Құрманғазының 175 жылдығына орай

Әлеумет, әмбемізге аян бір гәп: біз өзіне-өзі көп сұқтана қоймайтын халықпыз. Құдайдың өзі бергенін өзіміз көпсінбейік деп, кебежеміздің түбін қақпаймыз, күбіміздің түбін сарықпаймыз, баламыздың басын, көгеніміздің бұршағын санамаймыз. «Ағайын бір өліде, бір тіріде»,— деп, жан-жағымызды да жанымыз қысылғанда барып, зорға түгендейміз. Ақыл қосардай естіміз бен қайрат қосардай күштімізді де басымызға іс түскенде барып іздейміз. Таба алсақ — сонда барып қуанамыз. Таба алмасақ — сонда барып мұңаямыз. Көзден аяп, кимей жүрген асылымыздың қадірін тозып кеткен соң, сөзден аяп, айтпай жүрген ардағымыздың қадірін дәурені озып кеткен соң барып, кеш біліп, қапы соғып жатамыз. Асылымызға назар әрінің барында, ардағымызға назар әлінің барында керек екенін уақытында аңғара бермейміз. Жақсылыққа деген ықылас азайған жерде, жақсы болсам деген ыждаһат та азаяды. Ықылас пен ыждаһат азайған соң, ырыс та азаяды. Одан елдің несібесі кеміп, еңсесі түседі. Өйткені, қуана білмегенге құт қонбайды, бағалай білмегенге бақ тұрмайды, табына білмейтін қауымнан пайғамбар қашады, бағына білмейтін халыққа патша құтаймайды. Ел содан барып азады. Жер содан барып тозады.

Ондайдың беті әрмен... Бірақ, қазір де басымызға іс түспегенмен сын түсіп тұрған кезең. Қабырғалы ел болам деген халық қалған адамзатпен қауымдасып, қатарға кіруі керек Қатарға кірем деген ел де жиынға бара жатқан жігіттей ғой. Жұрт алдында жер болып қалмау үшін үстіндегі киіміне, астындағы атына, соңындағы нөкеріне айрықша мән беруге мәжбүр. Тосынға тосырқай қарайтын кәнігі көптің аяқ басқаныңнан: «Дәулетің мен дәрменің қандай?», ауыз ашқаныңнан: «Арғы-бергіңде кімің болып, кімің қойған?»— деген іш сауалдарына жауап іздеп отырары белгілі.

Содан да ма екен, бұрын өзгедегі болмаса, өзіндегіні көзге іле бермейтін, бетенеге болмаса, етенеге емешегін үзе қоймайтын біздің ұстамды нәсіл де тәуелсіздік алғалы арғы-бергіні, өткен-кеткенді бажайлап түгендеп, күні кешеге дейінгі опырайып олқы тұрған рухани Олимпіміздің басындағы қара-құраңды біршама молайтып тастаған түрі байқалады. Қуанарлық құбылыс. Бетімізден жарылқағай. Бірақ өткендегі абырой-атағымыз бен бүгіндегі парасат-парқымыз бірдей сыналатын мұндай шаруаны мейлінше мұқият, мейлінше талғампаз атқаруымыз жөн болатыны түсінікті. Әйтпесе, көзі жоқтардың да көңілдерін аулаудың жөні осы екен деп жаппай марапатқа ұрынсақ, өз жалымызды өзіміз биіктетеміз деп жүріп, аласартып алуымыз да ғажап емес.

Ел еңсесін көтеріп, халық қабырғасын жауып, қауым қанатын батыл жайып кету үшін кейде жоқтан бар, бардан нар жасауға тура келсе, тура келетін де шығар. Алайда, тағдыр мен тарих бізді ондай мүшкіл де мүскін хәлден әлдеқашан құтқарған. Ешқандай жамап-жасқаусыз-ақ бағзы мен бүгін талайымызға бұйыртқан шын ақықтарымыз бен шын ақиықтарымызды таза танып, таза бағалап шыға алсақ та, ешкімнен кенде, ешкімнен қораш көрінбес едік. Оны қазіргідей оң-солымызды танып, өшкеніміз жанып, өлгеніміз тіріліп жатқан тұста «тәубе» дей отырып, зор қанағатпен айта аламыз.

Егер біз халық-қазақтың дүние жаратылып, су аққалы бергідегі несібесіне бұйырған асыл мен қымбатын түгендесек, самсатып мойынға не омырауға тағар көп әшекейінің арасына тізбей, самаладай маздатып, маңдайына қадар дарасына лайықтылардың, егер біз қауым-қазақтың дүние жаратылып, су аққалы бергідегі бесігіне бұйырған аруақтысы мен ардақтысын түгендесек, әншейін ауыз толтырып айтар мақтанышым, көңіл толтырып айтар жұбанышым деп қана санамай, құдайдан соңғы қуатым, иманмен бірдей ұятым деп ұлағат тұтып, көкірегін тосып, пір қылып құшар, төбесін тосып, ту қылып тұтар данасына лайықтылардың бірі ғана емес, бірегейі — бүгін күллі ұлтымыз болып ұлықтап жатқан ұлы Құрманғазы бабамыз екені даусыз.

