(Үш актылы)

ҚАТЫСУШЫЛАР

Байбол — аудандық милиция бастығы 50 де.
Айбала — Оның қызы 19 да.
Үрия — Айбаланың өгей шешесі 35 те.
Нартай — жас артист 23 те.
Қалабай — магазиндер бастығы 30 да.
Әділқан — жас дәрігер, Байболдың немере інісі.
Айнаш — студентка 20 да.
Қалима — Қалабайдың шешесі 60 та.
Айдар — Қалабайдың нағашысы, Қалиманың інісі 55 те.
Болат — жас жігіт.

Перде алдында милиция формасындағы Байбол тұр.

Байбол.
Танысайық, жолдастар!
Мен милиция өкілі Байболмын.
Бірақ та біліп қойыңдар,
Мақтағанға масығып,
Даттағанға жаситұғын мен емес.
Маған халық ұлы міндет тапсырған,
Күзетшімін тәртіпке.
(Ысқырығын бір тартып қояды.)
Тәртіп керек, жолдастар!
Мен тентекке келтекпін,
Қулармен де жаным өш.
Адам болып туған соң,
Адам жолын қуған соң,
Жарамайды ит орнына ырылдау,
Шошқа орнына қорсылдау,
Адамды сүй, мұқатпа!
Қорлама адам еңбегін,
Ұрлама адам еңбегін.
Тәртіп керек, жолдастар!
(Ілгері шығыңқырап).
Иә...
Мен тәртіпті күзеткелі не заман,
Содан бері күнмен бірге шығамын,
Күнмен бірге қозғаламын дамылсыз.
Тіпті... күн батса да мен батпаймын,
Күн жатса да мен жатпаймын.
Қайғылыны қуанту,
Қаралыны жұбату
Ең бірінші арманым.
Әрбір жастың сырынан,
Нәзік айтқан әнінен
Ләззат қана аламын.
Әнеки,
Сол жастардың бірі шығып келеді.

Қолында сумкасы бар жас жігіт жан-жағына қарай лай біреуді күткендей, сахнаның оң жағынан кіреді. Бай бол енді оған көрінбей перде бүркене сөйлеп тұр.

Аты Нартай — жас артист.
Үйленбеймін, өнер қуам деп жүріп,
Көз салмайтын ешкімге.
Сөйтіп жүріп қалай ғашық болғанын
Өзі де білмей қалыпты.
(Дауысын бәсеңдетіңкіреп.)
Менің қызым Айбала... Айбалажан
Астананың жарысында ән салды.
Ән салмады-ау, Нартай жастың,
Жүрегіне шоқ салды.
Ғашық болған жас жігіт
Қыз алдында бас иді.
Қақ жарды да кеудесін,
Суырып берді лаулап тұрған жүрегін.
(Нұрлана түсіп.)
Балғын қыздың бірінші рет
Махаббатын оятты.
Тұңғыш рет екеуі де
Сүйем деген сөзді айтты.
Мінеки, Айбалажан да көрінді.

Нартай шыққан жақтан Айбала да шығады. Құшақтаса табысып, сахнаның екінші жағына өте береді.

Бірақ жігіт жалғыз ғана Нартай ма?
Әркімнің де үміті бар жас қыздан.
Әнеки!
Тағы бірі ентелей басып келеді.
Осы жігіт бір пысығы ауданның —
Мырза атанған Қалабай.
Папка қолтықтаған Қалабай өтеді.
Көрдіңдер ме?
Аяқты қалай басады!
Бай десе бай, әрі жомарт
Ақшаны судай шашады.
«Бар байлықты төкпесем,
Айбаланы жар етпесем,
Мұрадыма жетпесем,
Ойнамаймын, күлмеймін,
Жер бетінде жүрмеймін» деп
Ант беріпті өзіне.
(Тасадан шығып күледі.)
Қызулы ғой жастық сезім
Айту жеңіл ғашық сөзін,
Мүмкін бұл да айтқан болар қызынып.
Бірақ мен бұған сенбеймін,
Күмәнім көп, күдігім көп ішімде.
(Ойланып, бөліп-бөліп.)
Қалабай неге бай?
Қалай бай? деген сұрақтар
Басымнан шықпай
Айқайлайды да тұрады.
Сақтық керек, тәртіп керек, жолдастар!

Кетеді. Перде ашылады.

БІРІНШІ АКТ

Жаздың аяқ кезі. Темір жолға жақын аудан орталығы. Поезд сарыны, тепловоздар сигналы үнемі естіліп тұрады. Байболдың ас ішетін бөлмесі. Төрдегі екі есіктің бірі ішкі бөлмеге кіргізсе, екінші есік балконға шығарады. Балконнан мөлдір аспан жиегі, ағаш жапырақтары көрінеді. Осылардың қарсы бетінде көшеге шығатын есік. Ортада стол, кілем тұтылған қабырғада Байболдың милиция формасындағы портреті. Күйсандық, радиоқабылдағыш, диван тұр. Іштен дауласа сөйлескен Үрия мен мылтық асынған Байбол шығады.

Байбол (ысқырады.) Тәртіп, қатын, тәртіп!

