Теңізшілер өмірінен повесть

1

Күзгі Каспий түссіз бір бозымық жамылып, меңіреулене қалған. Бет құбылысын да, жүрек тынысын да аңғартпауға тырысқандай. Желі бойы жердегі «Үнді» кемесі де, бейнебір селдір перде сыртындағы силуэттей, буалдыр көрінеді. Одан әрі кімдер бары, не болып жатқаны беймәлім. Лүп еткен жел лебі, дір еткен толқын ырғағы болса ше! Бұл меңіреу тыныштық адам жүрегіне үрей салардай. Мынау мұнар артында не бәле барын кім білген. Кешегі бір көз жеткісіз көгілдір кеңістік, сол кеңістік үстінде тербеле тізілген «теңіз қаласы», түп бойы осы аймақты сансыз сәулемен кестелеген, ойнақы отты толқындар көрген түстей, алдамыш, көзден таса болыпты. Қапелімде, қауырт көтеріліп, бізді жұртына тастап кеткендей. «Қайда көшкен, неге асыққан?»

Күтпеген жерден әлдене кеме үстіне томп ете қалады. Көңілсіз ғана көз тоқтатасың. Сұрықсыз, шағын сұр торғай. Бейнебір сиқыр хабаршысындай, мазасыз шырылдап, көңіл күдігін күшейте түседі. Аяныш білдіргің, іс айыптағың да келеді.

— Алақай, жел болады екен!

Талдырмаш бойлы жеткіншек боз мұнар сыртындағы құпия құбылысты айқын болжауға тырысқандай, аумақты көздерін бір нүктеге қадай түсіп, манадан бері үнсіз отырған-ды. Қазір оны кенеттен шаттық билегендей. Мөлдір қарашықтарынан нұр шаша көңілдене күледі де, алдына қонған торғайға алақанын тосады.

— Кел, қорықпа, қорықпа, кел, қолыма қона ғой. Өзің бір қанатың қатпай қасірет тартқан балапан торғай екенсің... Жел әкелдім де, жел! Тек қайтыс желі болғай да...

— Ұлым, жел тілеме, ұлым!

«Шын тілек пе, әзіл ме?.. Әлде әуесқойлық па?» Жел аңсаушы жеткіншекке таңырқай да қызыға қараймын. Жас теңізшінің сәбилік қалпынан әлі де айығып үлгермеген дөңгелек, балғын жүзінде ерекше бір сүйкімділік бар. Бет бояуы тотыға тұрса да, әдемі ұсақ тістерін кіршік те шала қоймаған. Жарланбай біткен жазық маңдайы ашық жанды, ақ жарқындығын аңғартады. Рас, оның бойында өзі шамалас ересектерге тән ұшқалақтық жоқ. Керісінше, әлденендей жауаптылықты сезінген байыптылық, ойлылық бар. Көз құйрығынан мезгілсіз түскен алғашқы әжім ізінің сызаты байқалады.

— Ақсақал, «жел тілеме» дедіңіз-ау:— Жас теңізші әлденеге жымиды.— Мүмкін сізге ерсі көрінген шығар. Ал менің жел тілеуім әуесқойлық емес, кәсіп қамы. Қайтудан егер жел соқса, су астынан қайраңдар пайда болады. Итбалықтар аққайраңға өрмелейді... Біз аңшылыққа шығамыз... Соғыс болады. Сол кезді күтіп осында 300 адам октябрьден бері иіріліп жатырмыз. Жоспар бойынша 35 мың бас аулауға тиісті екенбіз, әзірге бар-жоғы 9 мың ғана соғыппыз... Үй жандары да біздерді үлкен олжамен күтеді. Ал біз...

Жеткіншек налысты раймен қолын сілтеп, күрсіне тыныстады. Ұлан жүзіндегі құбылысты көз қиығымен шолып мен де күрсіндім. «Адай жұрты балаларын ерте үйлендіреді деуші еді, осы шіркіннің бала-шағасы да болып жүрмегей!»

— Ұлым, сенің атың кім? Нешедесің?

— Атым Болатхан... Он жетіге аяқ бастым, ақсақал...

— Түу, жігіт болып қалған екенсің ғой, тіпті...

— «Үйленген шығарсың» демексіз ғой.— Болатхан кекесіндеу күліп жіберді,— Кешіре көріңіз, әзірге одан өзге тауқыметім де жетіп жатыр...

— Қайдам, ата-ананың ертерек аяқтандыруға тырысатын әдеті болады ғой... Олар қаншаға келді, өздері?

— Шешем қырық үште... Ал әкем биыл қырық бесте...

Ұлан дауысында кенет бір діріл пайда болған еді, осыны аңғартпауға тырысқандай, сөйлем ақырын бітіріп і н и, кілт бөгеліп қалды. Дәл ұшы имектенбей де, таңқыланбай да тік біткен, етегі де жинақы, қыр мұрынын жиі-жиі тартып қояды. Бір нүктеге қадалған зейінді көздерінің, кемері жасқа толған тәрізді. Ұзын қара кірпікті сәл қозғаса болғаны, сел төгерлік түрі бар. Әке төңірегінде қасіретті бір жайды еске түсіргенін аңғардым да, әңгіме тақырыбын өзгертуге тырыстым.

— Ұлым, мектепті бітірдің бе?

— Он жылдықты дейсіз ғой?— Әлгі бір сәт босаңси бастаған көңілін енді ғана қалпына келтірген Болатхан кәрі адамдардың салтынша күрсіне басын изей отырып, өкінішті үнмен жауап қайтарды.— Бітіре алмадым, ақсақал. Өкініштің өзі де осында... Иә, иә, бітіре алмадым. «Шығасыға иесі басшы» дегендей осыған өзімнің бір оғаштау қылығым себепші болды ма деп те өкінемін...

