БІРIНШІ ТAРАУ

Шыңылтыр Сібір кейінде қалған. Поезд кішірек станцияға кеп тоқтады. Көктем кезі еді. Алайда бұл жердің күн қақтаған құмына қарап, дәл қазіргі шақта енді бір жерде бәйшешек гүлдеді дегенге сенгің келмейді. Тіпті алдымызда өзен суы жайылып, темір жолды басып кетті деген де көкейге қонбайды екен. Вагоннан топырлай түскен жолаушылар көлеңке қуып сенделіп жүр. Алғашқыда поездің тоқтағанына назаланып, тепловоз басындағы поезд бастығын ортаға алып шу көтерген. Енді, міне, күннен қорғалай отырып, күбір-күбір әңгімеге кіріскен. Тепловоз да тым-тырыс. Составтың басында жабулы семафорға шекесінен қарап, жасыл қоңызға ұсап тұр.

Шпалдарды санай басып біраз жүрдім де, әлден соң күнге кірдім. Тымырсық тыныштық басып тұр. Көңілсіз - ақ. Әсіресе осындай жолаушы шыққанында жалғыз болсаң, көңіліңді мұң торлайды. Ал мен бір купеде өзім ғана келемін. Терезе алдына отырып, алыстағы көгілдір тау сілемдеріне көз жібердім. Ол жақ — менің туған жерім, менің туған ауылым. Ол таудағы әрбір жалғыз аяқ соқпақты білемін мен. Онда менің ешқандай ет - бауыр туысым болмаса да: «Тағы да туған үйіңе соқпай өтіп барасың - ау, сен», — деген жабырқау ой орала береді көңіліме. Апыр - ау, сол бір аласа ғана, бел ортасынан жерге шөккен, бір жағына қарай қыңыранған, терезе орнына қырық құрау шыны құрсауланған балшық кепе бар ма екен, десеңші бұл күнде. Біздің ауыл жарыса аққан қос бұлақтың ортасына орналасқан. Ен, шетте, биік таудың дәл етегінде мен туған — сол бір ескі балшық кепе тұратын. Біздің үйден шыққан жалғыз аяқ жол терең шатқалды өрлеп, алыстағы көкпеңбек боп көрінген көгілдір тауларға қарай кететін. Үйдің артындағы кішкентай сайдың ішінде жазғытұрым малина гүлдесе, күзге қарай қара бүлдірген тұнып тұрушы еді. Неше түрлі тау гүлдері, қалақай, итмұрын атаулылар ит тұмсығы өтпестей боп сыңсып өсетін. Әрине, мен ауылдан аттанғалы талай жылдар өтсе де ол үйдің азып-тозып, құлап қалуы мүмкін емес. Ол үйді әлдекім жылма-жыл жөндеп, сылап, сыртын әктеп қойып жүрген шығар. Туған ауылымның адамдарын білемін ғой. Олар менің енді қайтып оралмасыма көздері әбден жетпейінше, біздің үйдің отын ешқашан сендірмейді. Әрбір адамның туған жерінде жүрегіне ыстық отаны — ошағы болады. Ол ошақтағы жарқыраған от әрқашан қол бұлғап, иесін өзіне шақырады да тұрады. Сондай оттың менің ата-анам қоныс еткен үйде де әлі күнге жанып тұрғанына кәміл сенемін. Ол — сонау көгілдір таудың етегінде, менің алғашқы балғын қуанышым мен жабырқаулы балалық шағым өткен өлкеде.

Егер мен қазір есік қағып кіріп барсам, ол үйдің мені танымайтын тұрғындары өздерінін, туған ұлындай қарсы алатынын да білемін. Ол үй ғана емес-ау, бүкіл ауыл болып маған ыстық құшағын ашар еді...

Әне, анау жатқан құмдауыт төбеден асып түссең, ескі қара жол бар, ол жолмен түнделете жүріп отырып, балалық шағымның базары болған көгілдір тауға ертеңгі таң сәріде жетуге болады. Бірақ бұл сапарда да ата қонысыма соға алмаймын. Қызмет жайы осылай: бүгін түн Алматыға жетуім керек, онан әрі Душанбеге ме, болмаса Будапештке ме, әйтеуір тағы да бір жаққа жүріп кетуге тура келеді, ал туған жерім — көгілдір тауларға қашан ораламын, ол жағын өзім де білмеймін.

Ата-бабамнан қалған бір дәстүр маған мықтап сіңіскен, мен де нағыз көшпелі қазақпын. Рас, тарихшылар менің бабаларымды сонау Адам - ата, Хауа ана кезінен-ақ көшпелі болыпты-мыс деп дәлелдегенше мен тіптен сенбеймін. Менің бабаларымның қолымен салынған Отырар, Фәрәуи сияқты үлкен қалалар мен мемлекеттер тарихта болды ғой. Ол қалаларда Вавилондағы сәнді сарайлар мен кітап қоймаларына бергісіз сәулетті үлкен сарайлар, кітапханалар және де болды. Тек соның бәрі тарих тұяғының астында қалып қойыпты. Онан кейінгі жерде менің аталарым көшпелі өмірге ауысты. Мен де үнемі жолаушылап жүргенді ұнатамын. «Жібек жолын» шарлап шықсам деймін... Шуда жіпше шұбатылған қара жол көз ұшына дейін бұралаңдап барып, бұлдырап кетеді. Толқып келген ой теңізінен серпілу үшін мен қолыма кітап алғам. Бірақ оқи алмадым. Купенің есігі жұлқи ашылып, ішке ұзын бойлы, жауырынды, қараторы өңін күн қаққан жас жігіт келіп кірді. Қолында ескі чемоданы мен умаштай ұстаған кепкасы.