Үрия (оны тыңдамай). Я менімен айрылысасың, я айтқанымды істейсің, Байбол.

Байбол. Қысқарт, Үрия. Өңшең нашар сөздер сенің аузыңа ғана түседі-ау.

Үрия. Көндір қызыңды, өгей көрмесін мені.

Байбол. Алдыңнан кесе еткен жері бар ма?

Үрия. Кетпесін Алматыға, күйеуге шықсын.

Байбол. Кімге, Қалабайға ма?

Үрия. Қалабай бай болуға жарамай ма?!

Байбол. Білмедім... (Басын шайқайды..) Білмедім, Үрия.

Үрия. Сен не білесің осы?!

Байбол. Көп емес, мен таққан мылтығымды, баққан тәртібімді білемін. Тәртіп керек, Үрия, тәртіп!

Үрия. Бой жеткен қыз бұзылмасынды, әнші болам деп қаңғып кетпесіңді кім айтпақ!

Байбол. Оны сен айт, қамқор боп айт.

Үрия. Өзімнен туған қыз болса, білер ем қалай айтуды. Басына ноқта кигізіп жетектетіп жіберер ем.

Байбол. Кімге, Қалабайға ма?

Үрия. Немене, Қалабай жақындыққа жарамай ма?!

Байбол. Білмедім. (Отырады.)

Үрия. Ендеше білгенді тыңда! Өзі келген бақытты басқа теппе, көкешім. Осы ауданда Қалабайдай жан бар ма: сымбат қандай, түр қандай, көркіне кісі тойғандай. Бар магазин қолында, шешесінен бөлініп тағы бір үй соқтырды. Төселген жібек кілемге сан жетпейді деседі. Астында жұмсақ машина, уыс толы жүз сомдар! Алла-ау, осындай күйеуден кісі қаша ма екен!

Байбол (әйелінің әуенімен). Алла-ау, енді ақшасы көпті мақтай бере ме екен?

Үрия. Ол ақшасыз да жақсы адам.

Байбол. Ауызды да аяу керек емес пе? Жақсы адам, сен мақтамасаң да жақсы. Ал арам менен ласты оңай тазарта алмайсың.

Үрия. Сонда бұлар шабысатын кісілеріміз екен де.

Байбол. Мен өйдеген жоқпын. (Жақындап.) Мен саған кексіз, дықсыз сөздер ғана айтамын.

Шабысуға да жетпейік, жаласып та кетпейік... Ұғымды ма, қатын?

Үрия. Қызымыз бақытты болсын десек, оның шығар күйеуін де екеуміз таңдаймыз. Бүгін қосылып, ертең айрылысып жатқандар Айбаласыз да жетеді.

Байбол. Мінеки, мұның дұрыс кеңес.

Үрия. Дұрыс десең, қызыңа өзің айт (дауыстайды.) Айбала!

Айбала (сырттан). Қазір, aпa.

Байбол. Не дейін?

Үрия. Әкенің жолы да ауыр, сөзі де ауыр. Ақымақ болма, апаңды тыңда де... Қызың жылы суға қолын малып отырса, сені мен маған зиян ба?!

Байбол. Жылы суға қол малып мүлгігенше, мұзды сумен ұйқы ашқан артық емес пе?..

Айбала (верандадан кіреді). Aпa, жәй шақырдыңыз ба?

Үрия. Әкең шақырды.

Байбол. Шешең мені жалғыз қалдырмасын, Алматыға жүрмесін деп отыр... Оған не дейсің?

Айбала. Онда... оқудан қалмаймын ба? (Қасына келіп.) Кеше ғана келістік емес пе, папа?

Үрия. Менсіз-ақ па? Әке мен қыз келіскен. Өгей шеше әрі тұрсын ба?

Айбала. Апыр-ай, осындай сөзге аузыңыз қалай барады?

Үрия. Барады... барады!

Айбала. Ойланыңызшы, әуелі.

Үрия. Мен ойланып болғанмын. Еш жаққа да бармайсың. Ал, тыңдамай кетер болсаң әкеңді де ала кет. Мына молаға өрт қойып, мен де бетіммен кетемін. Өртеймін бәрін жау алғырдың! (Қолына түскенді лақтыра бастайды.)

Айбалa. Aпa... Aпa...

Байбол. Тәртіп, Үрия, тәртіп! (Ұстайды.)

Үрия. Жүрегім... Доктор... (Жантая кетеді. Айбала су ішкізеді.)

Байбол (телефон соғады). Больница! Әділқанбысың? Тезірек жет, жеңгең құлап қалды. (Телефонды іледі.) Дәрігердің өзі семьямыздан шыққанына да шүкір.

Үрия (еріне). Сен үшін... бір сен үшін деп келемін. Не көрдім сонда?

Байбол (жақындап). Неден құр қалдың, Үрия?

Үрия. Қалауымды кидім бе... Қалағанымды жидым ба?.. (Басын сәл көтеріп.) Үйіңе үш қонақ келсе ұялмай ас берер ыдысың да жоқ.

Айбала. Жатыңызшы, апа. (Жатқызады.)

Байбол. Одан да байымадық десейші.