Шүбәңіз болса, бір сәт көзіңізді жұмыңыз да, бір кезде Құрманғазы саусақтары оятқан әуен мен әуезге құлақ түріңіз... Сан сағаттар бойына санаңызды шайқалтып, ақылыңызды арбап, сезіміңізді сергелдеңге түсіріп, теңселткенше тебірентіп, еңіреткенше емірентіп жатқан мың-миллион үн-толқындар табаныңызбен тік басып жерде тұрғаныңызды ұмыттырып, көбігін сапырған кек долы Мұхиттың төрінен бір-ақ шыққандай хәл кешкізбесе, бізге серт. Қапелімде, мына дүниеге біз білетін төрт мұхиттың үстіне жаңа мұхит, бесінші мұхит — күй мұхиты қосылған ба деп қаласыз. Ол суы бес құрлықтың үшеуінің жағасын шайып, буы бес құрлықтың бесеуінің де төріне жетіп, тоңын жібітіп, мұзын ерітіп, ызғарын қуып, ыстығын жұмсартып жататын атақты Атланттай шарапат толқынына бөлейді. Адамдық болмыстың ол ерітпес мұзы, ол теңселтпес Құзы жоқ сияқты. Бұл құдірет болмағанда, не құдірет болады?! Тәңірі мен табиғаттың қолынан шыққан барша құбылыс пен барша көрініске, барша қылығы мен барша құлығына, солардың бәрі судай сапырылысып, бірде бір-бірімен атысып-шабысып, бірде бір-бірімен аймаласып-табысып жатқан ию-қию дүниенің бар сәт, бар ахуалына көзіңмен көре алмайтын, қолыңмен ұстай алмайтын, сылдыр-сұйық, тұлдыр-тылсым, ең азы су екеш суға да, бу екеш буға да ұқсамайтын, тек құлағыңның жарғағы мен санаңның саңлауы ғана аңғара алатын әуедегі әлдебір болмашы дірілдер арқылы дәл балама, дәлкейіптеме тауып беріп тұрған сол бір сиқыр күшті керемет демегенде не дерсіз?! Сөз жетпесті білгізіп, көз жетпесті көргізіп, ұғым ұстай алмасты ұқтырып, түйсік қармай алмасты түсіндіріп тұрған бұл ғаламатқа тамсанбағанда, неге таңғалып, неге таңдай қағамыз?!

Осынша дүлей, осынша сиқырды бір көкірекке сыйғызып, басқаны қойып, жаппар хақтың өзімен бәсекеге түсіп, оның баяғыда бір орнатқан дүниесін сағат сайын қайта жаратып, қайта жаңғыртып, әр жаңғыртқан сайын оны құдайдың өзі танымай қалатындай қып қырық құбылатын Құрманғазыға табынбағанда, кімге табынамыз?!

Егер ол құба түздегі құлан өрісті қазағың түгілі шаршы әлемнің шартарабында әр қилы тағдыр, әр қилы тіршілік көшіп, сан алуан ахуал мен сан-сапат тауқыметті бастан кешірген барша адамзаттың барлық нәсілінің бәрінің де құлағын ұйытып, бәрінің де басындағы намыс пен жігерді, бәрінің де ар-ұжданындағы асқаралы ақиқат пен жанындағы асқақ арман, жалын сырды түгел қамтып, түгел жеткізе алса, қамтығанда да жұмыр басты, жұлын арқауы адамзаттың әлдеқашан көргені түгілі әлі көрмегенін де, түсінгені түгілі әрі түйсінбегенін де төкпей-шашпай түгел жайып салса, жеткізгенде де жүрегіңе шық ете қалатын шыны майдай шынайы жеткізсе, бұған жағамызды ұстамағанда қайда жағамызды ұстаймыз?! Бұған масаттанбағанда қайда масаттанамыз?!

Бірақ, көрмес түйені де көрмес деген ғой. Кейбіреулер кешеге дейін Құрманғазының өзін бір ыңғай, бір әуен, жадағай да жайдақ сазгер деп түсіндіргісі келді. Басқамызды қойып, халқымыздың тоқсан тарау күйшілік өнерін қақ жарып екіге бөліп, «ана жақтың күйі, мына жақтың күйі» деп әрі тарт бері тартқа салудан тайынбағандар жарыса қатар ағуға, жарыса қатар тасуға тиісті асыл арналарымыздың біреулерін қолдан сарқылтуға, біреулерін қолдан шалқытуға құмарланды. Сондайдың салдарынан бір кезде күллі қазақ сазын әлемнің құлағына танымал еткен атақты орындаушылық мектептің, дүниежүзілік бәйгенің алдын бермеген атақты өнер ұжымының етегі елпі, жеңі желпі боп кете жаздады. Рухани экологиямызды аздырып-тоздыратын мұндай апаттарды біреу сырттан әкеп, не жоғарыдан әкеп таңбайды, өкінішке орай, өнерпаз қауым, білімпаз қауым әлі де арыла алмай келе жатқан өзімізді өзіміз өгейсітетін, өзіміздікін өзімізге көп көретін ескі қасіретімізден — етектен тартпа іштарлығымыздан өніп-өрбиді. Бірақ, қандай тайыз ниет, тарпаң пиғылдардың айтқаны болып, айдағаны келе беруі мүмкін емес еді. Еділдің суын шелектеп шашып, Жайықтың суын ожаулап төгіп, түгел сарқып шығу қандай мүмкін болмаса, Құрманғазының Асқартаудай абыройын қысыр қаңқумен аласартамын леу сондай мүмкін емес шаруа еді. Ондай одыраңдардан тек бір аймақ ағайын білетін көзі тірісінде де қыла қоймағанда, берісі исі алаш, әрісі исі адамзат түгел біліп болған әлеумет Құрманғазы қанатын қомдап, әлемдік даңқтың мәңгілік алтын тұғырына біржола қонып алған соң, қайдан қыла қойсын?! Қылбады да... Қылбайды да... Ондай-ондай түтін пиғыл, тымырсық ниет тоғышарлар заманында не десе, о десін, еңсегей тұлға Еліміз, қара ормандай Халқымыз — исі қазақ, обалы не керек құдайды ұмытып кете жаздағанымен, Құрманғазыны ұмытып кете алмады. Өз қағынан өзі қаралай жерініп, пайғамбардан бейхабар, машайықтан мақұрым, алланың өзінің аты аузымызға бірде оралып, бірде оралмай жүргенінде де, Құрманғазының күйінсіз таңымыз атып, күніміз батқан жоқ десек, асыра айтқан болмаспыз. Өйткені, оның артында қалған телегей-теңіз мол мұра ешқашан жойылмауға, жоғалмауға, құбылса да құрымауға тиісті адамдық болмыс, адамдық тіршіліктің барша ахуалының бәрі де алған деміңмен, тасыған қаныңмен әуендес, жүрегіңнің лүпілі мен тамырыңның дірілі ырғақтас әуез тауып бере алады.