— Сәлеметсіз бе! — деп күлімдей амандасты да қолындағыларын үстіңгі полкаға тастай берді. — Көктемде де осындай қапырық болады екен-ау! Қайбір жақсы дейсің, — ол қол орамалымен тер басқан маңдайын сүртті. Пиджагын шешті, — Бұл кішкентай станцияға тек жүк поездары ғана аялдаушы еді. Көрім болғанда бүгін жолаушылар поезының тоқтағанын көрдіңіз бе. Әйтпесе жүк поезына жабысып, үлкен станцияға жетіп, жолаушылар поезына сол жерден мінем ғой деп келе жатыр едім. Тіпті рақат болды.

— Қай жерге дейін барасыз?

— Алматыға да. Анау жатқан құм жоталардан асып келемін, — - деп жігіт көгілдір тау жақты нұсқап қойды. — Бұрын облыс орталығы Талдықорғанда тұрғанда мәжілістерге жақын жерден деп ете қалушы едік, енді Талдықорған облысын Алматыға қосқаннан бері жүретін жолымыз алыстап кетті. Біреулер осы екі облысты қайтадан бөледі екен десіп жүр... Кім біледі. Қазіргі уақытта бүгін былай етсе, ертең олай қыла салу салтқа айналып кетті ғой. Әлде осының бәрі игі мақсат үшін шығар, кім білсін... Ау, айтпақшы таныспаппыз да ғой.

— Анаш! — деп қолын созды.

— Алыстан келе жатырсың ау деймін. Жол жалықтырған сияқты ма? — деді Анаш менің жауабымды күтпестен - ақ. — Ал мына мен поезбен ұзақ жолға шыққанды ұнатам. Кең далада салт атпен, я машинамен жүрген де бір тамаша...

Бүгіннің өзінде ғана газикпен жүз отыз шақырымдай жерді алып жібердік. Біраз жер өзенді жағалай жүріп, көкмайсалы ойпаңға кеп тоқтап, суға түсіп, ауқаттанып алдық. Шіркін, уақыт тар болды, әйтпесе қармақты серпе лақтырып отыратын - ақ жер екен. (Мен Анаш сөз ғып отырған өзенді бала жасымнан білетінмін. Ол басын алыстағы таудан алады. Бір кезде мен де сол өзеннің жағалауын жалаң аяқ шарлап, суға аққан шыршаның бұтағымен жарыса жүгіргенмін). — Онан кейін құммен жүрдік. Шағылдан шағылға ұшып-қонған құм бүркітін көрдік. Қысқасы сілікпеміз шығып, қарнымыз ашып-ақ жеттік. Қас қылғандай бұл жердің дүкенінде қатып қалған прәндік пен арақтан басқа ештеңе жоқ екен. Мына бір шарапты әзер таптым. Білетіндер дәмі қышқылтым деп мақтады өзін.

Анаш шалбарының қалтасынан шетелдік ұзын мойын төлкені алып, столға қойды...

Вагон терезесінің тұсындағы шаңғытқан ескі қара жолмен құм жотадан асып бара жатқан бір қора қой көрінді. Қой соңында — жүк артқан, бала-шаға, қатын-қалаштар мінгескен түйе керуені кетіп барады.

- — Түйелер кетіп барады. Бір асықпайды - ау, жануарлар, маң-маң басып... Сонау қыпшақ шапқыншылығы кезіндегі жүрісі де дәл осындай маңғаз болды-ау, бір өзгерсеші. Тек қолындағы жүгі басқа, күмістеген дүниелер емес...

— Е, әлі талай жылдар бойына осылай болады да, — деді Анаш мені қостап, үстінен көңілі толмағандық аңғарылды. — Бұларды бәрібір космос корабльдерімен ауыстыра алмайсың.

— Шыныңызды айтыңызшы, осы жануардың адамзат қауымына ғасырлар бойы қаншама еңбек сіңіргенін ойланған кезіңіз болды ма? — деп, ол маған барлай қарады. — Талай жанның өмірін сақтап, нелер қиын қатерден құтқарды емес пе, ұлылы-кішілі талай жаңалықтардың ашылуына себепкер болды ғой. Егер күндердің бір күнінде зоологтар қазіргі кездегі мамонттың қалдығын іздегендей, түйенің қалдырған ізі мен сүйегін іздей бастаса, о, онда жер шарының қай түкпірінен болса да табар еді. Оның өзі жан баспас деген ең қорқынышты құмның арасынан да, ең тереңдегі жер қатынан да табылатыны анық... Кейде мен осы бір жануарды өзіміздің жермен бірге жаралған болар деп ойлаймын. Әбу Әли Ибн-Сина мен Эль Бирунидің де жендеттерден қашып құтылып, шөлден аман қалғаны, осы жануардың арқасы емес пе. «Шығыстың Аристотельі» атанған ұлы қыпшақ Мұхамед Әлъ-Фәрәуиді Тараздан Бағдатқа жеткізген де осының қомы емес пе...

Марко Поло мен Семенов Тянь-Шаньскнй, Шоқан мен Потанин — қаншама жаһанкез мұнын, еңбегіне алғысты еді. Түйенің күре тамырынан сығып алған бір аяқ қан баукеспе ұрыға, яки ақынға, жаһан кезген зерттеушіге, болмаса қаңғып жүрген дәруішке жан бітірген...

— Сіз тарихшысыз - ау деймін?

