(Төрт актылы)

Қатысушылар:

Уәли — қарт етікші.
Зәру — оның әйелі.
Майра — олардың қызы, 21-де.
Мұрад — кеме капитаны, 30-ға мол кірген жігіт.
Дүрбіт — жас мырза, Стамбол шәкірті.
Тайман — қарт феодал, Майраның бұрынғы қарт атасы.
Ақаев — адвокат, отыздың ішінде.
Үрия — қымызшы әйел, елуді алқындырған.
Айбарша — оның қызы, 18-де.
Бақтияр — Айбаршаны сүйген жігіт, 25-те.
Баттал — Дүрбіт мырзаның шабарманы, 40-ты алқындырған.
Александров — матрос.
Жаршы — қарт.
Жандарм.
Тайманның екi шабарманы.
Ахмад және оның екі серігі.
Жүкшілер, матростар, қыз, бозбалалар. Полицейскийлер, қайыршылар, базар халқы, сатарман, алармандар.

БІРІНШІ АКТ

Мезгіл көктем. Етікші Уәлидің үйі, қазақша әжептәуір жасаулы. Ac ішетін, әрі үлкендер жататын кен, жарық бөлме. Түкпірде қораға шығатын есік. Оң жақтағы бөлмеге кіретін есік перделі, бұл Майраның бөлмесі. Көше беттегі үлкен терезе ашық. Ар жағынан көше, әр түрлі лавкалар көрінеді. Базар дуылы. Терезе алдында кішкене орындықта былғары алжапқыш байланған, көзілдірікті Уәли етік тігіп отыр. Перде ашылғанда сырттан үрке қаранған Зәру кіреді...

Сырттан гармонға қосылып шырқаған Майра әні естіледі.

Уәли (елеңдеп). Үніңнен садаға кетейін, Майражан.

Көшеде дауыстар: Майра, Майра ғой! Жүріңдер, тезірек жетелік!

Зәру (терезеге жақындап). Барлық базар солай қарай лап қойды.

Уәли. Қарғашым келді де, қала қайта тірілді-ау. (Тыңдайды).

3әру. Көрінбе, көп жарқылдама десем тыңдамайды.

Уәли. Зәру, қақпа Майраштың бетін. Екеуміздің төмен қарағанымыз да жетеді.

3әру. Жұрт не дейді? Күйеуінен қашып кеп қайтадан базарға түсті демей ме?

Уәли. Дей берсін. Дейді екен деп жалғызыңды құлыпқа саламысың?

Зәpу. Керек екен сандыққа сал. Қай қазақтың қызы думанда әнші боп өсіпті!

Уәли. Үш жыл қапаста болғаны да жетер.

Зәру. Жалғыз кемдігің қызыңның салдығы сияқты сөйлейсің-ау, байғұс.

Уәли. Етікшінің үйінде бұлбұл сайраса, о да құдайдың қарасқаны, шүкір де, бәйбішем.

Зәру. Meн шүкір дейін, азуы алты қарыс құдаңды қайда қоясың, бибақ? Жарты патшадай Тайманға не бетіңмен көрінесің? Соны айтшы!

Уәли. Бүтін патшаның да күні белгілі. Қызым ұлын жаратпаса қайта байлап берер мен жоқпын.

Зәру. Онда шаңың қағылады.

Уәли. Қақсын. Жалғызым үшін не көрсем де ырзамын.

Зәру. Сенімен тынбас, жалғызыңды қоса жайратар.

Уәли. Төндірме пәлеңді. Біз де тірі жанбыз, Зәру!

Зәру. Пәледен өзіңді құтқар әуелі. (Дауысын бәсеңдете жақындап). Қай топта жүр, жақыны кімдер қызыңның, көремісің, сен соны!

Уәли. Жоқ, көрмеймін, соқырмын.

Зәру. Соқырсың. Әйтпесе айдаудан қашып келген Мұрадтан аулақ бол дер ең.

Уәли. Мұрад жігіттің сұңқары. Жақсыға жаман ат тақпа, асылды арзанға сатпа, қатын, жарамайды.

Зәpy. Кісі өлтірген, қан арқалаған жақсыны көрсемші. Я бүгін, я ертең бас орнына басын берер сұңқарын.

Уәли. Дүрлікпе! Оның басы мықты бас. Көрінген жұлып әкетер пісіп тұрған алма емес.

Зәру. Қолына түссе Тайманың оп-оңай қияр желкесін.

Уәли. Тайман өз желкесін сақтап алсын әуелі.

(Балғаны соғып-соғып қалады. Сырттан ат тұяғының тарсылы, сылдыраған қоңырау естіледі. Үйдегілер тыңдаса қалады).

3әру. Сақта, құдай! (Терезеден қарайды да, үркіп кейін шегінеді.)

Уәли. Не көрдің?

3әру. Тайман келді... Сұмдық-ай енді қайттік? (Жыламсырай.) Сақта, жасаған, өзің сақта,

Уәли. Доғар, көрсетпе сораңды.

3әру. Отырма, қарсы ал. Кешірім сұра, жазған. (Қолынан тартады.)

Уәли. Аулақ! (Қолынан қағып қалады. Ат дүбірі, қоңырау дауысы жақындап қалған, Зәру саса түседі.)

3әру. Ұйпап кетпесе нетсін?..

Уәли. Бар, ана бөлмеге бар! (Зәру екінші бөлмеге кіреді. Ат дүбірі осы үйге жетіп тоқтайды. Сыртта «құр, жануар», «тық-тықтаған» атшының сөздерін есітеміз. Ілесе естілген ән де үзіледі.)

3әру (есіктен сәл көрініп.) Байқап сөйлес, бибақ.

Уәли. Тек, сен араласпа.

3әру (терезеге ұрлана қарап.) Әтбекет Ақаев та бірге кепті... Соқталдай екі жігіт тағы түсті...

Уәли. Жүрегің жарылар, бишара.

Сәлден кейін Ақаев пен екі жігітін ерткен пұшпақ бөрікті, зере шапанды Тайман кеп кіреді. Зәру көрінбей кетеді

Уәли. Ассалаумәликүм, жоғары шық. Тайеке.

