шағында көруге тиiс. Ал, басқасының бәрi құрғақ философия, қолынан түк келмейтiн әлсiз адамдардың ойдан шығарғандары. Солай емес пе, Мұқан?!

— Солай шығар, бiрақ әлгi «жақсылық, қызықты» әркiм өзiнше түсiнедi ғой. Мәнiсi де әртүрлi. — Манадан бойымды буған ыза жуыр маңда басылатын түрi жоқ. Көңiлге түскен сызат тарқаудың орнына бiрте-бiрте өршiп бара жатқан секiлдi. Қалтамның тым жұқалығына қорландым, өкпесi тесiк өзiме, алдан еш жақсылық күтпейтiн, күте-күте әбден қажыған «Аттың аяғын тағаласаң, есек аяғын көтерген» өзiм сияқты қалам ұстағандарға жаным ашыды, әлденеге күлiмкөзденiп кеткен мынау Зүбәржатқа ызаланамын iштей. Оның жалт-жұлт еткен алтын тiстерiн, мәнсiз ыржаңдасып тұрған анау екi келiншектi де, ащы iшектей шұбатылған кезектегi қарақұрым жұртты да суқаным сүймей тұр. Қалам ұстағандардың қаймана жұртқа оңбай мазақ болуға айналғанына арландым. — Сендер... сен... Кеңсайға, бейiтiнiң басына барасың ба?

Тау жаққа ерiксiз көзiм түссiн: қапталдағы зәулiм үйлер, ауа ағынымен әлсiз теңселген ұшарлығы шарбы бұлттардың бауырын қытықтаған биiк үйеңкi мен бұжыр-бұжыр емендер өлiлердiң бақилық мекенi — қаралы Кеңсайды көзден тасалап, бүркемелей көлегейлеп тұр. Ал түске таман Талғар шыңының басына үйiрiлген қара сұр бұлт сәт сайын түнерiп, қатулана тұнжырайды. Пәруадигар, бүгiн жаңбыр жауатын сиқы бар: Алматы — талай күннен берi шiлiңгiр ыстықтан таңдайы кеуiп талықсыған, тұншығып жатқан қапас қаланың жұрты тасаттық жасамай-ақ құятын рахман нұрынан бой-бой боп елжiреп, бастаңғы жасар, сiрә?!

Қайтадан керi бұрылғанымда томпақтау астыңғы ерiнiн ызақорлана қырши тiстеген Зүбәржаттың көзiндегi шексiз ашу, мейлiнше жеккөру және түсiнiксiз өшпендiлiк өшiп үлгермеген екен. Ол ол ма, әлемтапырық әлпетiндегi әлдеқандай көгiс, ызақор долылықтың дүлей бояуы да тарқай қоймағанын аңдап үлгердiм. «Құдайым-ау, сонша неге ашуланды? Тұлан тұтқаны несi, а?!»

— Жоқ, Бармаймын! — Сәл бұйраланған кекiлiн желп еткiзе басын шайқап, кiжiне кесiп айтты. — Онда барғанда не iстеймiн? Гүл қойып, көз жасымды көл қылып төгемiн бе? — Тағы да басын шайқады. — Мақұл, мен кетейiн... Аналар да шыдамсыздана дызалақтап тұр. Мұқан, көрiскенше қош бол! ..

Тұлан тұтып, бойын буған әлдеқандай ашу-ызаның сызын қалдырып кеттi қасымнан. Жұмыр, тоқ балтырлары елеусiз дiр-дiр етiп, дөңгеленген бөксесi бұлтыңдап ойнақ салған Зүбәржат құмырсқаның илеуiндей құжынаған, толқыған жұрттың арасына еркiн сұғына енiп бара жатыр. Кеудемде еш күмән қалған жоқ; бұл шынымен басқа, мүлдем өзгерген Зүбәржат едi расында...