— Мұның бәрін айтып отырғаным, кейбіреулердің дала суретінен тек сырттай қызықтар таңғажайыпты ғана аңғаратынын жек көрем. Егер мен тарихшы болсам, түйе туралы көп жайларды айтар едім, — деп Анаш езу тартты. — Адам баласының осы бір өмірлік құлы, қандай қиыншылықты болса да мойымай көтеретін, момын жануар жайында кітап жазуға әбден болады. Мәселен, піл жайында, дельфиндер мен акулалар туралы жазылған кітаптар көп-ақ. Джек Лондонның «Ақ азуын», Мұхтар ағаның «Көксерегін» оқып отырғаныңда нағыз қанқұйлы аңға да көңілің бұрады ғой. Жуырда мен дельфин туралы жазылған «Ақ лоцман» деген повесті оқыдым. Сенесіз бе, жоқ па, сонан кейін әлгі, үйірі тастап кеткен кішкентай ақ дельфин біраз күнге дейін ойымнан кетпей жүрді. Ол лоцман болып, кеменің мұхиттағы қатерлі жартастар арасынан өтуіне көмектеседі. Сондықтан да оны «Ақ лоцман» деп атайды. Бір елде сондай дельфинге орнатылған ескерткіш бар деген сөзді де естідім.

— Иә, олар қолға тез үйренеді дейді. Өте көнбіс жануар болса керек...

— Жоға, ол философия емес. Қайырымдылық тек көнбістікпен өтелмейді. Адам ақ дельфинді елімнен құтқарды, ал ол бұған бауыр басып, жақсылыққа жақсылықпен жауап беруге ұмтылды...

— Сіз темекі тартушы ма едіңіз? — деп мен папиросымды алдым. Поезд жылжып жүріп кетті. Біз бір-бірімізді түтінге қақалта тұрып, ұзап бара жатқан керуенге қарадық.

— Несі бар, жақсылыққа жақсылық деген өте орынды. Кел таныстығымыз бен ізгілік үшін ішелік, — деді ол кенеттен. — Рудаки айтыпты ғой:

Аш бураға бал шарапты балағам, Көбігінен сайтан оның тараған.

Ол шарап құйды. Новосибирьден бері стол үстінде тұрған алманы алып екіге бөлді. Өзі көңілді, күлдіргі жігіт екен. Екеуміз шарап іше отырып, армян радиосының анекдоттарын еске алыстық.

Бірде оның көз ұшында қалған керуенге әлі де тесіле қарап қойып отырғанын сезіп қалдым да:

— Жазғы жайылымға кешкен мұндай керуендер бұл жақта көп пе? — деп сұрадым.

— Көп, — деді ол. — Мынау құмның ар жағы жайылым. Әрине, Сарыарқа сияқты көк шалғыны бітік болмағанмен, қой мен түйе үшін шүйгіні жетерлік...

— Түйеге мінген шопан жусай жайылған қойдың шетінде тұр. Дала. Құлаққа ұрған танадай тыныштық. Қалың ойға итеретін табиғат тылсымы... Міне, мұндай көрініс әрбір қыр баласының есінде мәңгі сақталады. Солай емес пе? Сол далаңы сүймеуін, мүмкін емес қой. Мен үшін ол құр сырттай қызығарлық қана көрініс емес.

— Қалай десем екен... — Ол шараптан бір жұтып қойды да, жейдесінің түймесін ағытты. Терезе алдынан сырғанап кейін қалып қойып жатқан біркелкі сап-сары құм теңізіне ұзақ қарап қалды... — Сүю деген сөз де жеткіліксіз... Әттең басқа сөз таба да алмайсың. Менің бүкіл өмірім даламен, малмен, түйемен біте қайнасып жатыр. Бір айта кететін жай: түйелер де әртүрлі болады. Бұл өлкеде тек нарлар өседі. — Ол сәл ойлана отырып, әңгімесін жалғастыра берді. — Мен оларды өте жақсы көремін. Осы нарға байланысты көңіл жабырқатар жәй бар, — деп шылымының тұқылын терезеден лақтырып жіберді.

— Мен ФЗО-ға түсіп, одан қашып кететін жылы он екіге толған кезім еді. Бұл қырық үшінші жылдың қысында Күз - баста болатын. Қаладан бізді Томь өзені бөліп тұратын. Өзен жағасында ұзыннан-ұзақ салынған жатақхана корпустары болушы еді. Біз көп едік. Бір төсекке төрт баладан жататынбыз. Тұсымызда бақытты балалық шақ туралы, онан соң тағы бір «Бәрі жеңіс үшін!» деген плакат суреттер ілулі тұратын. Біздер фәзеуешниктер боп шығуға тиіс едік. Әр корпусқа бір тәрбиешіден бөлінген, ал бір корпустағы бала саны жүзден асатын. Әрбір он баланың өз атаманы болатын-ды. Біздің де сондай атаманымыз болды — көкшіл көзінің төменгі жағын ала он, жақ шекесіне қарай сызылған тыртығы бар, үсті-басы кір-қожалақ, шашы жылқының ту құйрығындай тікірейген, тентек бала еді. Біздің аяғымызға ағаш табанды ботинка берілген-ді, жүргенімізде жердің тоңын ойып жіберердей тақ - тұқ ететін. Қолымызға бір-бір балта ұстатты, онысы ауыр болған соң Томьға апарып лақтырдық.

Атаманымыз Гришканың бұйрығы бойынша, біздер, дүкендер мен базардағы жұрттың қалтасын қағуға тиіс едік. Мен бұл бұйрықты орындай алмадым. Сондықтан атаман маған үлкен алым салды. Жалғыз мен емес, оның қаһарына басқалар да ілікті. Сөйтіп қалта қағуға жарамсыз боп шыққандарымыз үш жеті бойы өз үлесімізге тиетін нанды атаманға жинап беріп, аш жүруімізге тура келді. Ал Гришка болса базарға апарып, нанның әр тілімін 30 сомнан сатып, қарық боп жүрді. Бір жетіден кейін біз қарсылық білдірдік. Алым төлеуден бас тарттық.