Тайман. Жоғарыңды қайтейін, қонаққа келді деймісің?! (Іргедегі орындыққа отыра кетеді.)

Уәли. Шабысқалы да келмеген шығарсың.

Тайман. Жасырарым жоқ. Табыспасаң, шабысқалы да келдім,

Уәли. Етікшіден құда, өрмекшіден құдағи тапқаныма мен қорланбап ем, алтын басымды аяқ асты еткенің қай желігің?

Уәли. Етікші де адамның баласы! Сөйлесер болсаң жөніңмен кел, Тайман! (Шегесін қатты-қатты қағады.)

Тайман. Әй, сен салғыласпа, жауабымды бер.

Уәли (тік, суық қарап). Не сұрайсың?

Тайман. Балам ұнатқан соң қызыңды алдым, есіктегі басың төріме шықты. Өтірік деші! Мынадай көк шатырлы үй жасап, жұрт қатарлы жиһаз жинадың. Қоң байлаған соң, құтырайын деген екен, етікшім!

Уәли. Үй деймісің? Үйімді ал! Жиһаз деймісің, оны да әкет. Тек басыма тыныштық берші, жарықтығым.

Тайман. Бұлай сөйлесең, тыныштықты қабірде көрерсің!

Уәли. Енді қалай сөйлес дейсің?

Тайман. Қолыңды қусыр, кешірім сұра, келінімді қазір қасыма қосып бер, бетіне күйе жағып, аламыштап әкетемін.

Уәли (тайлықпай). Күштісің ғой, жанымды ал. Бірақ жалғызымды өйтіп қорлата алмаймын.

Ақаев. Ойлап айт, қария, соңының неге соғарын ұмытпа!

Уәли. Балаң бар ма, әтбекет? Әке боп көргенің бар ма?

Тайман. Бұл менің әтбекетім. Ана жерде судьям тұр. Өз тіземді азсынсаң, заң салмағын да қоса көтересің.

Ақаев. Даушының бірі бүгіннен бастап мен боламын, - ақсақал.

Уәли. Бола бер.

Ақаев. Құдайдан соңғы күшті патшаның заңы. Ол заң мына Тайекең жағында.

Уәли. Әділ заң қайда, сонда?

Ақаев. Мен әділ заң туралы айтып тұрмын.

Уәли. Ондай заңды ит жесін ендеше!

Тайман. Ей, не дедің?!

Бірінші жігіт. Не дедің? (Қамшысын сыбанады.)

Екінші жігіт (о да тұрады.) Қайта айтшы, кәне! (Іштен үрейлі Зәру жүгіріп шығады).

3әру. О, мырзалар, кешіріңдер. (Тайманның тізесін құшады.)

Тайман (Уәлиді нұсқап.) Ана бетбағыңды тый әуелі.

3әру. Оны да кешір... кешір... Жауапкерің де мен, айыпкерің де мен.

Уәли (әйеліне.) Жоғал көзімнен!

3әру. Өзің жоғал, томырық. (Тайманға.) Бір жолға ашуыңды бер, құдажан!

Тайман. Сен менің келінімді бер, Зәру.

Зәру. Беремін, қазір ертіп әкеп аяғыңа жығамын, Тайман. (Жүгіре шығады. Біз оның сырттағы дауысын есітеміз. Уәли балғасын соға түседі.) Ей, Майра, сорлы Майра, бақыты қара! (Шамалы. қызулау Бақтияр кіреді.)

Бақтияр. Орта толсын, ағайын.

Уәли. Жоғары шық, Бақтияр. (Бақтияр Уәлидің жанына өтеді.) Немене, тағы жұтқанбысың?

Бақтияр. Бұйырғаны жұтылды. Етігімнің тақасы қақырап кетті, ұста аға...

Уәли. Бүгін уақытым жоқ...

Ақаев. Саған күнде мейрам-ау, Бақтияр.

Бақтияр. Ал саған — күнде жаназа, әтбекет.

Тайман. Осы сен, шырағым, орысша да недәуір оқымап па едің?

Ақаев. Бұл мұсылманша да жетік оқыған.

Тайман. О, жасаған, соның бірі жұқпағаны ма? (Күліседі.)

Ақаев. Бақтиярға су да жұқпайды, Тайеке.

Бақтияр. Су ласқа жұғады, әтбекет. (Ысқырады.)

Тайман. Оның жарамаған екен, шырақ. Я молдалық, я тілмаштық жетпегені ме тым құрыса.

Бақтияp. Жетпеді, байеке. (Теңселіп әрлі-берлі жүpiп кетеді.) Молда болайын деп ем, сәлделілер тыжырынды, тілмаш болайын деп ем, (Ақаевты шұқи көрсетіп) мыналар тосырайды. Нандарына ортақ болмайын деп тарттым да кеттім.

Тайман. Ең болмаса еңбек етсең етті.

Бақтияр, Оны да көргем, мырза. Байдың қойын бағып ем табаныма тас батты, жүкші боп ем арқама қап батты.

Тайман. Керекті қайдан алып жүрсің сонда?

Бақтияр. Жел жұтамын, су ішемін, одан артық не керек?

Тайман. Бар кәсібім сол де.

Бақтияр. Басқа да кәсібім бар: бөбектің бесігін тербетем, кәрінің моласын қазамын.

Тайман. Астапыралла, тілің қандай қыршаңқы еді!

Бақтияp. Қорықпаңыз, кәрі кетсе жас келеді дүниеге: ол жас өзімен бірге жақсылық ала келеді. Сіз де, мырза, жақында орын босатасыз.

Тайман. Патша қол астында мынадай есер жоқ шығар.

Бақтияр (күледі). Енді сол патшаның өзі де тоңқаймады ма, мырза!

Тайман. Мынаның аузын қаритын екен!

Бақтияр. Одан сеп не патшаға! (Күледі).

Ақаев. Доғар, ecyac!

Бақтияр. Айқайлама, Ақаев! Сен шоқынып прокурор болғанша кім бар, кім жоқ... Дауыл келіп соғып берсе, басыңдағы телпегің шыр көбелек айналар. (Әдейі күледі).