Үрия. Жұрт қатарына қосылмадық деймін.

Байбол. Жұрт өзіміз қатарлы ғана тұрады.

Сырттан ақ халат киген, сумка ұстаған Әділқан кіреді.

Әділқан. Не боп қалды, аға?

Байбол. Түк те болған жоқ. Өзі жынданды да, өзі жығылды.

Үрия. Не дейсің, әй? Мен бе жынданған!

Әділқан. Сабыр, жеңеше... (Тамырын ұстайды.)

Үрия. Жүрегім қалай?

Әділқан. Тамаша. Артығы да, кемі жоқ, дәл соғып тұр.

Үрия. Не қылған дәл... Одан да емін айтсайшы.

Әділқан. Емі өзіңде, жеңеше. Оңай қызып, оңай даурықпа... Ұстамды бол.

Байбол. Әділқан дұрыс айтады.... Адам өзін тежей білу керек қой.

Үрия. Не десеңдер о деңдер, кілемді қатын, киімді қатын болуға менің де правом бар. (Атып тұрады.)

Байбол. Саған құдай ондай байды көпсініпті ғой.

Үрия. Неге көпсінеді! Сен не, еркек емеспісің?

Байбол. Әкем маған Байбол деп ат беріпті. Ал мен бай да емес, кедей де емес, коммунист боп туыппын. (Есік қағылады.) Кіріңіз!

Тыстан Қалабай кіреді. Ол есік ашып, қолында қағазға орағандары бар Айдарды ізетпен кіргізеді.

Қалабай. Танысыңыздар. Бұл кісі менің нағашым, астана ақсақалдарының бірі — Айдар аға. (Айдарға.) Ал, мына кісілер өзіңіз іздеп келген Байбол аға мен Үрия апай. Мына жігіт Байекеңнің немере інісі дәрігер — Әділқан. (Бәрі де Айдармен қол алысады.) Ал, мына тұрған еліміздің аққуы, әнге бұлбұл — Айбала!

Үрия. Қалабайжан, ықыласың түзу екен... Жоғарылатыңдар.

Әділқан. Көріскенше cay болыңыздар. (Кетеді.)

Байбол. Менің де шаруам көп адаммын ғой.

Үрия (өтірік күліп). Шаруа бітер, бірақ жақсы меймандар келе бермес. Отыр, көкесі.

Байбол. Е, солай екен-ау. (Отырады.)

Қалабай. Біз Айбаламен алма ағаштарына шығайық.

Қызды қолтықтап верандаға әкетеді. Қолындағы нәрсесін қасына қойған Айдар да отырады.

Айдар. Атымды жаңа жиенім атады. Фамилиям Сақалбаев. Мүмкін естіген де боларсыздар.

Үрия. Есітпегенде ше.

Айдар. Голощекин, Мерзоян хұстарында заң жұмысын басқарғанмын.

Байбол. Жадымда бар.

Айдар. Шаяхметов тұсында министр де болдық.

Үрия. Білеміз. Атағыңыз ол кезде жер жаратын.

Айдар. Калинин марқұммен де табақтас болғанбыз.

Үрия (ентелей). Еркек осылай болу керек қой.

Байбол. Қазір не істейсіз?

Айдар. Қазір пенсиядамын... Осы ауданның жарты басшылары менің туыстарым еді, бәрі шақырып қоймаған соң қонаққа келдім.

Үрия. Бұл да әдемі жарастық екен-ау.

Байбол. Туыстарыңыз кімдер еді?

Айдар. Райкомның екіншісі, исполкомның біріншісі, потребсоюз бен торготделде өзім өсірген балалар.

Үрия. Солардың бәрін бір жерге топтаушы да өзіңіз шығарсыз?

Айдар. Әлбетте. Саяқ жүрмесін, таяқ жемесін дедім.

Үрия. Дұрыс-ақ қой. Сүйенерің, алысып-берісерің көп болғанға не жетсін. Мен қазан көтерейін. (Тұрмақ болады.)

Айдар. Қазан көтеруді кейінге қаратып, әзірге менің бұйымтайымды сұраңыздар.

Байбол Иә, сөйтейік.

Үрия (қайта отырып). Айта беріңіз... Құлағымыз сізде.

Айдар. Ойым әсем-ақ. Сөзбен қалай жеткізерімді кім білсін... Жаңағы Қалабай бала титтейінен қолымда тәрбиеленген еді, өзімді папа, әйелімді мама деп өсті. Еңбегім далаға кетпепті... Енді міне өз алдына үй болып, бір шаңыраққа би болып отыр. Сол баланың, сол баланың шешесінің атынан келдім...

Үрия. Сіздің келгеніңіз біз үшін үлкен мәртебе.

Байбол. Айта беріңіз.

Айдар. Қалабай қызыңызды ұнатады екен.

Үрия. Қызымыз да оны теріс көрмеске керек. Жігіт-ақ қой, Қалабай.

Байбол. Жарыспасаңшы.

Айдар. Оң болсын десек, үлкендер, ұнатысса-ақ құда түсуге келмекпіз.

Байбол. Ол балалардың өз еркіндегі нәрсе ғой.