Адай ұлы әдейі пікір жинақтамақ болғандай, сәл бөгеле түскен еді. Мұңайыңқы жүзіне үнсіз ғана үңіліп, өкініш себебінің дерегін болжауға тырыстым. «Тегі, бір кешірілмес ауыр қылығы үшін қатігез әке оқытпай қойған-ды... Әлде тастап...»

— Иә, өкінгеннен не пайда!

Болатхан менің, ойымды аяқтатпай, тамағын бір кенеп алды да, әңгімеге кірісті. Бұл жолы ұзақ сөйлер түрі бар.

2

— «Толқында туғандар» романының кейіпкерлері тәрізді телегей жүзіп, сең кешкен елміз ғой. Әкем капитан болатын... Үйдегісінен түздегісі көп. Өз тілімен айтқанда, күзгі нөсер кезінде көк ала толқын жалында, қылышын сүйреп қыс жетсе, сеңнен сеңге секіріп, теңіз кәсібінде жүретін. Әр сапардағы әңгімесінің өзі қызықты бір дастан еді. Біз ұя кемерінде отырып, ата-анасын күткен қарлығаш балапандарындай, үлкенді-кішілі үш бала үбір-шүбір өрмелеп, әке тізесіне орналасатынбыз. Ол әңгіме бастар көз алдынан домалай түсіп, әке жүзінен көз алмай, құмарта да құныға тыңдар едік. Әкем бейнебір алымды артист тәрізді, бет пішінін сан рет құбылтып, әсерлендіре сөйлейтін... Кейде сәби жүректер дір ете де қалатын. Аңғарымпаз әке ондай кез бізді мейірімді құшағына қысып, көзінен жас аққанша күлетін. «Қорықпаңдар, балапандарым, аңшы деген халық мақтаншақ келеді... Өсіріп айтқанды жақсы көреді. Сенің мектебіңде бір сурет бар-ау. Байқадың, ба? Үш аңшының әңгімелесіп отырған кезі бейнеленген... Аңшы қияпаты дәл беріліпті... Күлкің келеді. Ортадағысы қандай бөсіп отыр. Он жақтағы жастауы аузын ашып, аңқиып қалған... Сол сияқты мен де аңшы емеспін бе? Осынын тең жармысы шын болғанда да қайда... Үрейленбеңдер, сары уыз сәбилер...»

Әкем осылай деп ұзақ күлетін. Жүректен үрей сейіліп, біз де күлетінбіз...

Асылы, сол әке әңгімесінің әсері болса керек, мені барған сайын бір теңіз құмарлық биледі. Кейде тіпті сағат бойы теңіз жағасында жүріп алатын болдым. Теңіз маған бейнебір адам мінезін аңғартқандай... Теңіз бетінің шар айнадай жарқырап жатқан тымық кездерін байқап көрдіңіз бе? Тымық болғанда бүгінгі сияқты боз мұнар емес... Жоқ, кәдімгі күн сәулесін өз бетінде ойнататын нағыз ақ тымықты айтамын... Адам баласының жан дүниесі жай тапқан жайдары көзіндей әдемі күліп жатады-ау! Сол ақ тымықтан кейін, жаңа ғана ақ жалдана бастаған албырт толқындар күміс үнмен күмбірлей ырғалып, шалқып жатар бір кезі болады-ау. Міне, теңіз жүрегінің осы кездегі тынысын тыңдап көрсеңіз... Қаншама үн, қаншама сыр жатыр! Ал нағыз дүлей кезін бақылағаныңыз бар ма?.. Дәл бір ашынған адам қияпатына көшеді емес пе? Манағы бір тыныш та тегіс телегей бетінде енді биік-биік шыңдар мен шатқал құздар пайда болып, қопарылыса жөңкіледі. Алаңсыз жатқан алыптың әлдекім тыныштығын бұзған тәрізді. Осыған ызаланған көк жойқын жағадағы жартасты толқын кеудесімен ұрғылайды. Ашулы ақ бас толқындар арыстандай ақырып, шың тасқа кезек-кезек соғылады да, лезде талқан болады. Осы сәт шың төсін шайып өткен ұсақ бұрқасынға көз салғаныңыз бар ма? Бір түстен екінші түске айнала тоқтаусыз өзгерген алуан бояулар құбылысын байқайсыз. Ал меңіреу жартас толқын ашуынан да, бояу ләззатынан да не аңғарсын, мелшиеді де қала береді. Міне, осындай кезде мен жар жағасынан кете алмаймын, Табандарым жабысып қалғандай, қозғалуға ерік бермейді. Жалт еткен асау толқын жалынан әкемді күтем. Кәзір ол шың ұшарына секіре қарғып, маған қолын созатындай. Мені де толқын құлағында ойнауға шақырардай... Ұзақ күтем... Үсті-басым су болады. Ақымақтығымды қараңызшы!..

Болатхан сәбилік кездің романтикасын кәзір ерсі көргендей сәл жымия бөгеліп, әңгімесін қайта жалғады.