Тайман. Қылжағы ма, шыны ма, мынау иттің? (Ақаевқа қарайды).

Ақаев. Иә, сондай хабар бар. Бірақ әскер, қару патша ағзамның қолында ғой...

Тайман. Е, бәсе, сүйдесеңші, жарықтығым. Үш жүз жыл мызғымаған патшалыққа не көрініпті...

Уәли (балғасын ұра түсіп). Тоқпағы мықты болса, киіз қазық жерге кірер.

Ақаев. Бірақ одан етікші байымас.

Уәли (қарамай). Менің байлығым бізім мен балғам, одан өзгеңді керек те етпеймін. (Осы кезде гармонь үнімен думан-шу үйге тақала береді).

Тайман. Бұл неткен думан?

Бақтияр. Бұл Майражанның думаны. (Терезеден қарап дауыстайды.) Өлме, Майражан.

Тайман (жігіттеріне әмір ете). Бар, доғарсын де! Үйде атаң отыр де! (Бір жігіт шыға жөнеледі).

Бақтияр (ерегіскендей терезеге қарап). Әнің, зауқың үзілмесін, Майражан. Шырқай түс, бұлбұлым.

Тайман. Мынау бір есерсоқ қой, сүйреп шығарыңдаршы өзін.

Уәли. Бұл үйге әзір мен қожамын, Тайман (екінші жігіт орнынан тұра келеді).

Бақтияр. Мені ме? (Күледі). Жоқ, мырза, мені сүйрете алмайсыз. (Терезеге қолын нұсқап.) Әнеки, арыстандай Мұрадым, жолбарыстай жүкшілерім келеді! (Сенделе басып есікке беттейді.) Майра, Майрашым. (Қарсыдан тобымен гармонды Майра да кеп кіреді.)

Майра (сәл иіліп). Сәлем бердім, ата.

Тайман. Сәлемет бол, балам.

Майра. Сізді шақырды дегенге келдім.

Тайман. Сөйлесер сөзім оңаша айтылады, Майра, Мына думаныңды тарат әуелі.

Майра. Айта беріңіз, бұл тұрғанның ішінде маған бөгде ешкім жоқ. (Терезе сәкісіне барып отырады.)

Бақтияp. Түп-түгел Майраның досымыз, (Майраны құшақтайды.) Ақшаң бар ма, бауырым?

Майра. Бар, ағатай. (Ақша береді.)

Бақтияр (ақшаны алып.) Үнемдесем он күндік, шашып-төксем бір күндік қаражат (әндете.) Ол ерік енді өзінде Бақтиярдың, солай емес пе, Майраш?

Майра. Әрине, өзіңізде, ағатай.

Бақтияр. Мен сәлдесіз молдамын ғой, жаным, батамды ал. (Қолын көтереді.)

Ән, жырың аса берсін,
Бақытын, таса берсін.
Сенің аузыңа нұр құйылсын,
Саған жауыққанның аузына құм құйылсын.
Аулақ бар!

Уәли. Батаң қандай әсем ед, айта түс, Бақтияр.

Бақтияр. Ендігі айтарым мына қызға арналсын. (Теңселе басып басқа бір қызға тақалады.) Сен Айбаршасың ғой, ә?

Айбарша. (күлімсірей). Танымай қалдың ба, Бәке?

Бақтияр. Қолымды қақтың, жолымды жаптың ғой... Иә, сөйттің. Сөйте бер, Айбарша. Кете бер. Ал менің көзім... мына екі көзім сенің ізіңде болады. Іше жүрем... баға жүрем ізіңді... Сен қайта оралғанша ішемін.

Айбарша (әзілдей). Оралмасам ше?..

Бақтияp. Ораласың... Он мырзаны бір Бақтиярға сатасың әлі. (Өзгелерге.) Сау болыңдар. ағайын. (Теңселе басып шыға береді.)

Тайман. Айттым ғой: қыз, бозбала тараңдар, оңаша айтар сөзім бар. (Келгендердің бірсыпырасы ығысып қалады.)

Майра. Тарамаңдар, достарым, менің сендерден құпия сырым жоқ. (Тайманға.) Ренжімеңіз, ата. Танымасаңыз таныстырайын. (Әйелдер тобын көрсетіп.) Мыналардың бірі сіңлім, бірі әпкем, бірі құрдас, бірі қадырмен. (Еркектер тобын нұсқап.) Ал мыналар: ағалар мен інілер, сыйластарым. Мына кісі (Мұрадты қолтықтай Тайманға жақындап.) Мұрад аға, кеме капитаны.

Тайман. Кісі қанын арқалап, каторгадан қайтқан сойқан шығар?

Мұрад. Сол сойқаныңыз мен боламын.

Тайман. Онда неше жыл болдың?

Мұрад. Күректей үш жыл.

Тайман. Ерте босаныпсың, қаштың ба?

Мұрад. Ақ екенсің еліне қайт, әнші қарындастарыңның қасында бол деп әдейі босатты. (Тұрғандар күліседі.)

Тайман. Майраға панамын дегің келе ме?

Мұрад. Бұдан былай панасы да, ағасы да мен болам.

Майра. Көп жыл сағындырған ағамыз осы кісі.

Тайман. Мұндай ағаң жоқ сияқты емес пе еді, Майра?

Майра (пейілдене). Бартұғын... Бар болғанда қандай! Мұрад ағаның әнін естімеп пе едіңіз, ата!

Тайман. Жоқ.

Майра. Ал мен ес білгеннен естігем... Осы қала түгел естіген. (Еліге.) Күн бата жұмыс тынады... Жұрт тынығады. Күндегі бір мерзімде ән басталады, Үлкендермен бір барып біз де тыңдаушы ек.

Дауыстар: Иә, сөйтуші ек. Ұзақ, таңды кірпік ілмей атыратынбыз.

Майра (серпіле түсіп). Түн де жым-жырт, жұрт та жым-жырт... Жалғыз ғана ән толатын әлемге... Кейде асқақтап аспанға, батқан күн мен туар айды іздейді. Сондай кезде биік әннің от қанатын көруші ем... Сыйынушы ем сол әнге.