Үрия. Жоқ, көкесі, біздің еркіміздегі нәрсе.

Айдар. Әлбетте, әлбетте... Сізбен туыссақ, Байеке, әбден бүтінденгелі тұрсыздар.

Үрия (қуанып). Бір аудан түгел жекжаттар ауданына айналады екен-ау.

Айдар. Мұнда сіздер, астанада біздер құрдай қатынасып жатпаймыз ба?

Үрия. Пай-пай десеңізші.

Айдар. Шықтық десеңіздер болғаны, күтіп аламыз ғой...

Үрия. Бір үйім онда, бір үйім мұнда...

Айдар. Әлбетте, әлбетте.

Үрия. Басар ем-ау жалғанды жалпағынан.

Айдар. Қыста қалада, жазда дачада күтер ек.

Үрия. Машинаңыз да бар шығар.

Айдар. Болғанда қандай! Қара бедеу —«Волга» ала жөнелгенде көз ілестірмейді.

Үрия. Машинам-ақ екен-ау!

Байбол. Біздің машиналар ондай емес.

Үрия (күліп). Қопан-қопаң, секең-секең ғой.

Байбол. Біз жұмсаққа үйренбегенбіз.

(Телефон шылдырлайды.)

Байболов слушайт... Кәзір барам. (Телефонды қайта асады.) Поездан түскен екі паспортсыз ұсталыпты.

Айдар. Апыр-ай, ә?!

Байбол. Үлкен жолдың үстіміз ғой, неше түрлілермен кездесе береміз.

Үрия. Отыр (етегінен басады.)

Байбол. Жоқ, отырмаймын, (Айдарға.) кешіріңіз... Біздің қызметтің осындайы бола береді.

Айдаp. Бимезгіл келгеніме сіз де кешіріңіз. (Тұрады.) Әңгіме соңын демалыс күні біздің апайдың үйінде аяқтайық.

Байбол. Қол тиер ме екен... Сол күні...

Айдар. Сақалды басыммен шақыра келіп отырмын. Бірге отырып дәмдес болалық.

Үрия. Барамыз, барамыз.

Айдар (күліп). Құдағи айтты, сөз тәмам. (Қораға қарай дауыстайды.) Қалабайжан!

Қалабай. Барамын, нағашы!

Айдар. Мынау біздің апайдың сәлемдемесі еді... (Түйіншекті Үрияға береді.) Сау болыңыздар. (Үриядан өзгелер кетеді.)

Үрия (түйіншекті ашып заттарды көреді). Бірінен-бірі өтеді асылдардың. (Айна алдында жібекті бойына өлшеп, ләтте жаулықты басына жауып сылаң қағады.) Жібек киіп, асыл жаулық жамылсам, алтын сырға тағынсам, қай қатыннан кем екем. Байым жуас екен деп мен де былжырай салам ба? Жоқ, өйтпеймін. (Сырға салып жатып.) Бетімнің қызылы, көзімнің күлкісі барда мен де киінемін, мен де күліп, ойнаймын. (Жәй ғана әндетеді.)

Дәуреніңнің барында ойна да күл,

Дүние екі айналып келмес саған.

(Есік қағылады.)

Кіріңіз, кіріңіз.

Қалабай қайта келеді.

Қалабай. Көзден, тілден сау болыңыз, апатай. Қандай құлпырып кеткенсіз.

Үрия. Рас па, Қалабайжан? (Қарсы барып.) Мынадай сәлемдеменің қаруын немен қайтарар екем?

Қалабай. Өйдемеңіз. Сіз ырза болсаңыз біз ырза.

Үрия. Нағашың қандай келісті кісі еді.

Қалабай. Жақсы адам. О да сізді қатты ұнатады.

Yрия. Солай ма? Құдай қаласа...

Қалабай (бөліп). Соны айтыңызшы, құдай қалай ма?.. Айбала көне ме?

Үрия. Көндіреміз.

Қалабай. Я сәт, я сәт.

Үрия. Ықыласың ауып кеткен екен, ә?

Қалабай. Атамаңыз, осы кезде Айбаладан өзге ойларым жоқ. (Серпіле сөйлеп кетеді.) Кейде мен көкте қалықтаған бүркітпін. Қырымнан қараймын да, алтайы түлкі Айбаламды танимын. Сорғалаймын көз ұшынан төменге...

Үрия (күліп.) Байқа, жаным, жазым етерсің.

Қалабай. Ұстай берем дегенде жалт береді де кетеді. (Алақанын жазып.) Төсіне батпай тырнағым, шеңгеліме қан жұқпай қапыда қалып жүремін.

Үрия. Мезгілі жетпей жүрген ғой. Сағаты соққан күні.

Қалабай. Я, сәт, сүйдеңізші.

Үрия. Сағаты соққан күні көрерсің бәрін де.

Қалабай. Аузыңа май, апатай.

Үрия. Өз тілдесуің қалай?

Қалабай. Бүгінгімен екі рет тілдестім.

Үрия. Бері ме, әрі ме?

Қалабай. Оң жақтағы қыз — құрық тимеген асау емес пе, тіктеу сөйлегенімде, тікендей жауап берген.