— Иә, сол кездегі ақымақтығыма таңданамын. Ашулы толқын арасынан әкемді іздеуіме жол болсын? Ол кісінің «толқын жалында ойнаймыз» дегенін сол қаз қалпында түсінгенімнен шығар. Рас, кейде осындай бір дауылды кездері әкемнің кенет көк ала толқын арасынан шыға келетін шақтары да болады. Әрине, жаяу емес, кемемен. Асау толқынды алмас емсердей екі айырып, моторлы кеме жар жиекке жақындай бергенде-ақ мен айқайлай жүгірем. «Әке, әке, алақай!..» Капитан мінбесінен әкем де қолын созады. «Болатым менің... Терем менің!» Кеме пристаньға жақындаған секундта-ақ мен жүгіре барып әке мойнына асыламын. «Әке, кемеңмен қыдыртшы мені!» Анда-санда әкем бұл тілегімді де орындайды... Әке мен бала төбеміз көкке жетіп үйге ораламыз... «Айналайын, балапаным... Аман қайттың ба, құлыным?!»— деп кәрі әжем әкемді сүйеді. Әкем бізді сүйеді. Әжемнің алпамсадай әкемді «балапаным» деп сүйгені бізге ерсі көрінеді. Біз күлеміз. «Балапан, балапан!..» Ал өз шешемнің әкемді неге сүймейтіні мені мейлінше таңдандырады. «Әлде ұнатпай ма екен?.. Жоқ, менің жақсы әкемді ұнатпауға хақы бар ма?» Осыны талай рет сұрамақ болсам да, сағыныш қызығымен ұмытып кетем. Әкем тек отырды болды, біз үш тума тағы да тізесіне өрмелейміз. Әкем біздің бетімізді қырма сақалының тікенектей қылымен қытықтайды. Біз күлеміз. «Тағы да, тағы да... мені, мені!» Шат сәбилер мәз-мәйрам болып, ду ете қаламыз. Бізді қызықтап әжем мен анам күледі...

Жас теңізші дәл осы тұста сәл бөгеле түсіп, маған сұрақты пішінмен қарады.

— Ақсақал, «Лениншіл жас» газетінде, «Семья бақыты не?» деген мәселе қозғалды-ау, есіңізде ме, оқып па едіңіз?

— Оқығам,— мен басымды изедім де, қарсы сұрақ қойдым,—Иә, семья бақыты деген не, бәсе? Сен қалай түсінесің?

Мен бе, мен семья бақыты деген дәл біздің әлгі кезіміз... Үй ішінің ортақ ұғынысы, ортақ шаттығы дер едім... Дұрыс па, ақсақал?

— Әбден дұрыс, жігітсің, ұлым! Айта бер, иә...

Мен зейінді ұланды басынан сипап, төсіме қыстым да, асықтыра түстім. Мұным жалыққандық емес, әке туралы әңгіме аяқталмай қала ма деп қауіптенгендік. Өйткені әлгі бір сәт боз мұнар сыртынан жалғыз-жарым шынжыр шақыры естіле бастаған еді. Енді сол шақыр бірден-бірге молайып барады. «Теңіз қаласы» орнын ауыстырғалы жатпағай.

— Болатхан, уа, Болатхан!

Көрші кемеден естілген бұл дауыс маған қабақ шыттырды. Әке жайлы әңгіме аяқсыз қалар түрі бар.

— Аға, мен мұндамын.— Болатхан орнынан көтерілді.— Бір жерге жұмсамақ па едіңіз!

— Балық тапсыралық, қарағым!

— Жарайды, аға, кәзір.— Жас теңізші кешірім сұраған пішінмен маған бұрылды.— Ақсақал, сіз рұқсат етсеңіз...

— Әрине, рұқсат, жұмыстан қалдыруға болмайды ғой.

Әңгімені аз уақыт доғара тұруға тура келді.

3

Боз мұнар біраз сейіліп, «теңіз қаласы» қайтадан бой көрсете бастаған. Терістік желі еркін тыныстап, теңіз бетіне бедерлер пайда болыпты. Жаңадан ғана ақ жалдана түскен албырт толқындар бірін-бірі екшелеп, ширатыла көшеді. «Қала кварталдары» толқын төсінде ырғалады. Тек қана темір баржаның теңселер әзір түрі жоқ. Түн ішінде осынау шыңырау түбінен есіп шыққан кішігірім аралдай, мелш етпестен, маңғаз тұр. Өнбойына өркеш-өркеш тұз төбелер үйілген. Алғашқы бетте жоталана біткен ақ шыңға да жорисың. Әлгі бір сәт «теңіз қаласының» әр тұсынан жарыса жүзген моторлы ірі кемелер осы бағытқа бет түзеген еді, ал қазір сол баржаны қоршалай келіп тоқтаған. Теңіз батырлары қызу жұмыс үстінде. Қақпақтары ашылған трюм тереңінен қажырлы қарлар сермеліп, көк шулан жалтыр терілі, іркілдеген ақ майлар шорши қарғып палубаға түседі. Көлемі кіші-гірім доңыз тушасындай. Палубадағы адамдар әлгі майлы тушаны тор дорбаларға орналастыра береді. Қуатты үлкен крандар аумағы жылым үйдей, ауыр жүкті дорбаны ұзын тұмсығына іліп алады да, аспандата жөнеледі. Біраз көтеріп барғаннан кейін, ырғалта темен түсіріп, баржа бортындағы зор өлшеуішке қондырады. Тор дорба толы бұл жүктер — сүйектері ғана салынып, терісімен тұтас алынған итбалық майлары. Қалыңдығы кере қарыс. Өлшеніп болған тушалар дереу баржа трюміне аударылып, белгілі тәртіп бойынша реттеле береді. Сол майлы тушаларды тұз бен мұзға кеме бастырып, денелі екі жігіт тұр. Итбалық майын өңдеуші тәжірибелі мамандар болуға тиісті. Моторлы кемелердің бірінде әңгімеміздің бас кейіпкері Болатханды тағы да кездестіреміз. Уыз жастың ерен қимылы бар назарыңды өзіне аударардай. Денесі талдырмаш болғанымен, әрекетінде алымдылық бар. Доңыз үлкендігіндей зор итбалық тушасын іркілместен, ырғай лақтырады. Қимылына көз ілесер емес. Киімді де ықшам киген. Көйлек сыртында сырмалы жеңсіз кеуделік, мойнында жылтыр алжапқыш, резина етік қонышын балтырына дейін көтеріп алған. Бұл қаншама қызу жұмыс кезінде де тазалықты естен шығармас, ұқыпты адамның бойына тән қасиет...