Түскі тамақ үстінде өз үлесімізге тиген нанды тоя жеп ап, бүкіл жұрттың көзінше, тәрбиешіміздің алдында атаманымызға наразылығымызды айттық.

Тәрбиешіміз бұл істі егжей-тегжейлі анықтаймын деп уәде етті де, өз жөніне кетті. Осының артынша шеткеріректегі кішкене тамның сыртында атамандардың мәжілісі болды.

— Тоқтай тұрыңдар әлі, дромадерлер! Томьның тұңғиығы сендерді аңсап жатқан болар... — деп кіжінді Гришка бізге.

Біз бұдан әрі ештеңені күткеміз жоқ. Биік қоршаудан секіре домалап шықтық та, Томьның үстіндегі көк айдын мұз арқылы қалаға кеттік. Қалтарыстармен жүріп кеп, жолаушы- лар поезының астына кіріп, астыңғы текшелерге жайғаса орналастық.

— Мұндай текшелер жолаушы поезындағы кезкелген вагонның астында болады. Мұны ит қамайтын жәшік деп атайды, — деп түсіндірді маған Шегіртке атанған досым.

Жәшік іші созылып жатып қорылға басқанға өте жайлы еді. Біздің «купеміздің» екі жағын да вагон қанаттары сыртынан қапталдап тұратын. Бәрі тынышталып, поезд орнынан қозғалар сәтте мен досымнан:

— Шегіртке, әй, Шегіртке! Дромадер деген не? — деп сұрадым.

- — Ә-әй, қараңғышылық-ай, — деп қойды Шегіртке. Онан кейін түсіндіре бастады: — Дромадер деген біздердің бір-бірімізден аумайтын тұмсық тірескен қиқарлығымыз. Ұқтың ба!

Мен Шегірткенің осынша кеп білетініне қайран қалдым. Біздің ендігі атаманымыз осы болуы керек деп түйдім. Кіп - кішкентай, ап-арық болса да оның ширақтығы, батылдығы керемет еді. Жақсы атаман шығады өзінен.

Сөйтсем оның өз жоспары бар екен.

— Ал, бауырларым, осы бірге жүргеніміз де жетер! Енді жеке-жеке кетелік... — деді ол.

Біздер осылайша бір-біріміздің аты-жөнімізді анық білмеген күйде үнсіз қоштасып, бет -бетімізге кеттік. Мен Аягөздің қасындағы Сергиупольде тұрған солдаттарға тап болдым. Бір ақ көңіл аспазшыға қолқабыс етуші боп орналастым. Сонда жүріп барабан қағуды үйрендім. Бірақ, бәрібір, солдаттар мені ездерімен бірге майданға әкетпеді. Бір жаппа нанды құшақтатты да, аудандық оқу бөліміне қолхат жазып беріп, билет сатып әперді де туған жеріме шығарып салды.

Келесі жылдың қысын мен өз ауылымның, жанындағы интернатта қарсы алдым. Нан тауып жеу бұрынғыдан да қиынға түсті. Балалар ағайын-туғандарын паналап кетті. Январьдың аяғында интернатта небәрі он төрт-ақ бала қалған едік.

Терезелер суықтан жарылып, жарғышақтардан ызғырық гулеп тұратын. Кешкісін біздер тыр жалаңаш шешініп, бір-бірімізге тығылыса ұйықтап жататынбыз. Сол күнгі кезекші болтан бала үстімізге ескі-құсқы көрпелерді, жыртық тондарды жауып, шет - шетін қымтап тақтаймен бастыратын да, өзі де енетін. Түнде үстіміз ашық қалмауы үшін екінші жамбасымызға сол кезекшінің бұйрығымен аунайтынбыз... Осындай дірдек қағып тоңып, қарным ашып жатқан түндерде мен достарымды еске алатынмын. «Қайдасыңдар, жердің қай түкпірінде жүр екенсіңдер қазір... Нарларым менің, нарларым...»

Бірде зоология пәнінің мұғалімі осы бір сөзді айтып қалды, тек ол:

— Бір өркешті түйе драмедар деп аталады — деді. Мен Шегіртке сөзінің дұрыстығын дәлелдеп драмедар емес, дромадер деп мұғаліммен сөз таластыра кетуге әзір едім. Алайда мұғалім не ФЗО туралы, не Шегіртке жайлы бәрібір ештеңені білмейді ғой деп іркілдім. Мектептен қайтарда мен интернат ауласында тоқтап, өзіміздің жар дегендегі «жалғыз жегіндіміз» — жүні түскен кәрі түйеге ұзақ қарадым. Жануардың самарқау қимылы, үнсіздігі, бедірейе қарағаны — бар табиғаты Шегірткенің сөзін растап тұрғандай: тұмсық тірескен қиқар. Түйені ызаландырғым кеп, ұрып қалдым. Ол мыңқ еткен жоқ. Сол сабырлылығының езінде үлкен күш бар сияқты. Мен былайырақ кеткенде, түйе орнынан тұрып, үй төбесіне жирафша мойнын созып, шіріген қамысты жайлап күтірлете бастады...

... Кеп ұзамай интернаттың нарына деген менің көзқарасымды түп тамырымен өзгерткен оқиға болып өтті. Оған аяушылықпен қарап, жек керудің орнына жақсы көретін болдым. Жетімсіреген, жалғыз өркешті, мұңлы жануар маған аса ыстық көрінетін боп кетті.

Майданнан киіп қайтқан шинелін әлі жаматып үлгірмеген, ұзын мұртты, қабағы үнемі жабыңқы жүретін Жүніс деген ақсақ кісі бізде қоймашы боп істейтін. Бір күні ол жаралы сол қолымен қойманың аузындағы үлкен қара құлыпты әзер деп ашты да бізді ішке кіргізді.