Тайман. О, жасаған, адам әнге сыйына ма екен!

Майра. (Ойын бөлмей). Кейде сол ән көк бетінен жерге қайта құлайтын, қанатын сынған жия алмай қағып жылайтын... Тыңдаушылар күрсінетін уһілеп... Сондай кезде жаралы әннің дерті батып жаныма, тоқтай алмай өксуші ем... Көкем әрең жұбататын қайтарда.

Тайман. (кекетіп). Ондай да ауру болады екен-ау..

Майра. (бөгелмей). Сонда сүйгем адам әнін, сонда сүйгем ән иесі адамды. Мына тұрған Мұрад аға сол адам.

Мұрад. Сол ән кейін өзіңе көшті, Майражан.

Майра. Күштілері әлі сізде, Мұрад аға. (Сәлден кейін Тайманға бұрылады.) Ата, айта беріңіз, құлағым сізде.

Тайман. О, неге кеттің?

Майра. Еркіндік іздеп кеттім, ата.

Тайман. Неден кенде едің, келінім? (Орнынан тұрып.) Балам өзіңдей жас емес пе еді?... Жібек жастандың, мақпал төсендің. Күн тимесін деп көк шатыр көтерттім, шаң тимесін деп күймеге мінгіздім. Өтірік пе еді, Майра?

Мaйра. Бәрі рас. Бірақ мен күнсіз, шаңсыз өмір сүре алмайды екенмін. (Жастарды. нұсқап.) Мынадай топсыз, думансыз тірі жан емес екенмін, ата. Алтын торыңыздан ұштым да, бір ұяда өскен құрбы-құрдастарыма қосылдым. Бұдан былай мені іздемеңіз, атажан.

Мұрад. Әр сөзіңнен мың садаға кетейін.

Айбарша. Сен біздікісің, әпкетай! (Майраны құшақтайды.)

3әру (ызалы.) О, ағайын, елпілдетпеңдер бибақты! Құдам Тайман, құдағиы мына менмін, ақ батам бұзылмайды. (Тайманға.) Әкет келініңді, Тайеке. Сулы жерде пісір, сусыз жерде қуыр!

Уәли (пышағын ұстай атып тұрады). Қара пышақ қызыл қанға боялар. Ең алдымен сені бауыздармын, қу қатын! (Ұмтылады. Оны Мұрад ұстап қалады.)

Тайман. Ендеше сол пышаққа мен түсейін. Байлаңдар қара бетті, шақырыңдар жігіттерді сырттағы! (Екі жігіт шоқпарларын суырып алған, Майраға тап береді. Жүкшілер Майраны қоршап қалады.)

Мұрад (біреуін қағып жіберіп шоқпарын жұлып алады). От шықпасын ойыннан! Арқалап ала жөнейтін Майра жетім лақ емес.

Тайман. Олай десең менімен сынас, қанішер! (Қойнынан сапысын суырады.) Я өлейін, я жаныңды өз қолымнан алайын! (Taп береді. Мұрад сапыны шоқпармен қағып жуытпайды.)

Мұрад. Қой, кәрі төрем, жазым боларсың. (Сәлден кейін сапыны қағып түсіріп, аяғымен басады.) Жекпе-жек осымен бітті, ақсақал.

Тайман (ызалы). Аруақ, аруақ! (Дәрменсіз отыра кетеді.)

Мұрад. Аспандағы аруақ сасқанда ауызға түседі. Одан да жердегі жұртпен ұғынысқан әбзәл емес пе?

Ақаев (зілді). Каторгадан кейін ақылды болған артық, бауырым. (Орнынан тұрып Мұрадқа жақындайды). Тышқан ініне сыймай жүріп, құйрығына қалбыр байласа, одан күйі жақсармайды.

Мұрад. Мұныңыз ақылды кеңес, айта түсіңіз.

Ақаев. Полиция ояу. (Өтірік күліп.) Онда кілең сақ құлақтар істейді, білесің ғой? «Мұрад большевик» деген бір жапырақ қағаз жазылса біткені. Алады да отырғызады.

Мұрад. Қандай үлкен қатер. Ал жаңағы сіз айтқан қағаз жазылып, оған Ақаев деген қол қойылған болса ше? Онда қайту керек? Сіз осыған ақыл беріңізші, адвокат.

Ақаев (сасып.) Жалған. (Шегінеді.)

Мұрад (қуа жақындап). Ал сіз шегінбеңіз, мырза (Қатал.) Заң адамының жанына да қоса жазылған. Оның атын: намыс, кек дейді. Осыған бұрынғы каторжниктің кемшілдігі мен кешірімсіздігін қоссаңыз тұп-тура бір жалақор көтере алмас жүк шығады. Түсіндіңіз бе?

Ақаев. Оны кезінде көрерміз. (Орнына отырады.)

Мұрад. Дұрыс. Кезі келсе кезегі де келеді.

Тайман. Ей, қанішер, жауабыңды айт ақырғы. Майра кімнің қатыны? Сенікі ме? Мал төлеген байынікі ме?

Мұрад . Майра мыңның қызы, мырза.

Дәл осы кезде Батталға бір бума нәрсе құшақтатқан Дүрбіт мырза іле қостай кіреді.

Дүрбіт. Сөз-ақ, Майра мыңның қызы! (Барлық тұрғандар соған бұрылады.) Бүгін сұлу еркі өзіңде. Қалаған кезінде ұшады, қалаған бұтағына қонады.

Тайман. Ей, сен кімсің?

Дүрбіт. Әкем Қаранар, өзім Дүрбіт. Түзде малға, қалада магазиндерге мұрагер, ал Стамболда ислам ғылымының шәкіртіміз. Ол аз десеңіз Майраштың да сүйіктісімін! Бала шақта ынтық боп, қолым жетпей кетіп ем; қайта оралған соң қапымды өтеуге кірістім. (Майраға.) Сұлу Майра, сый құрметімді қабыл ет. Баттал, бері әкел. (Әкелген нәрселерін алып шығара бастайды.) Қырмызы камзол, қамшат берік. Мынасы желең, мынасы жаздық торғының. Баттал, киіндір. (Баттал шапшаң киіндіріп, сыртына торғын жабады.)