Үрия. Мінезге мінез көрсетпеген қыз ұстағанның қолында, тістегеннің аузында кетпей ме? Оған ренжімеген шығарсын.

Қалабай. Оған ренжігем жоқ.

Үрия. Бүгін қалай сөйлестіңдер?

Қалабай. Тәуір сияқты. «Сіз, біз» десіп сыпайы тарқастық.

Үрия. Басқа ештеңе демедің бе?

Қалабай. Демедім.

Үрия. Мұның да оңды шыққан. Әйел мінезі қызық қой: ол иіле берсең шалқайып, жалына берсең паңдана түседі.

Қалабай. Ұстамды болсаң ше?

Үрия. Онда әйелдің намысына тиесің, маған қалай ілтипат етпеді деп өзі сезіктенетін болады.

Қалабай. Енді үндемей бағайын ба?

Үрия. Тіпті үндемегенді аузын буған момын дейміз. (Екеуі күлісіп қалады.) Шешен сөйле, шебер қимылда.

Қалабай. Бірақ алтын тұтқа сіздің қолда ғой, апай.

Үрия. Алтын сандықтың кілті өз қолында, шырақ. Жүрегіңді сандығыңа қосып аш.

Қалабай. Сандық кілтін өз қолыңызға беремін. Қалағанда ашыңыз, қалағанша шашыңыз. Тек ақсұңқарымды қолыма әкеп қондырыңызшы.

Үрия. Қондырамын.

Қалабай. Уәде ме? (Қолын ұсынады.)

Үрия (қолын беріп). Уәде. Бүгін Байбол колхозға кетеді. Айбаламен үшеуміз отырайық.

Қалабай. Аузыңызға май, апатай.

Үрия. Бір қызық мәжіліс жасайық.

Қалабай. Онда мен қамданып келейін.

Бір тамаша отырыс болсын енді. (Кетеді.)

Үрия (қайтадан айнаның алдында). Қазан аузы жоғары. Тастадым қармақ тереңге, қапсын алтын балықтар...

Дәуреніңнің барында ойна да күл,

Дүние екі айналып келмес саған.

Айбала (кірген. Күлімсірей қарайды). Пә, дегенің! Көңілді тұрсың ғой, апа.

Үрия. Иә, қызым. (Құшақтайды.) Шалым аман, сен аман тұрғанда көңілді болмай қайтуші ем. Кәнеки, байғазы бер.

Айбала. Ғажап.

Үрия. Осының бәрін Қалабай әкелді.

Айбала. Қалабай? Қалдық-ау бір пәлеге.

Үрия. Не деген мырза, қолы ашық. Төңірегі береке де мереке.

Айбала. Қызық адам.

Үрия (жақындай түсіп). Сыпайы да емес пе?! Мінезі қандай сынық, сөзі қандай әдепті.

Айбала. Сондайы да бар ма?

Үрия. Күн тимеген, шаң жұқпаған сұңқар емес пе.

Айбала. Қатты құлап кетіпсің, апа.

Үрия. Оның құлағанын көрсең еді, қызым. Қолы босаса келетіні біздің үй. Көңілім де, көзім де Айбалада дейді.

Айбала. Ал менің көңілім өзге адамда... Нартайда.

Үрия. Қойшы әрмән, оныңды. Артис те адам болып па?

Айбала. Адам болғанда қандай?

Үрия. Әдемі ме?

Айбала. Жоқ.

Үрия. Данышпан ба?

Айбала. Жоқ.

Үрия. Алып па?

Айбала. Жоқ.

Үрия. Енді қандай?

Айбала. Мен ойлағандай

Бәрінен артық адамның

Нартай деген аты қандай көрікті

Жүрегінің тарыдай да дағы жоқ

Көзі толы нұр мен мейрім.

Көңілі де жарық көзіндей

Сүйдім десе шынын ғана айтады.

Сөздерінде жамау менен жасқау жоқ.

Үрия. Жетті, жетті! Мақтама маймылыңды! Қалабайдың көлеңкесінен садаға кетсін!

Айбала. Қалабай оның басқан ізінен садаға кетсін!

Үрия. Ә, кесектесемісің! Мұның маған өгейсің, тумағансың дегенің ғой! (Отыра кетеді.) Жүрегім...

Айбала (телефонға жармасады). Алло, больница! Әділқан аға, тезірек... Апам тағы да... (Телефонды іліп апасына жетеді.) Олай ойласам көгермей кетейін, апа. (Құшақтайды.) Жыламаңызшы. Мен сізді жылатпасқа серт еткем.

Үрия. Рас па? (Жұбанған дауыспен.) Ақылдым менің. (Сүйеді.)

Айбала. Неге осынша тез сарқыла қаласыз.

Үрия. Сарқылмағанда ше?

Алаң болар перзентім кәне,

Қатынасар жекжатым кәне?

Әкең анау милиция жегіні,

Өз үйіне сирек қонақ бишара.

Ойым жүйрік, қолым қысқа

Байлаулы жандай омалам да отырам.

(Көзін сүртеді.)