Жүктерін тапсырып болған кемелер кейін серпілін, жаңа келгендерге жол бере бастады. Соның бірі Болатхан кемесі еді. Дәл осы кез теңіз жапалағы қуған шағын ғана бір ақ құс, адам баласынан қорғаныш сұрағандай, мазасыз шырылдап төмендей берді.

— Көгершін, көгершін.— Болатхан екі қолын жоғары созған күйі айқайлап жіберді,—Анау жыртқыштан қашып келеді... Келе ғой. Кел, алақаныма қона ғой, кінәдан пак бейбітшілік көгершіні... Мылтық қайда... Аталықшы, анау жыртқышты!..

Айқайдан үрейленген теңіз жапалағы ызалы үнмен шаңқ етті де, жалт бұрылды. Қанаты талған көгершін төмендеп келді де, одан әрі өз бойын өзі билей алмай, екі кеменің аралығына құлап түсті. Теңіз толқыны әлсіреген денеге күш бермек болғандай, көгершін қауырсынын ақ көбікпен жауып, тербете бастады. Бейбітшілік құсына Болатхан да ұмтылған еді, бірақ үлгірмеді, қолы ұзын егделердің бірі одан бұрын көтеріп алды. Ол «Сейсмика» теплоходының капитаны Александр Забурин еді. Жас теңізші алақанын тосты.

— Ағай маған беріңізші...

— Мә, інім... Тоқта, айтқандай...— Забурин құсты да қимай, баланың қолын қағуды да ретсіз санап ыңғайсыздана күлді.— Бірақ біз осыдан бірер сағат бұрын қанаты талып құлаған ана көгершінді толқын тепкісінен құтқарып алған едік... Қане, қайтеміз, әлде екеуін де сен аласың ба?

— Қисаңыз...— Болатхан жымиды.— Мен Таңатқанға алып барайын...

— Жоқ, жоқ!— «Сейсмика» теплоходындағы ересектердің бірі наразылық білдірді.— Мен өз көгершінімді ешкімге бермеймін.

— Жарайды, онда.— Болатхан, іштей ренжи тұрса да, мақұлдап басын изеді.— Ендеше сіздер-ақ алыңыздар. Жұбайларды айыруға болмас. Мынау ата көгершін екен. Мүмкін әкесін жоғалтқан бала шығар. Әлде баласын іздеген әке ме екен?

Жас теңізші одан әрі тіл қатпай, жасыл мойын көгершіннің мамық жүнін он қолымен мүсіркей сипап, сол қолын омырауына апарды. Дәрменсіз жәндіктің бармақ басындай жүрегі кеуде қақпағын кәзір-ақ теуіп шығардай, аласұрып, алқына соғады. Аяныш сезімі бойын билеген балғын жеткіншек өзімен-өзі кеңескендей, үнсіз ғана бас изеп күрсіне тыныстайды. Оның осы күрсінісінен де аңсау сарыны байқалады. Әрине, әкені аңсайды, әкені іздейді... «Қайда екен мұның әкесі?»

Сәл екпіндей түскен жел лебі қайтадан басылып, телегей үстін тағы да боз мұнар жапқан-ды. «Теңіз қаласының» өзге «кварталдары» тағы да ғайып болғандай. Бірақ қоныс аудармаса керек. Бозымық перде сыртынан, жұқа қаңылтырдай, мезгіл-мезгіл даңғыр ете ғап, кенет қайтадан үзілген әлсіз мотор даусы естіледі. Әлдекімдер айқайлай тілдесіп, дәрменсіз моторды кекесінмен ұзатады.

— Рақау, мынау қаңылтырдай даңғырлап жүрген кім өзі?

— Өй, әлгі Тоғайәлі де екі бастан... Әндірбаевты іздейді.

— Ха ха-ха.. тағы да адастырған екен ғой... Ол із - тұзын байқатпай тағы да айқасқа тайып тұрмасын...

— Бұл құнан орыстан оны күтуге болады... Өз қолхозының адамдарын жасырын жинайды да, тарта береді.

— Үн шығармау үшін көмейін насыбайға толтырады

— Ха-ха... Какой черт нашандік!..

Нағыз теңіз бөрісі Генералов екен ғой... Ал мынауың бишара болып шықты...

— Осы немелердің арамдығы болып жүрмесін?.. Кіл құнан орыстар...

— Қарлығыңқы дауысты әлдекім кейісті жандарға тоқтау айтқан болады.

— Уа, тарылмаңдар, таусылмаңдар, тумалар:

Бәріміз бір атаның баласымыз,

Жігіттер, бір-біріне қарасыңыз,

Мақтанба байлығыңа, барлығыңа,

Қуыста атаң қалған қаласыңыз...

дегендей...

— Ақмамбет, бұл пікіріңді қостай алмаймын. Барып тұрған ымыралық...

— Тек ымыралық қана емес, «дүнияуи мәселені қой, өлім келеді, өмірден без!» деген діни үгіт...

— Жоқ, тумалар, мені қате ұқпаңдар... Бұл тұтастыққа, бірлікке шақырғандық...

— Ақмамбеттің мұнысы да дұрыс. Алтау ала болса ауыздағы кетеді.

— Осындай тұтастықты көрсемші... Өзгенің бәрін адастырып өз адамдарымен ғана барып соққан... осы да тұтастық па?

— Алалық... Арамдық... ол балықтарын жасырып жүр тағы да...

— Ортаға салдырту керек...

— «Араға» жазу керек...

— Мәселе жасырын соққанында ғана емес, қаперсіз жатқан қалың балықты үркітті-ау. 20 мыңнан 3 мыңын ғана ұстап қалған...

— Қор еткенде, бір емес екі рет адастырды-ау!

— Мынау Тоғайәлі бишараның шалағайлығын айтсаңшы...