Оған көзімізді жеткізгіміз келсе, тағы да күйге құлақ тосайықшы.

Жанымыз жадырап, жанарымыз жайнап, көлдете төгілген көл-көсір рахат пен айнала қоршап, айнала арбап тұрған сиқыр сұлулыққа тәнті болғанда, «Балқаймақ» боп балқып, «Айжан қыз» боп қалқымас па едік...

Жаратылыс пен жарық дүниенің шалқар көлдей мейір-ықыласына елтіп, тәубеңе келіп, озмыш дүниеден орныңды тауып беріп тұрған жазмыш тағдырдың жазуына өз-өзіңмен пейіл болғанда, «Алатау» болып еміреніп, «Қызыл қайың» болып тебіренбес пе едік...

Одан да гөрі мерейленіп, мейманаң таси бастағанда «Балбырауын» болып балбырап, «Байжұма» болып алабұртып, «Терісқақпай» болып теңселе айналып, өз құйрығын өзі теуіп ойнаған уыз нәсіп құлындай құйқылжыта құлдыр қағып, құйғыта жөнелмес пе едің?!..

Алақаны бар тіршіліктің шапалағы да бар. Қуанышы бар дүниенің өкініші де бар. Қапың кетіп, қамыға бастасаң — «Қайран шешем» боп бебеулеп, «Ақсақ киік» боп аласұрмас па едің?!..

Өкініштен өзегің өртеніп, шерменділіктен шекең шыңылдай жөнелсе — «Бекер келдім» деп безіл қағып, «Некричи, не шуми» боп өз-өзіңмен долырмас па едің?!..

Одан да қайран таба алмай, ширыққан жүйке жидігенде — «Бозқаңғыр» боп босап, «Бозшолақ» атты боқ дүние боп, өзіңді-өзің кекеп-мошқамас па едің...

Бір сәт қайтадан салыңқы денең жазылып, солыңқы жүзің жылынып, түнектен сәуле, тығырықтан жол іздеп елегізгенде — «Ертең кетем» деп еліріп, «Түрмеден қашқан» боп төгілмес пе едің...

Тәуекелге бел байлап, талабыңды өрге айдап, қайрат жинау үшін ашуыңды шақырып, айбарыңды қоздатқанда «Саранжап» боп себелеп, «Төремұрат» болып төпелей жөнелмес пе едің...

Дегеніңе жетіп, дәуренің туып, айбының асып, айдының шалқығанда — «Серпер» болып серпіліп, «Адай» болып алаулап, «Сары Арқа» боп жалауламай, қалай шыдап тұра аларсың?!

Алыс-жұлыстан, сапырылыс-сабылыстан мезі боп, байыз тауып, бекершілік дүниенің байыбына бойлағанда — «Бас ақжелеңге» басып бойыңды, «Итогке» салып ойыңды жиып, «Демалысты» шертіп деміңді алып, «Манатауды» шертіп мауқыңды басар едің ғой...

Ал енді соның бәрі де көзден бұл-бұл ұшып, қасіреттің қара бұлты торлап, қара жамылып, қан жұтардай күн туса — «Ақбай» болып аңырап, «Кісен ашқан» болып кеміріліп, «Көбік шашқан» болып жемірілуден басқа не қалады?!

Жә, Құрманғазының көкірегінен төгіле ақтарылып жатқан әуен мен әуездің қыры мен сырын түгендеп шығам деуіміз де бекер әурешілік. Күннің нұрының шұғыласын санап, желдің гуілінің сарынын саралап шығам дегендей есек дәме, ерсі машақат...

Мынау жұмыр жердің үстіндегі миллиондаған жұмырбастылардың жүрегінің түкпірінде жан тебірентерлік қанша сыр болса, Құрманғазының күйлерінде де тап сонша қыр бар. Өйткені, ол бір өзінің ғұмырында күллі адамзат баласының басында болатын тірілей тамұққа кіргеннен басқа тауқыметтің бәрін де көріп үлгерді, тірілей жұмаққа кіргеннен басқа рахат пен ләззаттың, абырой мен даңқтың, ерлік пен ерліктің, мейір мен пейілдің бәрінің де дәмін татып үлгерді. Сондықтан да, оның бал бармақтарының астынан төбе-құйқаңды шымырлатып, қабырғаңды бір-бірлеп қарш-қарш сөккендей, әбден мұқалтып та бұралтып кетердей ауыр аза, өн бойыңды жидітіп, өзегіңді тіліп түсер ащы ыза, шыбын жаныңды құрсаудай қысып, матаудай мытып жіберердей тегеурінді намыс пен кек асып-тасқан алапат жігер мен шабыт, шалқар дария шаттық пен қуаныш, телегей-теңіз мейір мен пейіл бет-бетіне ала қашпай, бір жүрекке сыйып, бір жүйкені тербете алардай шынайы үйлесіммен төгіледі. Құрманғазыны мың сеңгірдің басын тоғыстырған асқар тауға, мың-мың дарияның аяғы барып құятын алып мұхитқа ұқсатып тұрған да осы қасиеті. Оның соншалықты жіліктей өрбітіп, жеріне жеткізе дамытқан әуендік-әуездік әр саласы, үйір-үйір әр тақырыптық желісі әлемдік сазгерлік өнерде әрқайсысы бір-бір мектеп иеленіп, әрқайсысы бір-бір данышпанның атын шығарып тұрған өрелі биіктер, өнікті арналар Құрманғазының азалы күйлері. Құрманғазының шат-шадыман күйлері. Құрманғазының жігер шақырар саздары, Құрманғазының сабыр шақырар саздары. Құрманғазының ой тұтатар әуендері. Құрманғазының сезім тұтатар әуендері. Қай-қайсысы да әлемдік музыканың өз сарындарындағы шектен шығып, шеннен озған үлгілерімен емін-еркін жарысып та, жарасып та кете алар еді. Құрманғазы бірде Бахпен үндесіп аза бойыңды, қаза қып, төбе құйқаңды шымырлатса, бірде Бетховенше сілтеп дауыл сапырады, бірде Моцартша мөлдіреп, жүрегіңді қыдықтаса, бірде Паганиндей мынау шым-шытырық дүниенің ең бір қым-қуыт қозғалыстарының ырғақ-ызыңын тірілтіп, домбыра ішегі түгілі, адамның құлағына тосын, бейтаныс, соны үндер мен әуендер өрбітеді. Қашанғы дүниенің ең ежелгі әуездеріне енді тәй-тәй басқан жаңа дүниенің әлі біреу аңғарып, біреу аңғара қоймаған екпіні мен серпіні қамшының өріміндей айқұшақ қауып, қабысып жатады.