Байқа, қызым

Мені тастап кетемін деп ойлама,

Сен тыңдамай осы үйден кеткен күн.

Мен өлі шығамын.

Айбала (шошып). Қалайша... Қалайша, апа?

Үрия. Осы үйде не көп, мылтық көп. Өзімді өзім тарс еткізе саламын.

Айбала. Иә.. өйтпейсің.

Үрия. Онда сен де кетпейсің. Қалабайды да сөкпейсің.

Осы кезде неше түрлі бутылкелерді көтерген Қалабай келіп кіреді.

Қалабай. Айбалажан, жәрдемдес.

Айбала. Кәнеки... маған беріңіз.

Үрия (қуанып). Мен де көтерісейін. (Көтеріп баратып тоқтаған, Қалабайға бұрылып ұрлана сөйлейді).

Барымды салдым

Мойнына да, аяғына да оралдым,

Бетін бермен қараттым.

(Маймаңдай жөнеледі.)

Қалабай (ойнақы басын иген, одан айнаға билей қарап, шашын, бойын түзеп тұр.)

Талтаңдасаң талтаңда,

Ақшаң болсын қалтаңда.

Болмаса ақшаң қалтаңда

Жалтаңда да, жаутаңда.

Қазекем білмей айтпаған.

Апай қалай маймаңдайды жорғалап,

Қолдан жем жеп үйренген

Тұрымтай сияқты емес пе?

Көтерсең болды қызылды

(Қолын көтеріп.)

Қиядан төмен құйылып,

Қолыңа келіп қонады.

Содан кейін не істесең өз еркін.

Қызын ал, қызына қосып өзін ал.

(Күледі.)

Ал, Байбол ондай емес.

Түк көрмейтін соқырдай,

Түк есітпес саңыраудай,

Ештеңеге қызықпайды-ау оңбаған.

Мені көрсе жиырыла қалып кірпідей,

Дарытпайды бойына.

Бір адамы өкшелей түсіп соңыма

Көз алмастан бағып жүр.

Ал өзі шай жіберілген колхозға кетіпті.

Мейлі, баға берсін,

Қызы түссе қолыма

Көрер едім батырды.

Ауданды өртеп жатсам да

Отырар еді-ау амалсыз.

(Қулана көкке қол созады.)

О, тәңірі, жалбарындым өзіңе

Милиция бастығына мейірім бер.

Қайын атам ет, туыстыр!

Одан кейін сені де ырза етемін!

Айбала (кіреді). Жалғыз қалдырғанымызға кешірім етіңіз, Қалеке.

Қалабай. Менің көңілім қашан да өзіңмен бірге, Айбала, жалғыз қалыпты деп ойламағайсың.

Айбала. Солай ма, ендеше отырыңыз.

Қалабай. Міне отырдым. Тағы не бұйырасың, Айбала?

Айбала (отырып). Әрі жылатар, әрі жұбатар әңгіме айтыңыз.

Қалабай. Ол әңгімем әлдеқашаннан әзір, қарғашым.

Айбала. Бәрін біліп, бәрін әзірлеген екенсіз де.

Қалабай. Әрине, Айбалаш. (Әңгімесін бастайды.)

Отыз күн ойын,

Қырық күн той болады, Айбала.

Ат шабады,

Балуан күреседі, Айбала.

Ақын жырлап,

Ән шырқалады, Айбала. (Әндете.)

Содан кейін ел тарап күн батады,

Келіншекке күйеуі үн қатады.

«Сүйші, сәулем, сүй» дейді.

Сол келіншек сен,

Сол күйеуі мен боламын, Айбала.

Айбала. Сақта, құдай.

Қалабай. Жыла, Айбала. Айбала. Енді жұбатарын айтыңыз.

Қалабай (аз ойлағаннан кейін).

Алыс жолдан жарын аңсап оралған,

Машинасын зырғытады бір адам.

Тынар емес жетіп жарын көргенше,

Тоқтар емес жарты жолда өлгенше.

Сөйтіп келе жатқанда

Жардан ұшқан машина

Төмен қарай құлайды,

Мотормен бірге жар жүрегі тоқтайды.

Көп дүние, сан ақшаға ие боп,

Жас келіншек қалады.

Сол келіншек сен,

Сол өлген мен боламын, Айбала.

Айбала. Ха-ха-ха... Мұныңыз да шықты. Бірақ жесір қалған әйелге дүние мен ақша не керек.

Қалабай. Ақшаң болса, Айбала, сүйгеніңді сатып та аласың.

Айбала. Шын ба?

Қалабай. Ақшалының қолы ұзын, тілі де ұзын.

Айбала. Сізге бір тілек айтсам істер ме едіңіз? (Жақындап барған, жалынған пішінде қол созып тұр.)

Қалабай (о да тұрады). Айбала бұйырса отқа да түсемін. Тек қана жұмсай білсін.

Айбала (даусы дірілдеп), Сіз апама айтыңыз... Қойдым деңіз...

Қалабай. Нені?

Айбала. Мені (Қалабай үрке кейін шегінеді.) Маған сахнада жүретін әнші әйел емес, от басына иелік ететін әйел керек деңіз.