Баттал. Не деген көрік, не деген сәулет, асыл асылға қонады екен-ау. Мырзамның қолы тиіп ед, құлпырды да жөнелді. Құтты болсын, қарындасым.

Дауыстар: Құтты болсын. Құтты болсын!

Тайман. Күйіп кетсін!

3әру. Шеш, таста, бақытсыз!

Уәли. Шырылдауық шегіртке! Қой демедім бе мен саған? (Жаңа етіктерді бір қолтығына қысқан, әйелін екінші қолымен қолтықтай еріксіз сыртқа шығара береді.) Енді Майраш өз сөзіне өзі ие, араласпа бекерге. (Әкетеді.)

3әру (кетіп бара жатып). Құдам Тайман... Бұзылмайды ақ батам...

Тайман (атып тұрады). Шабамын дедім, шабамын! Тайман тірі тұрғанда бұзылмайды ақ бата. (Жігіттеріне.) Барыңдар бірің базарға. Атқа қонсын, мені Тайман дейтіндер, елден келген ер атаулы жиналсын! Қаланың қара топырағын қанға былғап жент жасап кетпесем атым өшсін! (Бір жігіт шыға жөнеледі.)

Мұрад. Шабылатын біз болсақ жайғасып отырып күтейік. Жүріңдер, жігіттер, мына бөлмеге.

Тайман, Дүрбіт, Ақаев, Баттал, тағы бірнеше жігіттен өзгелер екінші бөлмеге кіріп кетеді.

Дүрбіт. Қалаға шабу қашан қалған, ақсақал. Жұртты босқа дүрліктіресіз.

Тайман. Келмей ме қолымнан?

Дүрбіт. Келмейді. (Зілді күлкімен.) Қаламен ойнамаңыз, мырза. Ол күніне сіздейлердің оның жұтпаса тыныш жата алмайтын аждаһа. (Жақындап). Одан да менімен ұғысуға тырысыңыз.

Тайман. Ол не үшін?

Дүрбіт (күлісіп). Аждаһаның бір басы болғаным үшін, мырза. Ағын айтайын: Сіз мойындамайды екен деп Ертіс теріс ақпайды. Ақша қайда, құдірет сонда. Таныңыз, мынаның атын алтын дейді! (Қалтасынан он сомдық алтынды суырып алады.)

Баттал (қызыға қарап). О, жарықтық, он сом ғой.

Дүрбіт. Бұған қазір әулие де, әкім де табылады, мырза.

Баттал (еріксіз). Мен де табынамын, Дүрбітжан! Тасташы маған садағаң кетейінді. (Дүрбіт лақтырып жібереді. Баттал қағып алады.)

Тайман. Алтын құдай болса ақ патшаны сақтар еді алдымен.

Дүрбіт (қуанғандай іле жөнеледі). Мінеки, жаңа жөнге көштіңіз. Бірлеспесек сіз бен біз де құлаймыз. (Пауза. Осы кезде іштен гармонь сыңси тартыла бастайды.) Есітемісіз, ән басталғалы жатыр... Енді сізге Майрадан бұлт жуық.

Ақаев. Дүрбіт мырза, саған да жақын тұрғаны шамалы. Ағалап үзілгеніне қарағанда, бәріңнен де Мұрад жақын секілді.

Дүрбіт. Ол қайсар жан, ерегіссе өліспей тынбайды.

Тайман. Қорқамысың? (Керк-керк күледі.)

Дүрбіт. Қорқамын. Сіз де қорқыңыз, кәрі мырза.

Тайман (егескендей). Тайман құдайдан ғана қорқады.

Дүрбіт (ойланып). Қорықпаған кісі қорқыта да алмайды. Мұрадты дұрыс тану үшін үйде қағысу аз. (Тайманның құлағына жақындап.) Ұзақ арбасып, жақын тану керек. Ол әнқұмар, сауыққой жанның ғана бірі емес, мырза.

Ақаев (о да жақындап). Рас, рас.

Тайман. Енді кім? (Іште гармонь тартыла береді.)

Дүрбіт. Міне әңгіме осында. (Батталға.) Есікке барыңдар. (Баттал мен екінші жігіт Майралар кірген есіктің екі босағасына барып тұрады. Дүрбіт қысқа-қысқа сөйлейді.)Полиция мәліметі бойынша Мұрад большевик, мұның басқаратын кемесі де большевиктер ұясы. Омбыдан келген бір үлкені осылардың ішінде деген де хабар бар. Бірақ аты-жөні әлі белгісіз.

Тайман (үркіп). Не дейді!

Дүрбіт. Иә, солай. Енді бұлар жүкшілерді қаруландырмақ. Сібірден шегінген Колчак армиясын оқпен қарсы алмақ. Онда, мырза, сіз бен біз шошқаша үйітілеміз!

Тайман. Сақта, жасаған!

Дүрбіт. Жасаған сақтар, өзіңіз де сақ болыңыз, мырза. Өкімет әскеріне қарулы қолмен қосылу, большевиктер армиясын осы қалада талқандау біздің міндетіміз. Сіз мықты болсаңыз сол шабысқа әзірленіңіз, ақсақал.

Тайман. Ендеше мен бүгін шабам, бүгін құртам Мұрадты! Сендер сияқты ермекші, дүрмекші боп жасырынып жүрер жайым жоқ.

Дүрбіт. Қойыңыз! Кәрлікке балалық сән емес. Бізге бір Мұрад емес, бүкіл кемедегілерінің басы керек.

Ақаев. Дүрбіт дұрыс айтады. Арзан қызбаңыз, Тайеке.

Тайман. Маған жесірім керек, малым керек әуелі.

Дүрбіт. Малыңызға мен жауапты. Қанша төлеп едіңіз қалыңына, саудаласпай қолымнан санап беремін. Тек Майраға тимеңіз.

Тайман. Болсын... (Ойланып.) Бірақ Майра өзіңді жаратпаса қайтесің?

Дүрбіт. Оқа емес. Онда кесірлі сұлудың қол-аяғын кісендеймін де, тұп-тура Стамболға әкетемін.

Тайман (қолын созады). Уәде ме?