Мұндай көп қырлылық пен көпсырлылықтың ең басты себебі құдіреті күшті табиғаттың дәл өзіндей пәрменді талантқа күллі тарихты еске салар күрмеуі мол күрделі тағдыр сыйлағанында деп білеміз. Екіншіден, мың сеңгірлі, мың өзекті Құрманғазы болмысының әлгіндей мол ауқымы мен шытырман бітімін түсіну үшін оның өмір сүрген дәуіріне, сол көзеңнің шырғалаң рухани ахуалына жүгінеміз.

Құрманғазы шығармашылығында күллі әлемдік сазгерліктің ең басты бастауларының бәрінің жүруі далада туған данышпанның барша данышпан замандастарының бәрімен дәмдес, бәрінен хабардар болғандығынан емес. Қажет десеңіз, олар дүниеде Құрманғазының барын, Құрманғазы олардың барын атымен білмей кетті. Сауатты Абай әлемдік әдебиеттің бетін ашып көрсе, сауатсыз Құрманғазы әлемдік музыканың шетін де естіп көрген жоқ. Бұның бәрін оның құлағына, қазақша айтқанда «құдай сыбырлады». Дәлірек айтқанда, тағдыр мен тарих «сыбырлады». Ұлы күйшінің бір кісілік ғұмырында оның екі құрлық, екі үрдіс тоғысында тірлік кешкен көшпенді халқы қалған адамзаттың әлденеше ғасырдың ішінде басынан өткерген барша өткелектері мен тартқан барша тауқыметтерінің бәрін өткеріп, бәрін тартып шықты.

Құрманғазыдай ерен талант, ерек зерделер бір ғұмырда бірнеше буынның ғұмырын өз басынан өткеріп, өз жүрегімен сезе алады. Өз көрешегін көріп қана қоймай, бабалар жадымен бағзыны пысықтап, балалар қиялымен болашақты болжап үлгереді. Сөйтіп, бір кісінің ғұмыры, уақыт жағынан, бір халықтың, кейде тіпті күллі адамзат нәсілінің бірнеше ғасырлық тарихи кеңістігіне айналып кетеді. Бұл тұрғыдан келгенде, Құрманғазы ести қалған, Құрманғазы көре қалған тарихи кезеңде қазақ жұрты сонау Талмуд пен Інжіл заманына қайта оралғандай болып еді. «Бақасы қойдай шулаған, балығы тайдай тулаған», «жатып қалған түйесі жардай атан болатын» ата қонысынан ауа көшіп, барған жерінен бақ таппай, сор тауып, ескі жұртқа еңіреп қайтып, қайда барса да, сыртқы ықпалдың дүмпуінен құтыла алмай, қауымның аузы екі жарылып, біреулері өліспей беріспеуге, біреулері өсер ұрпақ, келер күннің жолын кеспей, замананың алдын алып, ыңғайына көшуге үндеп, сергелдең хәл кешкен халықтың дәнденай дәурені — Құрманғазы күйлерінің әрі тін, әрі төсегі еді. Олардың қай-қайсысында да зар мен ыза, мұң мен жігер, үміт пен күдік үзбей алысып, үзбей шарпысып жататындығы да сондықтан еді. Ақ пен қара, ізгілік пен зұлымдық, бостандық пен озбырлықтың мігірсіз шайқасының ырғағын өз тамырының дірілі, өз жүрегінің лүпілі етіп алған сазгер итжығыс күштердің біреуін қолдан басым түсіріп, біреуін қолдан бесік түсірмей, тісі шықырлаған ызаңында, тірсегі майысқан зардың да жағына шықпай, бір жығылып, бір тұрса да, белін бере қоймаған жігердің жанынан табылады. Сол арқылы тарих бар жерде тартыс, өмір бар жерде күрес, ақиқат бар жерде айтыс тоқтамайтынын біліп, тіршілік иесінің екі көзіндей қымбат екі қолғанаты, екі тірегі — намыс пен жігер екенін зерделі зердеге жеткізіп-ақ бағады.

Бұл ретте ол өзімен тұстас әдебиетпен, өзімен тұстас сазгерлікпен әрі үндеседі, әрі үндеспейді.