— Ал балалар... азық-түлік таусылды, — деді ол ауыр күрсініп. Онан соң әзілдеуге тырысып: — Барлық жәшіктерді тақырлап көріңдер. Ең болмаса бүгін тоя ішетін, бір кештік ұн табылар, — деді.

Кешкісін ол Мәулен деген бір ересек баламен мені үйіне ертіп барды. Әйелі бізге арнап екі картон пен бір уыс қара талқаннан көже істегенше, Жүніс ертең таң азаннан үшеуміздің станцияға жүретінімізді айтты. Түйе жүнін еткізіп, жүз килограммдай ұн әкеледі екенбіз.

— Ал енді аяқтарыңды шешіңдер де шұлғауларыңды ана апаларыңа беріңдер, кептіріп қойсын, шарықтарыңды бері тастаңдар, жамап қояйын. Өздерін, жатыңдар да ұйықтаңдар.

Тауық екінші шақырғанда жолға шығамыз...

белгілі жол сілеміне қарай қақпайлап қояды: Анда-санда аспанға қарайды да:

— Жолымызды қыла көр, алла, қайтарымызда да күн осындай ашық болғай, — деп күбірлейді. Алла оның сөзін естімепті. Өйткені қайтар жолымызда боран соқты. Біз aт түтектің ішінде қалдық. Қырсыққанда Жүністің жарақатының аузы ашылып, дереу ыстығы көтерілді, кей сәт есінен тана бастады...

Нар да болдырайын деді. Ауылдан шыққаннан аш болатын, тәлтіректеп қара тер боп келеді. Біздің бойымызды үрей биледі. Мен қорыққанымды білдірмеу үшін түйені үсті-үстіне ұрғылап, дамыл таппай айқайлап қоямын. Есін бір жиғанда Жүніс.

— Ұра бермеңдер. Үйді өзі тауып апарады, — деді. Біз шана соңынан омбы қармен жүрдік, ақыры титықтаған түйе бір төбешікке келгенде жатып қалды. Мен таяқты ала сап, ұруға ұмтылғам. Нар басын бұрып, маған дәл жапа шеккен адамша мұңая қарады. Ол да мен сияқты жалғызсыраған жетім еді. Жаудыраған көздері жасқа толып тұр. Ер адамша қабырғасы қайысып, үнсіз жылап тұрды. Оның көз қарасында адам баласына тән — жабырқау, қиналу, мүсіркеу, шаршау, кінәлау — бәрі де бар еді. Ауыр жас тамшылары сырғып барып, суық қарды қара жерге дейін тесіп өтіп жатты... Менің қолымдағы таяқ жерге түсіп кетті. Шанаға қарай теріс айнала бердім. Мәулен де менімен бірге жүрді.

— Біз неғып тоқтап тұрмыз? — деп сыбырлай сұрады Жүніс. Онан соң орнынан көтерілмек болды.

— Көрмей тұрсыз ба? — дедім мен шегіп жатқан түйені нұсқап.

— Немене, жануарым, болдырғаның ба? Қиын болды ғой... Мәулен, қаптың аузын шеш не етегіңе ұн салып ап, жануардың алдына апаршы. Кішкене әлденіп, солығын бассын... — Қинала сөйлеген Жүніс біраз демін алды да: — Қозғамаңдар, әлденсе өзі-ақ тұрады. Өзінің тұрғаны дұрыс. Менің де ауруым басылайын деді. Қорықпаңдар балалар, үйге аман-сау жетеміз әлі. Жетеміз ғой... Жел де саябырлапты, мұндай боран жылы болады Осынысы жақсы.

Мен Мәуленнің етегіне ешбір сыбдырсыз жапалақтап түскен қарға, салбыраған қалын, түкті ұртымен ұннан асықпай - саспай қарбыта асап шайнаңдаған аш түйеге сілейе қарап тұрдым. Түйе де бұрынғысындай емес, бізге етене болған дос пейілмен сабырлы қарайды. Ол маған қарай мойнын созып, еркелегендей менің иініме басын сүйкеп - сүйкеп қойды.

— Әй, байғұс нарым-ай... — деппін мен балалық шын көңіліммен. Мүсіркеп шудасынан қасып, сипағым келді. Сонда түйеге қарап тұрып бірінші рет мен біздің қазақта аналарымыз баласын еркелете тұрып неліктен «ботам менің» деп еміренетінін, неліктен қырда ең сұлу қызды «ботагөз екен» дейтінін ұққан едім...

Нар орнынан тұрып жүріп кетті. Мәуленнің білеуленген жалпақ беті күлкіге көміліп, жүріп бара жатқан күйде жапалақтаған қарға алақанын тосып, солардың арасынан жұлдыз сияқтысын іздеуге кірісті.

... Келісімен Жүніс ауруханаға жатты. Кешкісін, талай күннен бері жөнді нәр сызбай жүрген он төрт бала пышақпен тілгіленген ұзын столды қоршалай отырдық. Үлкен сырлы табақтан әркім өзіне буы бұрқыраған қою атала көже құйып алды...

Онан кейін барлығымыз колхоздың ат қорасына түсіп, аттарға салынған шөпті түп-түгел ұрлап әкелдік те, өзімізді өлімнен құтқарған жалғыз нардын, алдына үйіп салдық. Қуаныштан жарылардай қарқылдаса күліп, секіре билеп, ұялас күшіктердей асыр сала мәз-мейрам болдық. Сол бір түн естен кетпестей ғажап еді. Ол түн бізге тағы бір қуаныш әкелді. Дәл ұйқыға жатардың алдында колхоз шопандарының бізге арнап көрпе-жастық беріп жібергенін білдік. Рас, көрпелер жамаулы болатын, бірақ арасына түйе жүні тартылған жеп-жеңіл, жұмсақ еді.