Дүрбіт. Алла атымен уәде!

Тайман. Нағашың да сен сияқты судыр ед. Ақырында жаңағы Мұрадпен тынған саудасы. Осы қалаға атпен келіп, табытпен қайтқан аулына. Сен сақ болғайсың. (Күледі.)

Дүрбіт. Нағашым тентек ед, өлеңмен мақтай қоймадың деп тәкаппар Мұрадқа қамшы сілтепті... Сөйтіп жазым тиген таяқтан өзі мерт бопты. Оның несі күлкі?

Тайман. Қайрағаным емес пе?

Дүрбіт. Әуре болмаңыз. Мені сізден гөрі басымдау күш қайраған. (Салмақтап.) Қан үшін қан төгуге ант еткем.

Тайман. Жаңағы сауда жадыңнан шықпасын, шырағым. Мен ақысы кеткенді кешірмейтін адаммын.

Дүрбіт. Жарайды, ақсақал.

Тайман. Жүріңдер, жігіттер. (Өз тобымен кетеді. Сахнада Баттал мен Дүрбіт екеуі.)

Баттал. Мынаның іздегені жесірі емес, малы екен ғой.

Дүрбіт. Бір тосқауыл қирады.

Баттал. Қалғанын маған тапсыр, қалқам, жаңқалап беремін. (Қойнынан кішкене айбалтасын суырып алады.)

Дүрбіт. Тық пәлеңді! Бері кел. (Балтасын тыққан Баттал жақындайды.) Алдағы жұма сейіл-серуен күні қырдағы ауылға аттан да сәскеден қалмай қырық Жігітпен Ертістің арғы бетіндегі шоқ қайыңда әзір бол. Мал сойыңдар, қазан көтеріңдер, бізді күтіңдер.

Баттал. Құлдық, мырзам.

Дүрбіт. Мен кеме жалдап алам да, Майраны тобымен со жерге сейілге апарамын.

Баттал. О, ақылыңнан айналайын, сұлтаным.

Дүрбіт. Айбалтаңның қызығын сонда көрсетесің, Баттал.

Баттал. Көрсетемін, Дүрбітжан!

Дүрбіт. Жөнел, жолың болсын. Әкейге әзір білдірмегейсің.

Баттал. Құлдық, мырзам. (Есікке жеткен кідіріп қарайды.) Жаңағы сарыннан тағы бірін тасташы, Дүрбітжан. Жеңгеңе сенен сәлемдеме ала барайын.

Дүрбіт. Мә, (Қалтасынан алтын ақша алып лақтырады. Баттал тазыша қағып алады да жоғалады. Ішкі бөлмеден шыққан Айбарша жалғыз Дүрбітті көріп селк етіп тұрып қалады.)

Айбарша. Сен екенсің ғой, жас мырза.

Дүрбіт. Неге шошыдың, Айбарша!

Айбарша. Шошымас қылық көрсеттің бе? Алысқан қол, айтысқан ант қайда? (Жыламсырап.) Сүйем, өмірлік жар болам демеп пе едің?

Дүрбіт. Сүйгенім рас, жалғаны жоқ-ты сөзімнің. Майра келді де жүрегіме жаңа от түсті... Оған бала шағымнан ынтық болатынмын, Айбарша. (Іштегілерге дауыстайды.) Ау, құрбылар, кең бөлмеге шығыңдар! (Айбаршаға.) Жасыңды тый. Қалғанын кейін сөйлесерміз, Айбарша. (Іштегілер шығады.)

Мұрад. Еһ! Жым-жырт бопты ғой. Жаңағыларды жел суырып кеткеннен аман ба?

Дүрбіт (күле). Жел суырған жоқ, мен суырдым. Құрбылардың ойын-күлкісі үшін үй босаттым, бұған не дейсің, Мұрад аға.

Мұрад. Оңда болған. Тек бізге рақым ойлағайсың, Дүрбіт мырза.

Дүрбіт. Жақсы аға, жақсы құрбыларға мейірімім ғана арналған; Майраға дос - маған дос. Сол достығымды алдымен өзіне ұсынамын, капитан. (Құшақтайды.)

Мұрад. Тәуір жігіт екенсің, мырза, қалай білмей келгенмін.

Дүрбіт. Білмеуші ме ең, Мұрад аға?

Мұрад. Жаны шыңырау, күлкісі азаппен тең деп естіп ем.

Дүрбіт. Хан сыртынан жұдырық. Сырттағы жұрт не демейді. Көлденең сөзге құлақ ассам, мен Мұрадтың маңайына жуымаған болар ем. Қандай екенімді мына Майраштан сұраңдар. Біз медреседе бірге оқығанбыз. Жақсы біледі.

Майра. Рас, жақсы білемін. Әрі мырза, әрі тентек ед, сал болам деп үкі де тағатын бөркіне.

Дүрбіт. Сол бөркім әлі сақтаулы, Майраш.

Майра. Достарым! Дүрбіт мырза бүгін маған зор ілтипат көрсетті. Қайын атамның алдында қадырмен екенін білдірді, әдейі әкеп асыл сыйлар арнады. Онысына алғысым, олжама ортақ болыңдар, достарым. Жібек желеңді Мұрад ағаға жабамын (Жабады.)

Дүрбіт. Мен өзіңе сыйламап па ем, Майраш?

Майра. Мен де өзімсінгендерге сыйлаймын. Ренжісең, қайтып ал, мырза.

Дүрбіт. Жо... жоқ... әншейін айтамын.

Майра. Мына камзолды, жеңеше, сен ки. (Жас келіншекке кигізеді.) Ал құндыз бөрік жас сіңлім Айбаршаға жарастық. (Айбаршаға кигізеді.) Қандай келіседі. Мен жігіт болсам Айбаршаға ғана ғашық болар ем. (Қыздың төмен қараған жүзін жоғары көтереді.) Сіңлім-ау, мұның қалай? Көзіңде жас бар ғой. (Бұрылып.) Сен ренжіттің бе, мырза?

Дүрбіт. Тіпті жазықсызбын.