Құрманғазы дәуірінің көркем сөздегі басым сипаты — зар заман тақырыбы еді. Махамбеттің ереуіл жырлары аракідік жарыспа сипатқа ғана ие болған-ды. Ал күйзеліспен қоса ізденісті, үреймен қоса үмітті өзек еткен Абай дәстүрі әлі аршындап кете алмай жатқан-ды. Он тоғызыншы ғасыр әдебиетінде, демек, қоғамдық ойында үшеуі үш тұста кезеңдік бағыт, үшеуі үш тұста кезеңдік мектеп болған бұл үш сарын Құрманғазы шығармашылығында бастан-аяқ қатар өрбіп, қатар дамиды. Оның сай-сүйегіңді сырқыратып, қабырғаңды қайыстырар азалы сөздері зар заман сырларының шерменде әуенімен, жігеріңді жанып, намысыңды қайрар серіппелі серпер саздары ереуіл әдебиеттің өжет уытымен, уайыммен қоса қуанышты да бейнелейтін ой-толғам саздары ағартушы кезең әдебиетінің парасат-пайымымен тереңнен қабысса, ал «Адай» мен «Сарыарқаны» апафеоз шалқымаларының әдеби баламасын атымен таба алмайсыз. Оның үстіне әлгі үш сарын Құрманғазы күйлерінде кейде әрқайсысы әр арна боп, әр бөлек ақса, кейде бір шығармада тоғысып, бір ой, бір тақырыпты айдындандыра түседі. Егілтіп, езілтіп отырған зарлы саз кенет ышқынған ызаға ұласып, артынша-ақ алабұртқан адуын жігерге жалғасады. Керісінше, жаратылыс пен жарық дүниенің аз-кем рахаты мен ләззатына елжірей елтіп отырған бейжай ахуалдың түкпірінде де терең тебіреніс, ауыр күрсініс жатады. Ал адуындаған асқақ арынның аржағынан кенет екі иықты жұлып жердей ыза мен намыс от боп шарпиды. Таусыла қамығып, таусыла қуанатын рухани максимализм жыршысы Құрманғазы, бір қызығы, біржола күйреуіктікке де, біржола тоқмейілсуге де ұрынбайды. Екі ұдай дүниенің әрі тарт та, бері тарт екі ағымының екеуіне де елікпей, қатал тағдырдың қай салғанын да қаймықпай көріп алуға тәуекел ететін қайсар рухты қалайша шебер жеткізіп, қалайша шебер дарыта алатынына қайран қалмасқа болмайды.

Бұл жағынан келгенде, ол өз заманының көркем ойындағы адам таңғаларлықтай айрықша бітімді ерек тұлға.

Рас, ол кезде де әлемдік саздың небір сүлейлерімен тайталас түсе алар дәулескер күйшілер қазақ топырағында да аз емес еді. Олар өз бейім, өз әуені тұрғысынан келгенде, Құрманғазымен де шендесе алар еді. Олардың біреулері Құрманғазымен зарлылық жағынан, екіншілері — ойшылдық жағынан, үшіншілері — ойнақылық жағынан емін-еркін жарысқа түсе алатынына дау жоқ. Бірақ, мол ауқымдылық пен көп қырлылық жағынан, әрі өжет, әрі мұңды, әрі ойнақы, әрі ойшыл, әрі сері, әрі пері, әрі дана, әрі бала бола білуі жағынан Құрманғазымен ешкім де додаға бірге түсе алмас еді. Тек өз басы мен өз ортасының ғана немесе өз заманы мен өз қоғамының ғана емес, күллі адамдық, адамзаттық тағдыр-талайдың ең жұлынды, ең талма, ең өзекті арнасында Құрманғазыдай өртене тебіреніп, өртене толғану бір елді қойып, бар елде тек ілуде біреулердің ғана қолынан келер дарабоздық еді. Оның орнын бұлайша ерекшелеу өлі-тірінің ешқайсысының шамына тимесе керек. Бұл арада небір ығай мен сығай сазгерлері бар неміс, орыс, итальян тыңдаушыларының өз ұлттық музыкасынан ең алдымен Бетховенді, Чайковскийді, Вердиді, Шопенді атайтындары оларын қалған ұлы отандастарын кембағаландыру деп түсінбейтіндері бізге де өнеге болуға тиісті.

Өйткені, өнердің қай саласында да ұлттық болмыс пен ұлттық рухтың әркім әр қырынан қамтып, әр алуан сипаттамаларын жасай алған сан алуан саңлақтары болумен қоса, сол болмыс, сол бір рухтың ең бір толық, ең бір жан-жақты, ең бір толайым тұлғасын қапысыз сомдай алған бірегей саңлақтары да болады. Олар ұлттық өнердің белгілі бір саласының ең етене үлгісіне, ең тиянақ тұлғасына айналады.

Егер біз мәселеге осы қырынан келсек арғы-бергідегі қазақ әдебиетінің сондай етене үлгісі, орталық тұлғасы, тиянақ тіреуі, рухани ілгері басуымыз бен кері кетуімізді анықтап берер бірден-бір нысана нышаны деп ұлы Абайды ғана айта алар едік. Ал ұлтымыздың арғы-бергі сазгерлік өнеріндегі дәл сондай етене үлгі, орталық тұлға, тиянақ тірек бірден-бір нысана нышан Құрманғазы десек, ақиқаттан алшақ, әділеттен жаңсақ кетпейміз деп білеміз. Ол екеуінің біреуі — ұлттық рухымызды оймен суарып, парасатымызды қапысыз сомдаған Сөз-Құдіретіміз де, екіншісі — ұлттық рухымызды сөзіммен суарып,жігерімізді қапысыз шыңдаған Күй-Құдіретіміз.