— Барлауға бірге барған аралын таба алмай, беталды адасады. Ашықауыз.

— Сендер сол Тоғайәлінің адастым дегеніне сенесіңдер ме?.. Өтірік айтады — әдейі адастырған...

— Ана жылғысы естеріңде ме?

— Әрине, тек өзіме ғана болсын дейтін қарау неме... Оның анау жасырын соққан балықтан үлесі бар... Тіпті аз соққандары да өтірік... жасырып жүр...

— Мынау Ақмамбет те үлестен құр емес...

— Жиылыс шақырту керек. Тексерту керек...

— Орнынан алдыртып, жада бастық тағайындаған жөн....

— Екі айлық шығынды осының өз мойнына жаздырту керек.

— Жігіттер, анығына жетпей тұрып, әзірге таусылмалық... Айтылды ғой. Тексерілер. Адам баласы ғой, мүмкін қателескен-ді.— Егделеу қоңыр дауыс тоқтау сала сөзге араласады.—«Желдетпей тұман ашылмас» дегендей, мына тұман ертең бір қайтыстан желдетіп ашылатын болса, татырға шыққан қалын, балықты қамап аламыз да, әбден кәні боламыз... Сонда Әндірбаевқа деген ашу тұманы бірге сейіледі, екі бастан.

— Рақа, аузыңа май!

— Әмин!

— Бірақ анау балықты ортаға салдырту керек.

— Сөз жоқ... Екі бастан, екі бастан...

Қабілетсіз бастыққа арналған ащы даттаулар осымен аяқталып, мұнар сыртындағы дауыстар біртіндеп тына бастайды. Болатхан әлденеге жымия күліп, маған қарайды.

— Жұрт ызасын естідіңіз бе? Наразылық мәнін аңғарған шығарсыз... Әрине, сіз газет тілшісі емессіз ғой, дегенмен де түртіп алыңыз, өмір шындығы жазушыға да керек болатын шығар...

— Мүмкін, газетке де жазып қалармын.

— Тіпті «Араға» жазсаңыз... Бірақ аңшы халық асырыңқырап айтуға үйір келеді дегендей, жаза қалсаңыз артық-кемін де ескеріңіз.

— Әрине... Анықтауды қажет етеді... Бұл жайларды әзірге сахна сыртында қалдыра тұралық.— Мен бөгеле түсіп, жас теңізшіге қараймын.— «Аңшы халық асырып айтуға үйір». Бұл сенің әкең айтқан сөз еді ғой.

— Иә, мен сол кісіден естіген едім.— Болатхан сәл мұңайыңқы үнмен жауап қайырады.— Мүмкін, ертеден келе жатқан-ды.

— Ал енді өзге жайды қоя тұрып, әзірге әке туралы әңгімені жалғастырсақ қайтеді? -

— Әңгімені өзіңізден тыңдасам деп едім.

— Мені тыңдама, оқы... Әлі өзің туралы әңгіме жазуым да мүмкін... Кәне, сөйле!

— Мен тұқым қуған аңшымын ғой.— Жас ұлан жұқалтымдау күрең ерін арасынан маржан тістерін түгел көрсетіп қулана күледі.— Өсіріңкіреп айтуым мүмкін...

— Қуланба, ұлым,— әзілге әзілмен жауап қайтарып мен де күлемін.— Байқа, мен өзім де аңшымын, алдай алмайсың. Ұқтың ба, ұлым?

— Ұқпадым, не айтпақ едіңіз?

— Айтпағым мынау еді. Біріншіден, аңшыны аңшы алдай алмайды. Екіншіден, жазушы деген атым бар. Сондықтан сенің сөзіңе өң беруім де, кейде өз ойыңды кеңейте, тереңдете түсуім де, кейбір оқиғаларды өрістете беруім де мүмкін...

— Сонда қаңқасы менікі, сылағы сіздікі бола ма?

— Жоқ, қаңқасы да, сылағы да сенікі, мен тек бояймын ғана, өңдеймін ғана. Осыған келісеміз бе?

— Ақсақал,—жас теңізші ұялыңқы пішінмен менің бетіме қарайды.— Сіз осы мен туралы бірдеңе жазудан ойыңыз бар ма?

— Мүмкін, қабілетім жетсе...

— Жоқ, қойыңыз.— Болатхан шын қысыла бастағандай.— Мен не сонша, батыр емен, ғалым емен, қатардағы «жауынгер», қарапайым теңізшімін ғана... Ең болмаса, капитан болсам екен.

— Міне, сен маған тақырып тауып бердің! «Қарапайым теңізші», жоқ, жоқ, «Капитан ұлы» деп жазамын. Осыған келістік пе?

— Капитан ұлы,— Теңізші бала бұл жолы көңілдене күледі.— Мен сол атақты ақтай алсам.

— Ақтауға борыштысың!

— Әрине,— капитан ұлы басын изеді,— әрине, борыштымын! «Капитан ұлы!.,»

Болатхан осы сөйлемді үлкен бір салтанатпен қайталай отырып, әңгімеге кірісіп кеткенін өзі де байқамай қалды.

5

— Капитан ұлы демекші, осы сөйлемді мен ең алғаш өз әкемнің аузынан естіген едім. Бұл 1950 жылдың күзі болатын. Әкем Гурьевке кеткен-ді. Оралар кезі болғандай. Асыға әр күн күтем де, жабығып үйге оралам. «Жолаушының кешіккенінен үміт ет, олжалы қайтады!»— дейді әжем. Олжасы не, ұқпаймын...