Айбарша. Кейде өстіп көзіме жас толатыны бар, әпкетай. (Көзін сүртеді. Тұрғандар күбірлесіп қалады.)

Майра. Ыстық жас ажарлы бетке әжім түсіреді. Қолыңнан келсе жыламасқа тырыс, бауырым. (Күрсіне құшақтайды.)

Айбарша. Адам әдейі жылай ма, әпке?

Майра. Иә... қазандағы су жалын өтсе ғана қайнайды.

Дүрбіт (сағатына қарап). Майра, бір құстың балапанындай қатар өстік емес пе. Сен маған бүгін де кешегідейсің. Жаңағы әкелген аз ғана сыйлығым үлкен махаббатымның кішкене ғана белгісі, ақ көңілмен қабылдағаныңа кетер алдымда алғыс айтамын.

Майра. Шын, жарқын көңіліммен қабыл еттім.

Дүрбіт (жайдарылана түсіп). Ал енді тағы бір қолқам бар, бәріңе салар қолқа.

Майра. Оны да тыңдаймыз.

Дүрбіт. Алдағы жұмаға жақсы бір жеңіл кеме жалдаймын. Дос көрсеңдер мені, сол кемеге қонаққа келіңдер. Ертіс өрлеп серуен жасайық, Майраның жабыққан көңілін ашайық. Бұған не дейсіңдер?

Мұрад. Біз қызмет адамымыз, мырза. Қолымыз босамаса өтірікші боп қалармыз.

Дүрбіт. Сол кеме, Мұрад аға, сіздің кеме болса қайтесіз?

Майра (қуанып). Онда тіпті дұрыс, барамыз. Осы тұрғандар түгел барамыз.

Дауыстар: Барамыз! Барамыз!

Дүрбіт. Саба-саба қымыз тиейміз, шарап көл-көсір болады, достарым.

Майра (күліп). Тезірек жетсе екен сол жұма.

Мұрад. Тарқайық ендеше.

Күліскен жастар Майраға «сау бол, сау бол» десіп шыға береді. Үйде Майра мен Айбарша екеуі ғана қалады.

Майра. Уһ! шаршап кеттім ғой. (Отырады.) Отыр, Айбарша.

Айбарша. Мен де қалжыраппын... Түк дәрменім жоқ. Құдай бізді тумай жатып қартаюға жазған екен де.

Майра. Иә, болдырмас үшін, құламас үшін күш керек. Күшті бол, бауырым... Күшті бол.

Айбарша. Темір болу керек шығар... (Күрсінеді.)

Майра. Дұрыс айтасың, атқа таға бол. Егіншіге орақ бол, әйтеуір темір болу керек.

Айбарша. Ал мен өлетін жан сияқтымын.

Майра (шошып). Не дейді? (Қасына келеді.) Неден түңілдің сонша ма? (Құшақтайды.) Сені Бақтияр ренжітті білем, ә?

Айбарша. Оның жазығы жоқ... Бақтияр әділін айтып кетті.

Майра. Енді кімге ренжідің, бауырым?

Айбарша (басын көтеріп алған, жас толы көзімен Майраға шаншыла қарайды.) Мені ренжіткен өзіңсің, Майра aпa! (Басындағы бөрікті лақтырып тастаған, шапшаң есікке беттейді.)

Майра. Тоқта, Айбарша! Тым құрыса түсіндіріп кетсеңші. (Жүгіре жетіп ұстайды.)

Айбарша. Сен, әпке, менің бақытымды күйреттің! (Жүгіре басып шығып кетеді.)

Майра (аң-таң). «Бақытымды күйреттің»... (Бұрылып келеді.) Мен бе қиянат жасаушы?... О не дегені байғұс баланың? (Жерден құндыз бөрікті көтереді.) Ә... жаңа түсіндім ғой. (Көзін сәл жұмып.)

Тілеп пе едім тәңіріден көрік бер деп,

Тілемеп пе ем басыма ерік бер деп?.. (Тағы да жүріп барып көзін ашқан. Қабырғадағы айнадан өзін көреді. Тұрып қалған, үрейленгендей қарайды.)

Тырнайын ба, жыртайын ба бетіңді,
Ақсын қаны, қуарсын!
Ояйын ба жалын толған көзіңді,
Көр болсын да, суалсын!
Босап сонда сұмдығынан сұлулық
Қалар едім жалғыз мұңлы әніммен...

(Айнадан кейін серпіліп.)

Жо... жоқ, безе алмаймын көркімнен,
Көркім кетсе, Мұрадым бірге кетпей ме?..
Осы Мұрад, өзгерген бе, не қылған?
Кейде ойлы жанарынан көзінің,
Тереңнен, бір тұнықтан
Маған деген махаббатын аңғарам.
Бірақ соны айтпайды. Ал мен ше?
Алыста жүрсе маған жақын келсін деп,
Қасымда жүрсе кетпесін деп алыстап
Ән айтамын талғанша...
Жаңа ғана жұрт алдында
Сүйіктім деп тағы айттым...
Мұрад маған сыр ашқан емес бір рет.

(сәл ойланып.)

Сенбей ме екен, жеркене ме екен
Қылығымнан жарқылдақ?
Бұлай кете беруі мүмкін емес.

Шымылдық

ЕКІНШІ АКТ

Ертеңгі мезгіл. Ертіс жағасы, шағын қаладағы жайдақ тақтайдан жасалған пристаньда кісі таситын өзен пароходының борты, салонға кіретін есігі көрінеді. Кейін пароход жүрген кезде су толқынымен арғы жағадағы шоқ-шоқ ағаштар, алыстағы қыраттар алмаса көріне қалып отырады. Перде ашылғанда төменде 4-5 жігітке қымыз, ішімдіктер, тағы басқа нәрселер көтертіп жаңа жеткен Дүрбіт, бортта матростармен тұрған: Мұрад, Александровтар.

Дүрбіт. Сәлем, жақсы аға.

Мұрад. Өзің де сәлемет бол.

Дүрбіт. Мінеки бүгінгі серуеннің ішім, жемі. Қабыл алыңыздар.

Мұрад (матростарға). Алыңдар, ішке кіргізіңдер.

Матростар әкелген заттарды ішке кіргізеді.