Мұндай діңгек тұлғалар тек өнеріміздің ғана емес, қазіргідей алмағайып хәл көшіп жатқан қауымымыздың да рухани ізденістерінде Темірқазықтай адастырмас нысана, алжастырмас бағыт-бағдар бола алар еді. Әсіресе, қандай болғанымызбен қоса, қандай болмағымызды да қайтадан пайымдап, қайтадан анықтауда ұлттық болмысымыз бен ұлттық рухымызды Құрманғазы сомдаған кесек бітімнің, бір жағынан дәйектемелік екінші жағынан, өнегелілік маңызы өте зор.

Ұлы сазгер үннен сомдаған ұлттық бітіміміз ол замандағы өзгелер кесіп-пішкен кескіндемелерді былай қойғанда, бұл заманда кейде өзіміз жайлы өзіміз айтып жүрген тұспалдардан атымен алшақ жатыр. Құрманғазы бірде-бір ісіміз алға баспай қойған кер заманның өзінде тілеуі кесіліп, тірегі қырқылған, өз уайымына өзі уланып, өз деміне өзі тұншыққан мұңлық қауымның емес, қай тараптың сұсына да қаймықпай қарап, қай тараптың нұрына да омырауын ашып, елдеспекпен елдесуге, белдеспекпен белдесуге пейіл, қиыннан тосылып, қиядан тайқымайтын дархан да өжет, қайсар да салқам салауатты халықтың салихалы бейнесін жасады. Мұндай әуездік кескіндеме тек қазақтармен шектелмей, күллі шығыс жұрттарының туа біткен енжарлығы, рухани әл-жуаздығы, әлеуметтік бойкүйәздігі жайындағы үйреншікті қаңқулардың күлін кәкке ұшырады. Құрманғазыдағыдай асқақ рух, сергек сезім, тегеурінді жігер мен нар тәуекел әр дыбыстан атойлап тұрған от-жалын сарындар әлемдік музыканың өзінде некен-саяқ кездеседі. Тіпті сан ғасырлар жалпақ дүниені билеп-төстеп, шалқалай басқан шадыман елдердің музыкасында да дәл мұндай ерлік дәл мұндай асқақтық жоқ. Олай болуы заңды да. Ондай өжеттік ондай асқақтық азаттық аңсап, бостандықты сусаған халықтарға керек-тұғын.

Шетін дүниеде шетінеп кетпей, өткеліктің өтінде тұрған қаз басқан мемлекет, қағілез қауымдарға да сын кезең, сын сағаттарда осындай серпінді сезім, қайсар рух керек.

Біз де қазір дәл сондай ахуалдамыз. Екі ұдай дүние. Екі ұдай кезең. Тәй-тәй басқан тәуелсіздік. Кеше бөркін аспанға атқандар бүгін бүгежектеп күмілжи береді. Кеше даурығып, кеудесін соққандар бүгін сары уайымды судай сапырады. Жаңадан жол іздеуден гөрі көне сүрлеулерге көбірек сүйрелейді. Анау бізге қонбайды. Мынау бізге болмайды. Сонау бізді сорлатады. Әйтеуір, ауыздарын ашса, қазақтың алдынан қаран суды қаптатып бағатындар көбейіп барады. Оларға айтқызсаңыз — он миллион халықтың қалған адамзатпен бірге өз бағын өзі сынап көргенінен гөрі, не атамзаманғы, не кешегі қарағай бесікке қайта жатып, қайтадан құндақталғаны қолайлырақ. Ау, сонда бұл қазаққа өз күнін өзі көру үшін тағы не керек? Әлем мойындаған дербестігі бар. Бұрын-соңды қолына түспеген дәреже-мәртебе түсті. Бұрын-соңды жетпеген санына жетті. Бұрын қарауына бірде көшіп, бірде қайта шығып кетіп жүрген жер-суы түгелдей өз билігінде. Қонса қонысқа, көшсе әріске кенде қылмаған кең даласының асты қат-қат қазына болып шықты. Ұқсата алса, ырзық-несібесі жетілікті сияқты. Ау, сонда бұдан да қолайлы, бұдан да артықша жағдай талап ететіндей біздің қазақ, немене, құдайдың құдасы ма еді, әлде қарын бөлесі ме еді?! Жұрттың тәуекелі тұрғанға оның тәуекелі неге тұрмайды?! Қалған жұрттың қолынан келіп жатқан оның қолынан неге келмейді? Біреуіміз ұрыншақ, біреуіміз сұрамсақ, біреуіміз жыламсақ бола бермей, ұлт болып ұйып, тарихтың қолымызға өзі әкеп беріп отырған мүскіндігін іс қылып шығару жолында белді неге бекем бумаймыз?! Бұдан жаманымызда да тойға барған ел емес пе едік?! Өтпелі кезеңнің өткінші қиындықтарын айтып, өз жігерімізді әзіміз жасытып, соншама неге гөй-гөйлей береміз?! Қызыл қарын жас баланың қамы үшін небір кер замандардың кезінде отқа түсуге де, суға түсуге де пейіл болған кешегі қара шалдардың қажыр-қайраты қайда? Солардың қашқан елдің кебежесімен, босқан елдің керегесімен қалқалап, аман сақтап алып қалған елдігі мен есендігін тәуелсіздік туының астында аман сақтап қала алмай, бізге не көрініпті?!

Тарихтың ұлы сынағының алдында тіземіз бұлай қалтыраса, біреуіміз қаралай су болған жігерсіз жасыққа, біреуіміз қаннен қаперсіз даңғой дарақыға айналсақ, кешегі бабаларға, ертеңгі ұрпаққа не бетімізді айтамыз?!..