«Жаратқаным-ау, Жұманды шынымен тез-ақ ұмытып кеткенi ғой. Ойға да алғысы, еске де түсiргiсi келмейтiн жанның тiрлiгi бұл. Сонда... сонда қалай болғаны?! Бейсауат, туажат бiреу болса мейлi. Iңкәрлiк, сағыныш, адалдық дейтiннiң бәрi өмiрдегi босбелбеу, ынжық пенделердiң жоқтан тудырған, қолдан жасаған еш мәнсiз сөздерi, құрғақ қиялдан сомдаған кеуек ұғымдары ма?! О-о, алдамшы, опасыз өмiрдiң сұмдығы-ай! Әсiлi, адамдар бiрiн- бiрi жақсы көру, шын сүю үшiн арадағы қаншама алыс қашықтықтар, өткелсiз асуларды саналы, табанды ұмтылыс, нәзiк iңкәрлiк, төзiмдiлiктерiмен көктеп өтiп, тосын кедергiлер мен қиындықтарды ерiк- жiгер, қайсарлықтарымен жеңедi. Сонда аппақ көңiл, берiк сүйiспеншiлiктерi шамшырақ. Ағысы арынды уақытпен арпалыста адал махаббаттың еш қайталанбас дәнiн тауысып, шырынынан қанбай iшедi емес пе?! Бақыттан басы айналып, дүние мың сан бояумен құлпырады. Соның бәрi қалай ғана тез ұмытылады, а?! Ал, бiрiн-бiрi шын сүйгендер кездейсоқ қабақ шытысқанда шиеленiскен оқиғалар тiзбегi жаздың бұлтсыз кешiнде алыс көкжиекте жасынның тосыннан жарқ еткенiндей болып, кiрпiк қаққанша зуылдайды екен-ау. Пенде байғұс оңды-солын аңдап, iштей жинақталып та үлгермес. Сосын өкпелесу, кiнә арту ... өштесiп қоштасу! Айналып келгенде бәрi де жалған, көктемгi соқыр жауындай тым өткiншi болғаны да», деп ойладым тағы да еңсемдi ерiксiз езген зiл салмақ, ауыртпалықтан қос табаным жер тартып. Әлгiден қаумалаған тым сүреңсiз, ауыр ойлар шыдатпай, шеке тамырым солқылдасын. Дүк-дүк! ..

Сары тiс ұзын темекiнi өшiм кеткендей құшырлана, құмыға сорамын үстi-үстiне: әудем жер ұзай түстiм де, еркiмнен тыс тоқтай қалып, жәймен ғана керi бұрылдым. Зүбәржатқа аса маңызды әлдене айтқым келетiн сияқтымын. Бiрақ, не айтарымды өзiм де әлi екшеп алған жоқпын. Ал «Балалар әлемiне» жұрттың ұсынған қолы жетпей, талайдан мысын құртып жүрген заттар түскен-ау, сiрә, бiрақ барлық нәрсе қат дүниеге айналған шақта адамдар қай-қай нәрсеге де қырық пышақ болуға даяр емес пе, әйтеуiр кезектегiлер бiр-бiрiнiң үстiне құмырсқаша үймелесiп, езiп-жаншып, таптап-таласып, өлермендене құжынасып жатыр екен. Жұлқынған, жұлмаласқан дәу құмырсқалардың, екi аяқты термиттердiң илеуi... Жо-жоқ, мүлдем олай емес... табиғат өлшеп берген азды-кем несiбесiн адал еңбегiмен айыратын қасиеттi жәндiктерден садаға кетсiн, бұл бар болғаны әсiре ашкөз, туа бiттi тойымсыз, обыр пенделердiң топыр-топалаңы ғана. Асқан арсыздықтың аянышты әрi жиренiштi айқасы!

Жолдың оң қапталындағы биiк үйеңкiнiң жалпақ жапырақтары ауадағы әлсiз ағынмен ақырын қимылдап қояды. Әрегiдiк үдей соққан самалмен жанталаса жұлқынып, сыбдыр қағады тынымсыз. Әлi алыс болғанмен, мысық табандап келе жатқан күздiң әлсiз белгiлерi жұқа сарғыш реңк болып, жиегiне бiлiнер-бiлiнбес жағылған жапырақтар көктемдегiдей көңiлдi үнмен еркелеп сусылдамайды, еркiнен тыс әрi көңiлсiз ғана желпiлдейдi, желкек қағып. Сол жапырақтар арасында жасыл қанат, кiшкентай екi сарғыш шымшық тынымсыз шықылықтап, мазасыздана ұшып-қонып жүр. Еркiн құстар да айналадағы адамдардың ашкөздiгiн мазақтап, ерiксiз шықылықтайтын сияқты. «Ә-әй, менiң кiмге күлгендей, өзгелердi айыптарлық жайым бар? Кiсiлердi күстәналайтындай кiмнiң шiкiрәсiмiн, ә?! Қатал уақыт, ойда жоқта күрт өзгерген замана баршаны осыған әкеп тiредi. Өткелi белгiсiз асау, қанды өзен секiлдi қиын кедергi. Ебiн тапқан арғы жағалауға өтпекшi, ал ебiн таппағандар қатал тағдырын қарғап-сiлеп қала берер...