Дүрбіт (жайдары). Сіздерге жеткенше асығып, түн ұзақ ұйықтай алмай шықтым.

Мұрад. Алдағы серуен қызығы маза бермеген екен де. (Жоғары көтерілген Дүрбітпен қолдасып амандасады.) Танысыңыз, мына кісі, Александров, капитан көмекшісі.

Александров. Сізбен көріскеніме қуаныштымын. (Қол алысады.)

Дүрбіт. Ал мен сізбен танысқаныма бақыттымын.

Александров (есікті нұсқап). Кіріңіз, біздің әзірлігімізді де көріңіз, мырза.

Дүрбіт. Жақсы шығар? (Александровна қадала қарайды.)

Александров. Тырысып бақтық, мырза. (Дүрбіт ішке кіреді.)

Мұрад. Қалай, ұнай ма Стамбол шәкірті?

Александров. Ұнайды. Нәзік тәрбиеленіпті. Менімен қандай мейірімді амандасты, танып қалғаннан сау ма екен өзі?

Мұрад. Жоқ. Бірақ осында бар екеніңді жетік біледі.

Александров. Біледі, біледі. (Шапшаң сөйлейді.) Ендігі әңгіме ұстамда ғана, провакацияға берілмеу бірінші міндетіміз, Мұрад.

Мұрад. Жағаға шықпау, қақпанын баспау екінші міндетіміз. (Есік қайта ашылған, Дүрбіт көрінеді.) Жүруге әзірленіңдер. Дүрбіт мырзаның сейілі көңілді өтетін болсын.

Александров. Хұп, капитан мырза. (Кетеді. Дүрбіт Александровтың сыртынан бұрыла қарап тұр.)

Мұрад. Сағат жетіге жақындады, мырза.

Дүрбіт. Тура жетіде жиналып боламыз. (О да сағатына қарайды.) Асықпа, капитан. Уақыт Ертістің суы сияқты. Біз асықпасақ та ағып өте береді.

Мұрад. Асығу керек, уақытты да асықтыру керек, мырза. Аяқ қозғалмаса жол қысқармайды.

Дүрбіт. Білем, білем. (Күледі.) Бәрін білем, капитан. (Жақындай түсіп.) Күтемісіздер?

Мұрад. Нені?

Дүрбіт. Аңқауын. (Тағы да өтірік күледі.) Түсінбей тұрған шығарсыз? Мен бәрін білемін, капитан.

Мұрад. Білген жақсы. Сенің білгірлігіңе мен шектенген емеспін, Дүрбіт. Тек не айтпағыңды аңғармай тұрмын.

Дүрбіт. Ақын да, әнші де болғансыз, Мұрад аға. Ақылды, қайратты екеніңнен де хабардармын. Бірақ қу екеніңізді, құдай біледі бар ғой, бүгін байқап тұрмын.

Мұрад (күледі.) Онда қуға қу кездескені де. мырза. 

Дүрбіт. О да мүмкін. (Шылым ұсынады.) ІІІылым тартыңыз.

Мұрад. Рақмет. Тартпаушы едім.

Дүрбіт (ұрлана, қулана). Сіз большевиксіз... Сіз революцияның Омбыдан бізге жетуін күтесіз, таптым ба, капитан?

Мұрад. Жоқ!

Дүрбіт. Бекер жасырасыз. Мен дос адаммын, Мұрад аға. Егер титтей жат ойым болса, сізге сездірмес те едім. Пароходстваның компаниясы сізді күдікті адам деп орныңыздан босатпақ болғанда, полиция қызметкерлерінің «әзірге қумаңыздар» дегенін өз құлағыммен естігем.

Мұрад. Олар неғып қамқор бола қапты?

Дүрбіт. Шошытпаңдар қыранды. Керек кезінде өзіміз жаямыз торды дегендері де. (Күледі.) Сақ болыңыз, капитан. Революция Ертістің қатты ағысына қарсы жүзіп жеткенше мертігіп қап жүрмеңіз.

Мұрад. Жазықсыз басқа жаза кесілмейтін шығар. Әйтсе де ескерткеніңізге алғыс айтамын, мырза.

Дүрбіт. Мені бірден бір досым деп таныңыз, Мұрад аға.

Мұрад. Рақмет, бауырым, рақмет. Ал енді өзіңіз айтыңызшы, Дүрбіт мырза. Революцияға «Алаш» жастары, яғни, мына сіз, өзіңіз қалай қарайсыз?

Дүрбіт. Жақсы қараймыз. Революция бізге, қазақ сахарасына автономия береді. Рас емес пе, капитан?

Мұрад. Сөзсіз.

Дүрбіт. Одан әрі барлық арман, қиялға кең мол ашылады. (Еліге.) Сіз бен біз ұлы түрік империясының айлы туын көтереміз, капитан!

Мұрад. О, қандай биік қиял! Революцияны шын-ақ күтеді екенсіз, жас мырза.

Дүрбіт. Атамаңыз, Майраны қандай күтсем, оны да сондай күтудемін. (Кенет өзге бір ойға көшкендей Мұрадқа тесіле қарап жақындайды.) Айтыңызшы капитан, сіз осы Майраның кімісіз, Ағасымысыз, ұстазымысыз?

Мұрад. Екеуідемін.

Дүрбіт (өз ойын жалғастыра). Ғашығы деуге дәлелсізбін. Тек Майраның сізге қараған көзінен қорқамын. Аз қарайды, ынтызарымен қарайды... Ал сіздің көзіңізден ондай құмарлықты аңғарған емеспін... Бірақ сіз... жаныңыздың қыртысы көп жансыз ғой... Көзіңізді көлеңкелеп, көрсетпей ұстауыңыз мүмкін-ау... солай емес пе? (Кішкене паузадан кейін.) Сіз болмасаңыз Майра мені сүйер еді... Рас па?

Мұрад. Оны Майрадан сұраңыз, мырза!

Асыға басып жеткен Айбарша, оған ілесе кірген Бақтияр көрінеді.

Бақтияр. Тоқта деймін, Айбарша!

Айбарша (кідіріп). Ал, тоқтадық.

Дүрбіт