— Дүниеде мұндай көрпеден жылы ештеңе жоқ. Пешке жылынғандай боламыз енді! — - деп Мәулен даурыға айқайлады, — Құртыңдар, мынау тақтайлар мен жыртық тондарды. Төрелерше шіреніп жатып ұйықтайық.

Ертеңгісін білдік, Жүніс сотқа беріліпті. Жұрттың айтуына қарағанда оны бізге ешкім де қоймашы, я тәрбиеші ғып тағайындамапты. Тіпті ондай қызмет атымен жоқ та екен. Интернат баяғыда-ақ есептен шығарылып, жабылған көрінеді. Ал Жүністің бізге қамқорлық жасап, шопандардан жүн алып, ұнға айырбастауға еш қақысы жоқ екен. Қысқасы ол мемлекеттен қымқырған боп шықты...

Анаш үнсіз тұрып қалды. Ойлы қалыпта терезеге қарайды.

Терезе алдында жүйткіген поезбен жарысқандай телеграф сымдары, бағандар қалып жатыр, әріректе бүкшиіп жатқан жоталар, таулар. Анаш солардың ешқайсысын аңғарар емес, өз ойымен өзі.. Менің байқауымша оның өңінде кірбің бар сияқты, әлденеге қобалжып тұрғандай. Адам мінезінде бір сәттер болады - — әңгімеден әңгіме туып, кездейсоқ сөздің өзі жүрегіңді шарпып етіп, түрлі ойларға сүйрейді, еткен өміріңнің ең бір ыстық шақтарын еске салады. Есіңе бірінен кейін бірі тізбектеліп өткен күндердің суреттері оралады, істеген істеріңе сырт көзбен қарайсың. Олар саған соншалықты ыстық көрінеді, өйткені әр өткен істің өз мәні, астары болады. Егер сен өмірден жақсылықты, ізгілікті іздеген болсаң онда өміріндегі әрбір ұсақ жайлар, күйлер жалғыз сенін, өзің туралы ғана емес, сен өмір сүрген мезгіл туралы, сенің заманың туралы баяндайды, өйткені адам өмірінің өзі сол ұсақ жайлардан құралады ғой...

Анаш та дәл қазір өзінің балалық шағындағы қуанышы мен қайғысын, ізгілік пен қатыгездікті айтып, мейірбан Жүніс пен қайсар Шегірткені, өзінің балалық шақтағы достарын елжірей еске алып тұрды.

Мүмкін, мұның, өзі адамдар бойынан жақсы қасиеттерді ғана көріп, соған сеніп үйренген жанның кездейсоқ сыр ашуы шығар. Мүмкін бұл өткен күндердің сан қырлы қиыншылықтары мен романтикасын еске алудан туған өнеге, өсиет болар.

Мүмкін поездің адамды дарақы күлкі мен парықсыз бос сезден көрі, көбіне жабырқаңқы күйге,өмір туралы салиқалы ойға бөлейтін осы бір бірқалыпты тербетілген ырғағы оның есіне өткенді түсірген болар. Мүмкін тіпті оның көкейіндегісін айтып, шерін тарқатқысы келген шығар...

Шынымды айтсам, сол пысынаған ыстық күнде купеде отырып, мен философияның қыртыс-қыртыстарына мұншалықты ене қойғаным жоқ. Анашты тыңдай отырып, мен өзімнің бастан кешіргендерімді еске алдым. Ол маған құрдас еді, сондықтан оның тағдыры менің тағдырыма ұқсас болатын...

— Осыдан үш жетідей бұрын, осында бір қызық жағдай болды, — деп жалғастырды әңгімесін Анаш. — Жиі-жиі жаңбыр жауып тұрған кез еді. Бір шетелдік адамды бастап совхоздар мен колхоздарды аралатуға тура келді. Әлгі кісі ең алыс түкпірлерде жатқан шопандар қыстауын көргісі келді.

— Мен азиялықтардың: «мың қайтара естігенше, бір рет көрген абзал» деген данышпандық мәтелін ұнатамын, — деп қойды ол. — Қысқы жайылымдарда болып, шопандардың қалай тұратынын көрсем деймін. Сіз мені шопандар тұрмысы колхоз орталығында — селода тұратын колхозшылардай: не керектің бәрін алып тұрады деп құр сөзбен сендіріп қоймассыз. Мәселен картоп, нияз, капуста, жемістерді олар да күнделікті жеп тұра ма, оларда да электр жарығы жана ма, кітаптар бар ма...

Мен оны сендіруге тырысқам да жоқ. Үнсіз келеміз. Машинамыз батпақты қара жолда бұлтаң қағады. Кейде сортаңға түсіп кетеміз де, газик жан - дәрмен боп алға ұмтылады. Жол титықтатқан шофер бізге қарап қояды да, ақырын ғана күңкілдейді. Даланың шым-шытырық сүрлеулерінде жолды тура тауып жүру оған қиын тиіп келеді. Кенет алдымыздан түйе мінген адам ұшырасқанда ол қуанып қалды.

Түйе үстіндегі адам біздерге көңіл аударған жоқ. Оның үстіне кигені қалың кенеп плащ екен. Балшық жабысқан саптама етігімен үзеңгіге шіреніп қойып, түйе жүрісінің ырғағына қарай изеңдеп, ойға шомып келеді. Шофер одан қазақша:

— Ақсақал, шопандар қыстауына қай жолмен тезірек жетуге болатынын айтып жібермейсіз бе? — деп сұрады.