Қалабай. Кешір, Айбала, кешір. Бұл тілегіңді орындай алмайды екенмін.

Айбала. Отқа түсетініңіз қайда?

Қалабай. Отыңды жақ, түсейін. Тек жаңағы сөздерді үйрете көрмегейсің. (Төмен қарап тұр.) Бір үйге бір бұлбұл құс артық емес. Мен де сенің үнің үшін, әнің үшін құмармын. Сен сайраушым болсаң, мен тыңдаушың боламын.

Айбала. Бір әншіге бір тыңдаушы деңіз.

Қалабай. Керек десең жүзді де, мыңды да жинап тыңдатам. Тек...

Айбала. Тек менің торымда тұрып сайра деңіз.

Қалабай. Торымда емес, құшағымда. (Құшағын жаяды. Есік қағылады.)

Айбала. Кіріңіз! (Әділқан Айнашпен кіреді.)

Доктор жолдас, дәрі-дәрмегің қайда?

Әділқан. Жеңешемнің шауып кетерін білгенмін.

Айбала. Танысыңыз аты Айнаш. Алматыда оқиды. Болашақ педагог. Менің досым, Әділқанның...

Әділқан. Тоқталма, айтып жібер.

Айбала. Батыр болсаң өзің айтшы, Әділқан.

Әділқан (барлық салмақты үндерімен). Менің қалыңдығым.

Қалабай (қол соғады). Тіпті әсем айтылды.

Айбала. Торжественно шықты.

Айнаш (айна алдында шашын жөндеп тұрып). Аңшы мақтаншақ, саудагер мақтаншақ, бойдақ жігіт мақтаншақ деген рас екен ғой.

Қалабай. Дәрігерлер мақтаншаққа жатпай ма екен?

Айнаш. Дәрігерлік ғылым емес пе? Ғалымдар мақтаншақ болуға тиісті емес.

Әділқан. Айнаш менің пайдама шешімді сөздер айтты. Енді сол үшін қол соғалық. (Қол соғылады.)

Үрия (күлімдей кіреді). Мәз боп жатқан кімдер десем... Өз ұлдарым, өз қыздарым екен ғой. (Айнашты сүйеді.) Жүріс қашан, қызым.

Айнаш. Ауылдан жолға шыққан бетім осы.

Үрия. Енді дастарқанға жүріңдер, балалар.

Әділқан. Жеңеше-ау, сыңғырлап тұр ғой дауысың. Өзің тұрып кеттің бе?

Үрия. Өзім тұрып кеттім.

Әділқан. Дұрыс еткенсіз. Адам өзін-өзі емдеуі керек.

Қалабай. Онда сен жұмыссыз қалар ең.

Әділқан. Оған да ырзамын. Тек әркім өзін өзі емдер болса екен.

Қалабай. Мен сияқты ма?

Әділқан. Жоқ, менің Байбол ағам сияқты.

Қалабай (Үрияға). Ағайдың ондай өнері де бар ма еді?

Үрия. Бар деп тұрған қайнымнан сұраңдар.

Әділқан. Бар. Бар болғанда қандай. (Бөліп-бөліп.) Ұрлық етпейді, обал жасамайды. Бұдан үлкен өнер бола ма?!

Айбала. Дастарқанға жүріңіздер (Бәрі верандаға өтe береді. Үрия мен Қалабай кідіреді.)

Үрия. Тілдесе алдың ба, қарағым?

Қалабай. Тілдестім.

Үрия. Не аңғардың?

Қалабай. Аянбай қимылдаңыз, апай. Тетігі сіздің қолда ғана екен.

Айбала (сырттан). Апа.

Үрия (естірте). Үніңнен айналайын апалаған.

Бұлар да кеткен. Сәлден соң есік қағылады. Бірақ ешкім үндемеген соң Қалабайдың шешесі Қалима кемпір кіреді.

Қалима. Есік ашық, үй оңаша. Не қаласаң соны істе.

Қалабай (сырттан). Мен гүлдердің гүлі, Бұлбұлдардың бұлбұлы Айбала үшін көтеремін!

Қалима. Бәсе, бәсе. Менің Қалабайым осылай сөйлесе керек-ау. (Мойнын созып қарайды.) Дәл, өзі, тұрысын қара қасқайып.

(Жөтеледі. Жүгіре басқан Үрия кіреді.)

Үрия. Апыр-ау... Мен кімді көріп тұрмын. (Құшақтасып көріседі). Қалима апай, сенейін бе, сенбейін бе көзіме?

Қалима. Күтіп пе едің, күтпеп пе едің, шырағым?

Үрия. Екеуі де. Күтпегенім — үлкенсіндім, күткенім — жақынсындым.

Қалима. Ақылды екенсің-ау, қарғашым. Сенен жақсы лебіз шықты деген соң аялдай алмадым. Бізге келер-келместеріңді әбден пісіріп қайтқалы келдім.

Үрия. Сіз шақырғанда бармастай, қайдан шығыппыз.

Қалима. Бәрекелде.

Үрия. Сіздің үйге жеткенше асығуым сондай, мына күнді батыра алмай, алдағы таңды атыра алмай отырмын.