Ақ тымық күні тағы да алысқа үнсіз көз тастап, жар жиекте тұр едім. Теңіз шалғайынан шаншыла бір түтін көрінді де, секунд сайын анықтала берді. Әкем мінген кеме екен. Пристаньға жақындаған кезде-ақ айғайлай жүгірдім. «Алақай-ау, алақай!..» Капитан көпірінен күлімдеп әкем де маған ұмтылған. Қолында шағын қобдиша. «Әжемнің күткен олжасы әлде осы болар ма?..» Кемеден кемеге қарғи отырып, әке төсіне асылдым. Әкем мені мейірімді құшағына қысып, құмарта ұзақ сүйді де, жаңағы күрең қобдишаны мойныма ілді. «Әке, бұл не, әжеме әкелген олжа ма?..» Әкем масаттана күледі. «Жоқ, бұл саған әкелген олжам. Оқу жабдығы. Енді он бес күннен соқ мектепке барасың... Сен капитан ұлысың, сондықтан да жақсы оқуға тиістісің! Ұқтың ба?» Мен басымды изеп, батыл жауап беремін. «Ұқтым, жақсы оқитын боламын... Мен капитан ұлымын!..»

Әкем айтқандай сол жылдың сентябрі біздің үйді шексіз қуанышқа толтырып, мені мектеп есігінен ендірген еді. Ал өткен жылдың октябрі мені семья тауқыметін көтерер азамат қатарында біржола теңізге аттандырды...

Капитан ұлы әлденеге күрсініп, ұзақ уақыт үнсіз отырды да, кенет дыбыссыз ғана жымиып, әңгімесін жалғады.

— Сүйтіп, мен бір үйдің азаматы атандым. Ал осыған дайын ба ем?.. Жоқ, әрине, жоқ. Рас, менде теңіз құмарлық бар еді, кейін аңғардым, теңіз еңбегінің шын мәнін ұғынғандық емес, әншейін бір әуесқойлық, сәбилік екен ғой, мұным...

Сәбилік демекші, сәбилік көзің қызық қой. Мен ата-ананың тұңғышы екенмін. Екі жасқа жеткенше үй ішінің бар ермегі бір өзім ғана болыппын да, содан былай ата-ана мейіріміне ортақтастар мірге келе бастапты. Тетелес інім Таңатқанның талпынған кезі есімде жоқ.

Ал қарындасым Жания туғанда бесте едім. Оның алғашқы ащы «іңгасы» әліге дейін құлағымда. Алғашқы;»би күлкісі әлі де көздің алдындау Оянып алып, кейде бір уілдеп қана жататын. «Тоқтық тартып жатыр, қарғашым. Ел-жұрт тоқ болады екен!» дейтін-ді кәрі әжем. Кейде ол сықылықтай күліп, талпына қолын созады. Әжем әбден шаттанып, жоғары көтереді. «Ақ қанатты періштелер ұшырып жүр. Соларға қол созады». Мен оны ақ көгершін деп түсінемін. Бірақ көре алмаймын. «Әже, әже, қайда жүр әлгі ақ құсың? Ұстап берші біреуін...» Әжем төбемнен иіскеп күледі. «Құлыным, олар құс емес құданың періштесі. Олар бізге көрінбейді...» Әже жауабы мені қанағаттандырмайды. «Ендеше Жанияға неге көрінеді... менен қорқа ма?..» Әжем мүдіре жауап береді. «Жания әлі нәресте, құда алдында кінәсіз...» Соңғы сөзді бұзықтық шығар деп ойлаймын да, өзімнің бұзақы емес екендігімді дәлелдеуге тырысам. «Құда үйіне барғанда мен тентек болғаным жоқ... Қуғамын жоқ құстарын...» Әжем жымияды. «Құлыным, олар құданың құсы емес, тәңірінің періштесі...» Мен бұрынғыдан бетер құмарланамын. «Тәңірінің періштесі болса да, ұстап бер әйтпесе мен оларды...» Әжем жекіріп тастайды. «Тек, бар болғыр... Жаман болады...» Бұдан соңғы сұрақтарымның бәрі де жауапсыз қалады. Мені налыс билейді. Ал қарындасым көңілді. Күле талпынып, әлдеқайда қол созады. Мен қызыға қараймын. «Әттең Жания өзім болсамшы, ақ қанатты періштелердің бір-екеуін сирағына жіп тағып, ойыншық еткен болар едім!»—деп армандаймын...

Болатхан әлденені есіне түсіргендей сәл ойланып, тамағын кенеді.

— «Бәйтеректің бойынан жарып шыққан жас бұтақ сол мейірбан теректен барған сайын жапырағын алыстата береді. Бала да осы сияқты. Ес білген сайын ата-анадан шалғайлай түседі...» Мен осы бір қанатты сөзді ең алғаш өз әкемнің аузынан естіген едім. Кейін аңғардым. Бальзактың «Горье әкесінен» алған екен. Ол кісі кітапты көп оқитын да, мені де кітап оқуға құмарландыратынды. Сол «Горье атай» айтқандай, мен де жылдан-жылға өзімше топшылап, өзімше қабылдайтын болып барамын. Ендігі жерде әже ертегісіне сене де бермеймін. Ата-анамды құрметтей, сыйлай тұрсам да, өзімше сезініп, өзімше армандаймын. Кейде тіпті пікір таласы да болып қалады. Әрине, жәбірленерлік зілді шайқас емес, әркім өз ойын ортаға салған, еркін бір кеңес тәрізді. Мұндайда озат әке әжем мен анамнан мені қорғап, жымия басын изейді де, баяғы қанатты сөзді қайталайды. «Бәйтеректен өскен жас бұтақ даралана бермей ме?.. Кәзір бұл сәби емес, азамат, өз беті, өз пікірі болғаны оңды...» Кейде әке пікірін әжем де құптайды. «Жарайды, ата балаға сыншы дейік, тек аңғарып айтсаң болғаны!..»