— Тура жүрсең адаспайсың, — деді үстіндегі адам, онан соң бұрылып бізге қарады: күн мен желге тотыққан қою күрең жүзді орыс жігіті екен.

— Мәссаған, міне саған ақсақал! — деп күліп жіберіппін мен.

— Қайдан білейін. Жүзін көрген жоқпын ғой, — деді қысылып қалған шофер.

— Иә, сөйтіп, бізге қонаққа келе жатыр екенсіз ғой, — деді түйе үстіндегі жігіт таза қазақ тілінде.

Жауапты шофер берді. Түйесін қамшылап сар желдіріп әлгі жолаушы жігіт те бізден қалысқан жоқ. Жүріп келе жатқан күйде мен:

— Мына кісі сіздің мұнда кім боп істейтініңізді білгісі келеді? — деп дауыстадым.

— Ветеринар боп істеймін.

— Апыр-ай, сіз бізбен бірге отырған болсаңыз, біраз әңгімелесіп алар едік - ау...

- — Е, отыруға болады, — деп, ол шоферге машинаны тоқтаттырды.

— Ал түйені қайтесіз?

— Артымыздан өзі-ақ жетеді қыстауға.

Ол үзеңгілерін қайырып, ердің қасына мықтап байлап түйенін, басындағы жүгенді сыпырып алды да, мойнынан сипап, шапақтап қойып, өзі машинаға кеп отырды.

— Иесінен өзі де қалмайды, көрдіңіздер ме, — деп қойды біздің жаңа танысымыз жымиып. Түйе машина соңынан сар желіп келе жатты, — өзім үйреткем. Жануар жақсы серік, өзі жас.

Шетелдік адам көңілденіп кетті. Оған осы таныстықтың өзі таң-тамаша қызық көрініс еді. Ол түйе жайында сұрастыра бастады. Жолаушы жігіт екеуміз өзара танысып алғаннан кейін шетелдік қонақтың сөзімен айтқанда «дала кемесі» жайлы, «Азия мен сонау Солтүстік Африкаға дейінгі жерді алып жатқан Орта Шығыстың тарихын жасасқан жануар» туралы әңгімені бастап кеттік.

Сөйлесе отырып мен жаңа танысымыздың жүзіне анықтай зер салдым. Бет-аузын қалын, түк басқан, тотыққан, ат жақтылау, оң жақ шекесінде білінер-білінбес тыртық ізі бар, қою күрең шашы баса киген құлақшынына сыймай шығып тұр... Жоқ, бұрын көрмеген адамым, Бірақ дауысы мен кей сот мұңайғандай боп өте шығатын жымиысы әлдеқандай бұлдыр елесті оятқандай болады.

— Айтыңызшы, — деді шет елдік қонақ, — басмашылармен соғысқан кезде сіздерде махарлар болды ма?

— Сіздің айтып отырғаныңыз түйеге мінген сарбаздар болар? Білмеймін. Мүмкін болған да шығар. Өзім көргенім жоқ. Кештеу тудым, — деп жауап қайырды ветеринар.

— Қаһарлы кавалерия. Африка мен Аравия құмдарында махарлар қазірдің өзінде де қауіпті, Ағылшын, француз офицерлері басқаратын арнайы құрылған отрядтар бар...

— Ол жайлы естіген сияқты едім. Сіздің айтып отырғаныңыз жазалаушы отрядтар ғой шамасы. Өздерімен кетсін. Әлі-ақ жайына қалар. Бізде махарлар атымен жоқ. Түйені шопандар күш көлікке пайдаланады. Тау арасымен құм арасында көшіп-қонғанда түйеден артық көлік жоқ. Шопан үшін машинадан түйе жақсы. Ерекше күтімді де тілемейді, жануар... Біздегі майдан мүлдем басқа. Біздер молшылық үшін күресеміз, астық үшін, ет үшін...

Шет елдік қонақ бұл жауаптың өзіне белгілі екенін, талай естігенін айырықша білдіргісі кеп басын изей берді.

— Біздің дромадерлер қысқа қарай құмға кетеді, — деді ветеринар.

— Дромадер емес драмедар, — деп мен оны әзілдей түзеттім.

— Ғылым жүзінде солай ғой. Ал біздерше дромадер деген жақсы, — деді ол күлімсіреп. Мені тағы да оның дауысы мен сәл мұңая күлімдеген сәті таң қалдырды.

— Кешіріңіз, сіз... — деп ол менің бетіме тесіле қарады.

— Шегіртке деген бір бала болып еді... Дромадер... — дедім мен үзіп-үзіп.

— Қара торғай! Қайдан жүрсің?! — деп ол айқайлап жіберді... Шарта құшақтасқан біз машинадан әзер түстік. Шетелдік қонақ бізге таңырқай қарап қапты. Ілезде қасымызға шопандар, түйешілер жиналып, екеумізді қоршап алды.

... Біз тар бөлмеде шелпек пен шақпақ қант толы дастарқанның басында, қаймақ қатқан ыстық қою шәйді ернімізді күйдіре ішіп отырмыз.

Шегіртке екеуміз бір-бірімізге күле қарап қойып өткен күндерді, әлі күнге бірде-бірін кездестірмеген балғын достарымызды еске алып отырмыз. «Қайдасыңдар, нарларым менің нарларым?».

Сыртқа шыққанымызда менің айтқандарымды тыңдап болған Шегіртке:

— Өмір деген жылдармен өлшенбейді, — деді ойлана тұрып. — Жылдар тек жастық пен кәрілікті жікке бөледі, өткен оқиғаларды тізіп баян етеді, біздің өзімізді өзіміздің ұғуымызға пайдасын тигізеді...