Жоқ, намыс пен жігер бізге бүгін қай кездегіден де қажеттірек. Біреудің сыбағасына көз аларту үшін емес, өз сыбағамыздан айырылып қалмау үшін керек. Ешкімнен бейқам, ешкімнен бейдәрмен, ешкімнен бейқарекет, ешкімнен бейқабілет көрінбеу үшін керек. Бабаларымыз баяғыда алған абырой бізге бүгін медет болғанмен, дәулет бола алмайды. Өз абыройымызды өзіміз тауып, өз ырзығымызды өзіміз айыруымыз керек. Бір кезде Бұқар бабамыз «білегінің күші алтын, найзасының ұшы алтын» деп мадақтаған ұлы күйшінің отандастарына енді көзсіз ерлікпен емес, еселі еңбекпен, білектің күшімен емес, біліктің күшімен алатын атақ-абырой тиімдірек. Оған, құдайға шүкір, есіле аққан Еділ мен көсіле аққан Жайықтың, батыста көлбеген Атырау мен шығыста көлбеген Аралдың арасын алып жатқан айтулы ата-қоныстың ғасырлап жиған табиғи байлығы да, рухани байлығы да мол мүмкіндік бере алады. Тәуелсіз мемлекетіміздің қалған дүниенің алдында алдымен көрсетер бет-жүздігі де — осы өлкенің қазынасы. Сол мол дәулеттің шетінен ырзық айырушылар ғана болып қалмай, бірден-бір игерушілері болу үшін де Махамбет пен Құрманғазы, Қашаған мен Мұрат жырлаған нар тәуекел мен намыс-жігер керек шығар. Күйші бабамыз бір көзде «жігіттің жүрген жері қанды майдан, шыққан жоқ атқан аңым терең сайдан, сан бейбақ менен соң да қалжа жер-ау, дәл мұндай ұл табатын қатын қайдан?!»,— деп, мына біздердің намысымызды қайрау үшін айтып кеткендей.

Ұлы бабамыздай бола алдық дей алмағанмен, бола аламыз, болғымыз келеді деуге әбден қақылымыз.

Ұлы бабалар өз заманында еселерін жібермесе, алғаш рет тәуелсіздік туын көтеріп отырған бүгінгі ұрпақ та өз кезеңінде еселерін жібере қоймас. Алыптарды тапқан алтын құрсақ, алыптар жатқан алтын бесік бұдан былай да құр тұра қоймас. Әлемге Фараби мен Иасауиды, Қорқыт пен Жүсіп Баласағұнды, Жалаири мен Шоқанды, Абай мен Құрманғазыны берген нәсілден әлі де кие қаша қоймаған шығар. Сонда халқымыздың жарқын болашағын жасайтын жаңа буын, жаңа ұрпақтың да бесігін ерлік пен ерліктің, намыс пен жігердің әуені тербетер. Сан ұрпақтың санасын жалын болып лаулатып, от болып маздатқан мың көкірек мың көмей Құрманғазы күйлері оларға да мынау жарық дүниенің талай тылсым құпиясын ашып, талай тұңғиық сырларына қанықтырар. Ұлылар тек ұлылыққа баулиды ғой. Ұлы Құрманғазы да бізді ұлы ел, ұлағатты қауым болуға үндей бермек.

Енді...

Екінші шалқыма

1993 жылғы 15 қыркүйектегі Қазақтың Абай атындағы мемлекеттік академиялық опера және балет театрындағы салтанатты мәжілісте сөйленген сөз

Қадірмен қауым!

Күні кеше ғана бәрі анық, бәрі айқын, бәрі орны-орнында тұрған орнықты дүниеде өмір сүріп жатқандай едік. Сөйтсек, көрмей жүргеніміз де, білмей жүргеніміз де көп екен. Тіпті ашылмаған жаңалық іздеп жер-көкті шарлаудың да еш қажеті болмай шықты. Әркім өзі мен өз төңірегіне байыптырақ көз салса, көп белгісіздіктер теңдеуіндей бас қатырар өңкей дүдәмал, күдік-күмән күмілжі дүниеде күн өткізіп келгенін аңғарар еді. Қапелімде, мұндай шындықты мойындау — шырт ұйқыдан шошып оянғанында өңшең қорқау ортасында жатқанында бір-ақ көргендей қорқынышты жағдай екені де рас. Содан да болар: дүние әлі дүрбелең: адам абыржулы, қоғам қобалжулы. Өз тізгінін осындай кезеңде өз қолына қауым да біразға дейін топан суы тұсындағы Нұх пайғамбарым кемесіндей қалтылдақ хәл кешуге тура келер түрі бар. Шалқыған телегей, шамалыда басыла ма, жоқ па, басылса, оған мынау бір кемеде жан сақтағандар түп-түгел, аман-есен жете ала ма, жоқ па, жетсе, қиын күнде олар бір-біріне илігіскенмен, қиындықтан құтылғасын қайтадан шүйлігісіп кете ме, жоқ па — бәрі беймағлұм, демек, бәрі де уайым. Тап осылай айнала атойлаған үміт пен үрей ортасында шыбын жанды шүберекке түйіп, нар тәуекелден айырылмай жүру үшін кез-келген адам, әдетте, өзіне рухани медетті ең алдымен өз бойынан іздейді. Әйтпесе, қырық құбылған дүниенің ауанымен кетіп, қырық құйқылжи берсе, құрдымның түбінен бір-ақ шығуы да мүмкін. Қоғам да адам сияқты. Тәуелсіздікке тәу еткен қауым да сын кезеңде медет болар рухани тіректі ең алдымен өз бойынан іздегені жөн болса керек. Біздің кейінгі жылдары бас шалып, ата-бабаға ас беруіміз, олар өткен жолды пысықтап, олар бітірген істі жаңаша пайымдауымыз — өзгелерге сес көрсеткеніміз емес, өзімізге дем бергеніміз, бүгінгі қиындықтардан дұрыс жол табуды бұрынғылар тәжірибесінде де тиісінше дес бергеніміз сияқты. Бәлкім, баяғыда Зере әжеміздің ұлы Абайға: «ой да көп, уайым да көп, ойлай берсең, ой да жоқ, уайым да жоқ, тойлай берсең»,— деп ескерткенін ара-тұра ұмытып кетіп, мұндай шаруалар тұсында салихалы ойшылдықтан гөрі сауық-сайран тойшылдыққа көбірек ден қойып алып жүрсек ол да түзелмейтіндей қате емес.