Тәңiрiм-ау, жаңбыр жауғызшы, ел-сел етiп! Мынау қорқау, тойымсыз шаһар жеркенiштi, сасық тәнiндегi барша лас-күсiнен арылсын да. Дүние қайтадан жаралғандай тазарсын, жаңа туған нәрестедей пәк, бәкiзе күйге енсiншi... Сосын... сосын көкжиектен көз жетер көкжиекке дейiн жайнатып, сан бояулы кемпiрқосағыңды кершi бiр!..»

Шын тiлемедiм бе, әлде жұмыр басты пенденiң әлсiз тiлегi есепке алынбай ма, бiлмеймiн, бiрақ жаңбыр бүгiн жаумады. Қуықтай төргi бөлмедегi ортасы түсiп, iшiндегi ширатылған сымы бөксеге бiлiнетiн ескi диванның астындағы шаң басқан дәу қара шабаданды әрең деп суырдым: көптен берi мұқияттап жинап, көздiң қарашығындай сақтап жүрген әралуан қағаздар — пенде байғұс жарық дүниеге еш қағазсыз iңгәлап келгенмен, одан соң өле-өлгенше қыр соңынан қалмайтын әрi ешқашан таусылмайтын түрлi құжаттардың түпнұсқалары мен сансыз көшiрмелерi. Ең аяғы, тәнiң қара жерге қойыларда да мөр басылған тiлдей құжат керек. Онсыз ешкiмдi қара жердiң қойнына табыстамайды бұл күнде. Пенде байғұстың көмусiз қалғаны да осы. Тiптен, пайғамбар Абай да қатты қателескен-сынды. «Өлеңменен жер қойнына кiрер денең» дейдi ол. О-ей, өлеңiн қайдам, әлдеқандай меңiреу, мешеу шенеунiк тiлдей қағазға баттитып мөр баспаса, адам байғұсқа қара жердiң қойнынан да орын жоқ. Түрлi газет-журналдардың қиындылары, айбақ-сайбақ жазылған қолжазбалар! Бұл шабадан — менiң мазасыз ойларымның ескi, әбден шаң басқан қоймасы. Өткенiм, бүгiнiм және белгiсiз болашағым бұл менiң!

Мiнеки, көгiлдiр папкiге бөлек салынған, әлден сарғая бастаған қағаздар. Маржандай жазулар. Бұл —Жұманның соңында қалған жұқа, жалғыз архивi. Бейшара қайтыс боларының алдында ғана түн iшiнде әкеп табыстаған едi маған. Қашанғысындай қатты қызу, әжептәуiр масаң көрiнедi. Үстiнен соншалық жағымсыз, тер араласқан қолаңса иiс мұрынды жара шығып, тумысынан аялы, мұңды көздерiнiң асты шалбарланып кеткен. Аққұбаша сүйкiмдi жүзi есепсiз iшiлген шараптың әсерiнен қарақошқылданып, түтiге көгiстенiп тұр. Көптен су тимеген толқынды шаштары да әбден сабалақтанып, қайызғағы шыққан екен, тiкенек сақалы да ұстара тiлегендей. Кiлегейленген жанарының түбiндегi от өшiп, еш сезiмсiз сығыраяды өлмеусiреп. Қолындағы жұқа, көгiлдiр папканы ту сыртына жасырды ыңғайсызданып.

«Байғұс-ай, құр сүлдерiң қалыпты ғой», — деп ойлағанмын әуелде. Ел жатар уақытта есiк дүсiрлеген сәтте-ақ жүрегiм су ете қалған. Ең қиыны, мас достардың қонаға үйге келуi. Мас адам қашан да өкпешiл. Ал екi кештiң ортасында олардың көңiлiн табу қиынның қиыны. Бiрақ өзгелердiң үйiне мас күйiнде бас сұқпайтын Жұманды көргенiмде өзiмдi iштей жұбаттым. «Адам құлдырайын десе, терiс жолға түсем десе оп-оңай екен-ау. Қандай жайсаң азамат едi, жүнжiп бiтiптi ғой». Әйелiм түнгi қонақты жақтырмағанын сызды қабағымен танытып, төргi бөлмеге енiп кеткелi бас шығарған жоқ әлi.

Қараңғылық әлдеқашан тас қымтаған қала мият ұйқыға кiруге дайын. Көршi үйлердiң көбiнiң терезесiндегi жарық мана сөнген. Бейуақта сабылып жүргенiне қысылғандай төменшiктеп жымиды жүзi мұңға тұнып.

— Көзге түртсе көргiсiз қараңғы түнде әккi қарақшы мен жүрегiн ән тербеген бозбала ғашықтар ғана жүрушi едi. Екеуiне де қатысың жоқ шығар, Жұман, — деп әзiлде