Шетелдік қонақ қойын дәптерін ішкі қалтасына тығып қойды. Ол киіз үйдің іргесіне сүйенген күйде дала табиғатына ойлана көз жібере тұрып, біздің әңгімемізді үнсіз тыңдады. Оның тым-тырыс қалғандығы сонша, біз тіпті оның барын да естен шығардық.

* * *

Анаш тағы да шылымын тұтатты. Бөтелке босаған. Құм шағылдар да таусылды. Поезд жүрісін баяулатып, тағы да жасыл даламен келеді. Шпалдарды су басып кеткен жерлерге келгенде тіптен ақырындап, абайлап жүреді. Өзен асып төгіліп жатыр. Көлкіген судың жағалауында күрек, сүймен ұстаған жұмысшылар жүр. Әр жерде бір тастақ төбелерге тұмсығын тығып, қара қабанша бульдозерлер тұр.

... Анаш терезе алдында ұзақ тұрды. Мен оның шаң мен терден жотасы сәл қоңыр тартқан ақ жейдесін тырсылдатып керіп тұрған кең жауырынына, күнге күйген қара шашына көз жібердім. Оның әңгімесін тыңдай беруге әзір едім. Сондықтан ойын бөлгім келмей, қашан өзі тіл қатқанша үнсіз отырмын....

— Тегінде мен Қырғызстанда туғанмын. Туған жерім Сонкөлдің жанындағы бір ауыл. Анық қай жер екенін де білмеймін. Кішкентай кезімнен жетім қан, балалар үйінде тәрбиелендім. Балалық шағым Қазақстанның осы бір шет аймағындағы шекараға жақын тұрған бір кішкене ауылда өтті. Әне, анау - у көрінген көгілдір тауларда, — деді ол қолымен нұсқап. — Тағдыр мені қайда айдаса да мейлі Сібірде болайын, мейлі Жетісудың басқа бір шетіндегі балалар үйінен шығайын — бәрібір бір-екі ай өткеннен кейін, мен қайтып айналып осы ауылды табатынмын. Онда, жүрегі күн нұрыңдай шуақты қарт ана — менің әжем тұратын. Сол жерде мен өзіме достар тапқанмын. Көктем болса тау-тасты шарлап көк жуа іздеп, жаз болса қара бүлдірген теретінбіз. Сонда біздің әрқайсымыз жолақ-жолақ белгісі бар шекара бағанын басқалардан бұрын көруді, таудың арғы бетінде жатқан Қытайға бірінші боп баруды арман ететінбіз.

Әжемді мен туған анам есепті апа деп атайтынмын. Көңілденген сәттерінде ол езінін, Шәуешек пен Құлжада өткізген жастық шағын жиі-жиі еске алатын. Менімен бірге бөдене ұстасып жүрген жолдасымның аты да Құлжа еді. Бірде мен апамнан:

— Осы Қытайдағы қалалар неліктен Шәуешек, Құлжа деп қазақша аталады? — деп сұрадым.

— Ол жақта қазақтар көп, — деді апам.

Онан соң ол Үрімшінің қисық көшелері туралы, у-шуға толы базары мен толып жатқан дүкендері туралы әңгімелеп кетті. Тегінде апам Жоңғар қазақтарының өмірі жайлы, дүнген бақша өсірушілері мен ұйғыр қолөнершілерінің тұрмысынан толып жатқан ертегілер, қызықты хикаялар білетін. Ал қытайлардың өнершілдігін сөз еткенде оларды мұздан от жағады деп дәріптейтін. Үйдің жанындағы огородта апам собығы кіп-кішкентай қытай жүгерісін өсіретін-ді. Кішкене собықта ақ маржандай боп ұш қырлы ернекті дән тығыз тізіліп тұратын. Осы жүгеріні ешкі - лақтан қори жүріп мен өзімді қытай орманының қорғаушысы деп есептейтінмін және Құлжа қаласын досым Құлжадан да бұрын керуді арман ететінмін.

Әжем бір әңгімесінде атам мен қызы (менің анам) үшеуінің жаңбырлы қараңғы түнде ақ боз атқа мінгесіп, шекарадан қалай өткендерін айтты. Бұлар Қырғызстандағы Сонкөлдің жағасынан бір-ақ шығыпты. Сол жерге қоныс теуіп, менің анам тұрмыс құрыпты. Ақбоз ат жануар әбден қартайып өлді, оны мен де еміс-еміс білемін. Ыңыршағы шыққан кеп шолақтардың бірі болатын, — деп Анаш поезд доңғалағының бірқалыпты тықылына құлақ түре тұрып езу тартты.

— Бір қызығы, мен шетелге алғашқы сапарымда сәйгүлік атпен бардым. — Ол тұрып барып шам жаққан, бірақ ток жоқ боп шықты. — Сайтан алғырлар, үнемдеп отыр-ау...

Сәл ойлана тұрып Анаш әңгімесін қайта жалғады.

— Соғыстың соңғы жылы болатын. Ауылда жұмысшы қолы жетіспейтін. Майданнан жараланып қайтқан бригадир мені жайлаудағы малшыларға оқ-дәрі, тұз, тары апарып қайтуға жұмсады. Жүрер алдымда ол маған:

— Жалғыз өзін, қорықпайсың ба? — деді.

Жолдын, қалай боларын білмесем де:

— Жоқ, — дедім мен.

— Онда жігіт екенсің. Естияр боп қалдың ғой, қорқатын түк те жоқ. Тек тақымың мықты болсын. Мін етін атың жақсы ат, жолды өзі-ақ табады. Тан, біліне жолға шықсаң, күн бата жетіп барасың. Тау үстінде күн тез бата қоймайды, — деп бригадир жол болсын айтып, шығарып салды.

Состиған биік жартастардың арасында, бас айналатындай иреле