Бірақ, дәл қазіргі өтіп жатқан айтулы оқиғалар мен тарихи тұлғаларға бағышталған рәсімдер — халқымыздың рухани түлеуіндегі, тәуелсіз мемлекетіміздің қалыптасуындағы айта қаларлықтай кезеңдік оқиғалар екендігіне ешкімнің тарапынан ешқандай күмән тумаса керек.

Тіпті басқасын былай қойғанда, жаппай қызылшеке боп жағаласып-жармасып жатқан әлеуметтік әулекілік пен алауыздықтар тұсында өлінің үрейін, тірінің көңілін түгендесіп, қауым болып қаумаласып, басымыз қосылып, бірге жүргеніміздің өзі неге тұрады!

Біз әлдеқашан өтіп кетті, өшіп кетті деп, жер астына тірілей көміліп қалған ұлттық болмысымызды қайта қаузап, тірілтіп жатсақ, бір кездегі жер дауы мен жесір дауын, барымта мен қарымтаны, әлімжеттік пен дүрдараздықты емес, елге еткен ерлікті, қауым ұстаған кісілікті, өркен өсірер өнеге-құрметті, бір-бірімізге деген ықыластық пен ынтымақтастықты тірілтуді мақсат етіп отырмыз. Бабаларымыздың бізден де биік мерейге сол арқылы жеткенін, бізден де қиын өткелектерден сол арқылы өткенін ұғынуға ұмтылып отырмыз.

Құдайға шүкір, халқымыздың көпғасырлық тарихы мен көпқырлы тағдыры біздің бүгінгі тығырықтан күйзелмей шығуға септігі тиетіндей өнеге істер мен өнеге-тұлғаларды молынан тауып бере алады екен. Тек барды бар қалпында, нарды нар қалпында қарастырып, қалтқысыз бағалай білсек болғаны. Әйтпесе, кешегі маңқа кеуде мәңгүрттіктің орнын бүгін кеп даңкөкірек даңғойлық пен ұшқарылық жайласа, тарихи санамыз жетіле түсудің орнына одан әрмен кетіле түсуі ықтимал. Өткенді танудағы тыңғылықтылық пен тиянақтылық ертеңге жасар қадамдарымыздың жаңылыссыз-жансақсыз дәл де нық шығуына жәрдемдесері сөзсіз.

Ол үшін адамға адамша қарап, адамды адамша бағалап үйренген ләзім. Қазіргі замандасымыздың іс-әрекетін тек оның орнында өзім болсам қайтер едім деген тұрғыдан қарастырсақ қана дұрыс түсіне аламыз. Бабаларды бағалағанда да сол тұрғыдан келген жөн. Ешкім де бұл дүниеге аяғы салбырап аспаннан түскен жоқ. Әр қайсысы әр атаның мейірінен, әр ананың пейілінен жаралғанымен, бәрі де жанды түгілі жансызға да үстемдік ететін уақыт пен кеңістікке тәуелді. Ең алдымен өзі өмір сүріп жүрген уақыт пен кеңістіктің көгеніне көгенделеді. Егер біз осы бір мәжбүрлікті дұрыс пайымдап, дұрыс мойындай алсақ қана өзгелердің тағдырын, бітіргені мен бітірмегенін қылдай қиянатсыз әділ бағалай алмақпыз.

Егер бүгін аты ұлықталып отырған Құрманғазы бабамызға да осы тұрғыдан келер болсақ, таңғалмай, тамсанбай сөйлеу еш мүмкін емес.

Бұрынғы зерттеушілерге сенсек ұлы күйшінің мұндай елден ерек өнерін оның өз басынан кешірген елден ерек тағдырының жай-жапсарымен түсіндіруге болатын секілді еді.

Ал кейінгі зерттеушілерге дес берсек ол бұрын айтылып келгендей, Үркіт те аспаған, Сары Арқаны да баспаған, «Самарқанды да сапырмаған», Алатауды да көрмеген. Сыр бойын да кезбеген. Жиделіде туыпты. Нарын құмда жүріпті. Шығыста — Орынбор, Маңғыстау, Үстірттен, батыста — Еділ, Сақмар, Текеден әрі бармапты. Біреумен бату, біреумен тату тұрыпты. Ауыздыға сөзін, азулыға есесін жібере қоймапты. Ұсталыпты да, тұтылыпты да. Қашып-пысып құтылыпты да. Жаппай ереуіл атқа ер салған өлкеде тап бұл онша таңсық бола қоймаса керек. Қысқасы, күйші өз тұсында күллі қазақ даласында екінің бірі өткен өткелектердің бәрінен өтіпті. Бірақ, ел көрмегенді көріп, ел бастан кешпегенді кешкен ештеңесі жоқ секілді. Тіпті қыр арқасында жалы да болмаған сияқты. Сақалы да тап беліне түсе қоймаған сияқты.

Жә, солай-ақ болсын. Гәп, екінің бірі кешпеген тағдырда ма екен? Екінің бірі кешкен тағдырды кеше жүріп, екінің бірі ұқпағанды ұғып, екінің бірі тындырмағанды тындырған елден ерек дарын мен елден ерек сұңғылалықта емес пе?!

Бұл жағынан келгенде, Құрманғазы т