Мен сегізінші класты бітіріп келген күнгі салтанатты дастарқан үстінде мынадай бір еркін кеңес басталды. — Ал, кәне, капитан ұлы,— әкем мені бауырына тартып, маңдайымнан иіскеді де, сүйсіне күліп, жүзіме үңілді.— Күзге дейін не істемексің?

— Теңізге шықсам деп едім...

— Ой, азаматым.— Әкем мені арқаға қақты.— Сен енді он беске келген жігітсің... Бұл жаста Гайдардың кім болғанын білесің бе?

— Білемін,—Мен еркелей күліп, әке кеудесіне құлағымды төседім. Әке жүрегі мазасыз соғады. Мақтаныш сезімі шығар-ақ.— Ал мен, білесіз бе кім болам?

— Кім боламын дейсің бе?— Әкем жүрегімді жүзімнен аңғармақ болғандай, бетіме ұзақ үңіліп өз кесімін айтады.— Каспийдің асау толқынын алақанда ойнатар, өзімдей алғыр капитан боласың!..

— Ха, ха.— Мен әке пікірін аяқтатпай күліп жібердім,— Каспий сияқты көлшікті шарлайтын... «Кәрі тасбақа» капитаны.

— Балам,— әкем намыстанып қалғандай, маған тесіле қарайды. Даусыңда бір ызғар бар.— Алдымен, қате айтыппын. Сені капитандыққа емес, Каспийді көркейтер ғалымдыққа оқытамын. Кенже ұрпағынан да шықсын бір мықты... Екіншіден, Каспийді сен қорлама. Океанға бермеймін мен оны. Білесің бе?

Сөз екпінінде намыс бола тұрса да, мен бұл жолы өз әкеме мейлінше сүйсініп қалдым. Ол Каспий теңізінің сонау бір миллион жылдардан бұрынғы кәне тарихынан бастап, бүгінгі болмысы мен келешегіне ой жүгірткендей.

— Білесің бе, Каспийді? Ол — осыдан миллион жыл бұрын Альпі мен Арал арасын түгел тоғытып жататын Сармат теңізінің мұрагері... қазіргі аумағының өзіне Англия мен Португалияны тұтас сыйғызуға болады. Ал ұзындығын сөз етсек, Германия мен Францияны еркін орап алады... Солтүстігінің әр гектарынан 40 килоға жуық балық ауланады... қаншама мол қазына, ә?.. Рас, Каспий» теңізі жыл сайын тартылып, тайыздап барады... қазір Каспий теңізін тереңдету, сібірлік өзендерді осында бұру міндеті тұр... Сол құрылыс батыры сендер болуға тиістісіңдер... мұрныңды босқа көтерме... Мен Каспийді океанға бермеймін.

Каспий патриоты қалың қасын жиыра түсіп, менің, жүзіме тесіле, үнсіз қарады. Өткір қарашықтарында ызалы, отты ұшқын бар.

— Кешір, әке,— мен өз сезімнің ағаттығын енді ғана аңғарып, төмен қарадым.— Кешіріңіз.

— Жарайды, жарайды, мұңайма.— Әкем мені қайтадан бауырына тартып, бетімнен сүйді.— Дайындала бер, ертең таң ата теңізге шығамыз... Тоғызыншы класс деген оңай болмас-ақ, оқулықтарыңды да ала жүр. Ұқтың ба?

— Ұқтым...

Осыдан өзге тіл қатпай, басымды ғана изедім. Ал Ұқтың ба?» мен «Ұқтымды» әрқайсысымыз әр түрлі аңғардық. Теңізге шығуға, оқулықтарымды ала жүруге қарсылығым жоқ, бірақ әкем жүргізетін тасымал кеме емес, жүз метр тереңдіктен электр жарығымен килька аулайтын «Нептун» экипажына қосылмақпын. Оған балық, жүрісін бақылайтын эхолот аппараты да орнатылған. Романтикаға әуесқой жеткіншектерді ғана емес, тіпті егделерді де қызықтырар жаңалық! Сол кеменің механигі Сартай ағай екеуміз құпия келісім жүргізгелі екінші апта. Содан бері рацияны, аулау құралдарын, механизм тетіктерін үйренудемін. Бұл сырымды өз әкем пен жасыру қылмыс та сияқты. Бірақ айта қалсам, жібермейтіні даусыз.

6

... Жанқия апайдан жасырынып кеткен Дауыл сияқты мен де іңір кезінде «Нептунға» келіп мінгенмін. Көп кешікпей-ақ Баутиннан шыққан үш кеме теңіз кеңістігіне қарай шалғайлай бердік. Аспан күмбезі ала бұлттана түсіп, жел лебі де екпіндей бастаған еді. Үш кеме кейде Пірінің соңынан бірі тізіле шұбалып, кейде қабырғаласа жүзеді. Құдды бәйгіге шапқан жүйріктей, жарысып келе жатқан тәрізді. Екпінді жел көтерген ерке толқындар

кеме төсінде күмбірлей күліп, аспандай шапшиды да, кубрик төбесінен асыра күміс борасын себелейді. Электр сәулесі мен су борасыны тоғысып, кеме үстінде алуан түсті, бай шұғыла толқиды. Оқ қанатымыз жасыл мұнарлана құбылып, сол қанатымыз солғындау қызғылт шапаққа бөленген. Әдемі де алуан бояулы нұр теңізінің ойнақы құшағында тербеле жүзіп келеміз. Неткен ғажап көрініс!

Маздай жанған Баутин оттары «Сәтті сапар!» дегендей, жымыңдай күліп, толқын тасасына жасырынған. Қазіргі сәтте бұл тұстан солғындау ғана ақ мұнар байқалады. Комбинат шамдарының мол сәулесі болуға тиісті. Сол мұнарға көз тігіп, күрсіне түсем де, «қылмысымды» еске алам. Бұл менің әке алдындағы алғашқы қылмысым, ақ көңілді әкемді алғашқы рет алдауым. «Неге алдадым, керегі не еді?» «Ерәлі» кемесіне толтыра жүк тиелген-ді. Әкем ертең сағат алтыдан Астраханьға жүрмекші. Мені өзімен ала кетпек болған-ды. Кешкі астан кейін мен «Ерәліге барып жатайын»,—деген ұсыныс енгіздім. Әкем менің қулығымды аңғармаса керек, көңілдене жымиды. «Е, дұрыс... Ерте ала таңнан ұйқыңды бұзып жүргенше, сонда барып жата қал!» Үй жандарымен асығыс қоштастым да, жүгіре жөнелдім. Кешігіп қалдым ба деп қауіптенген де едім. «Нептун» экипажы жада ғана жинала бастаған екен, қарғып үлгірдім де, кубрикке сүңгідім. Жағадан ұзап кеткенше көзден таса болмақпын. Сол бұққаннан жада ғана бой көрсетіп отырмын. «Ең болмаса хабарлап та кетпедім. Ақ көңіл әке таңертең мені іздеп әуре болады... «Суға түсіп кетті» деп қорқуы да ықтимал... неткен ақымақтық, неткен ауа жайылғандық?..» Құр күрсіне күбірлеп, өзімді-өзім ақтауға тырысамын... «Бәйтеректің бұтағы барған сайын жапырағын алыстата береді... кешіре гөр, әке, рұқсатсыз кеткенім болмаса, қылмысқа аяқ басқам жоқ... Арманым бар, ынтығым бар... Тереңде жүзсем, техника жаңалығын игерсем деп едім!»

Ашық теңізге шыққан сайын жел лебі манағыдан да гөрі екпіндеп, су борасыны кеме үстін тоғыта шашырайды. Қазір біздің керуен бейне бір шұғыл сына тәрізді үш бұрыштана қалыпты. Ең алдында озаттау «Нептун» заулап келеді. Бізден сәл ғана кейін, араларын тең тастап, «Баутинші» мен «Шмидт» кемелері қанаттаса жүзіпті. Құдіретті моторлар теңіз аспанын алуан ырғақты үнге толтырған. Ала бұлтқа малтығып, аспан биігінде ай дөңгелейді. Бұлт саңылауынан жұлдыздар сығалайды.Жоталана көтерілген апайтөс алып толқындар қызылды-жасыл жалдарын шұғылаландыра жеделдете, онсыз да жүйрік кемені жеделдете қуады. «Шұғыл жетіңдер, сендерді күткен олжа бар, асығыңдар!» дегендей. Талай мезгіл көзге ұйқы келместей, қарай бергім келеді.

Болатхан, уа Болатхан,— жауапты түнгі вахтада ұзақ. уақыт өзі тұрған Қанай капитан есіней түсіп, рубкадан басын сұғады да, мені өзіне шақырады,— бері кел.

Асыға жүгіріп, рубкаға кіремін.

— Қанай аға, не айтпақ едіңіз?

— Түнгі сағат он екі болды. Бар ұйықта!

— Күндіз ұйықтап алғанмын....

— Ұйқың келмесе осында отыр... үстің су болып қалды ғой...

Капитан ұсынысын қайт етпей, аз отырдым да, орнымнан көтерілдім. Рубка ішінен тек алдыңғы бағытты ғана болмаса, өзге тұсты болжай алар емеспін. Әйнектен басымды сұғып, төңірекке көз жібергім келеді. Капитан қарсылық етпеді. Енді еркінси бастаған түрім бар. Қанай ағаймен қатарласа тұрып, штурвал тұтқасына қолымды апарып та қойдым. Капитан бұл жолы да наразылық сездірген жоқ. Ол қалиян сыртымен қара мұртын сипай түсіп, жымия күлді де, төбемнен искеді.

— Немене, штурвалды ұстағың келе ме?

— Рұқсат етсеңіз...

— Мә, ұста. Бірақ, бері қара,— Қанай ағай сәл еңкейіп, штурвал алдындағы үлкен компастан бағытты көрсетті,— осы курстан аудармай ұста. Ұқтың ба?

— Ұқтым, аға... Аудармаймын.

Жас кеудемді мақтанышқа толтыра терең, тыныстап қоямын. Осы бір сәтте өзімді шын капитанға балағандаймын. Рубка кемерінде тұрған үлкен дүрбіні мойныма іліп те үлгіргенмін, мезгіл-мезгіл көзіме тосып, алысқа қараймын. Бұным тек бір әуесқойлық. Әйтпесе түн ішінде не көрінуші еді. Енді бір сәт телеграф аппаратына да көз жіберіп қойдым. Машина бөліміндегі Сартай ағайға «бар екпінмен» деген команда беруден де ойым бар. Тек капитаннан жасқанам. Ол теңіз картасына үңіле түскен күйі үнсіз отыр. Анда-санда ғана сәл көтеріле түсіп, компасқа көз қиығын жібереді. Кейде дауыстап та қояды. «Әй, көзіңе қара, рульді оңға!» Телеграф жазуларына назар аударған шақтарда сәл ауыстырып алатын болсам керек, кеме тұмсығын берілген курсқа дәлдей түсемін де, штурвалды алаңсыз ұстауға тырысамын.

— Міне, осылай түзу жүргіз.— Капитан енді бір сәт орнынан көтерілді.— Штурвалды игеріп алдың... үйрене келе капитан боласың!

— Капитандық қайда, әлі... Масаттанғандығымды сездірмей, іштей ғана жымиям. Капитан төбемнен сипайды.

— Өзің кім болғың келеді?

— Кім біледі... әзірге таңдаудамын... Капитан болу да жаман емес-ау... Әрине, океандық. корабльдерде...

— Оқу керек... Бұл техника заманы, атом заманы. Болашақ сендерд