Қалабай (сырттан).

Боларында болып өт,

Боз жорғадай желіп өт,

Келіңдер, көтерелік!

Қалима. Даусы да әкесі, айтып тұрған сөзі, де әкесі.

Үрия. Еріңіз де осындай емес пе ме еді?

Қалима. Есіп отыратын. Қасқырдай жүректі, жолбарыстай білекті еді, марқұм.

Үрия. Пах, пах, еркек солар ғой.

Қалима. Қарамаушы еді-ау дүниенің бетіне.

Үрия. Түсімі де көп болған шығар.

Қалима. Әрине. Алғашқыда өкірікте судия болған.

Үрия. Пәле, пәле!

Қалима. Өкірікте ол судия, үйде мен судия! Қайда ол күндер.

Үрия. Дүние шаш етектен дегендей болар.

Қалима. Төгіліп жатады, жауып жатады. Кейде түйеге, арбаға тиеліп келеді-ау.

Үрия. Алсақ бізге де жауғалы тұр. Бірақ шалым қызықпайды.

Қалима. Өзің ал, өзің сіңір бойыңа. (Аузын жақындатып). Ақшаны қалтаға, бұйымды сандыққа бас. Қуырылып жатсын, қайнап жатсын.

Үрия. Тірілей терім сыпырылар.

Қалима. Пішту дегенің! Табанына кілем төсеп, жамбасына мамық сал. Әрі-беріден соң еріңнің өзі құнығады дүниеге.

Қалабай (сырттан). Тағы да Айбала үшін — алтын қыз үшін.

Қалима (солай қарап). Айналдым үніңнен. (Үрияға.) Айттым ғой, өзің ал, өзін қимылда.

Үрия. Біздің кесір қамап тастап жүрмесе.

Қалима. Пішту дегенің. Ерің мықты-ақ болар. Бірақ қатыннан мықты еркек жоқ. Өз қолын өзі қайдан кессін.

Үрия. Жасы үлкеннен, көп көргеннен кеңес сұра деген рас екен-ау. Қанша ақыл алдым бір кездескеннің өзінде.

Қалима. Көркің қандай, қылығың қандай әдемі. Дәуренің әлі алдыңда емес пе?

Үрия (жымиып). Дәурен қайда, біз қайда. Қырыққа да жетіп қалдық қой.

Қалима. Тәйірі шіркін, қырық деген де сөз бе екен. Өзіміз қырықта қызға бергісіз болғанбыз.

Үрия. Сіздің сүйегіңіз асыл болар.

Қалима. Пішту дегенің! Сенің де сүйегің жасық емес. Тек алдына түспе кәріліктің.

Үрия. Жүріңіз, жастарға дәмдес болыңыз.

Қалима. Алда ырза болсын, бармаймын. Қарақтарым ойнап-күлсін қысылмай. Қайтамын.

Үрия. Әдейі келіп құр ауыз шығамысыз.

Қалима. Құдай қосса талай дәмдес болармыз. (Орнынан тұрады.) Тек, шырақ, шалық келмей қалмасын.

Үрия. Шалымды өз қолыммен жетелеп апарамын.

Қалима. Бәрекелде. (Есікке беттейді.)

Үрия. Мен шығарып салайын.

Екеуі кетеді. Сәлден соң верандадан ашулы Айнаш, оған ілесе Айбала жүгіре басып шығады.

Айбала. Тоқташы, Айнаш, сөз тыңдашы.

Айнаш (кідіріп). Неңді тыңдаймын, бишаралығыңды ма?

Айбала. Апамды жылатпаймын деген сертім барды, соны орындаймын.

Айнаш. Нартайға да келемін демеп пе едің?

Айбала. Дегенмін. Әйтсе де Алматыға жүре алар емеспін.

Айнаш. Одан да Қалабайдан кете алар емеспін десейші.

Айбала. Кетсем апам атылатын түрі бар. (Жылайды.)

Айнаш. Ағызба сораңды! (Шапалақпен тартып жібереді.) Мен қазір Нартайға телеграмма беремін. (Отыра қап жазады.) «Алматы, Театр. Нартай, екі күнде жетпесең Айбаладан айрылдың. Айнаш». (Үрия кіреді. Екі қызға кезек қарайды.)

Үрия. Сендерге не болған?

Айнаш. Апай, Айбала оқуға жүрмейтін болды ма?

Үрия. Әншінің оқуы деген оқу бола ма екен?

Айнаш. Сонда қалай, үйде қалып, күйеуге шыға ма?

Үрия. Қыз бойжеткен соң күйеуге шықпай қайтушы еді. Салақтай бермей өзің де шық күйеуге.

Айнаш. Менде жұмысыңыз болмасын!

Үрия. Айбалада сенің де жұмысың болмасын!

Айнаш. Өсер жастың бақытын байламаңыз. Айбала — консерваторияда оқуға міндетті.

Үрия. Шық үйімнен бейбастақ.

Айнаш. Кейін ұят арқаласаңыз бізге өкпелемеңіз.

Үрия. Шық деген соң шық!

(Айнаш оқтай атылып шыға жөнеледі.)

Айбала. Қойшы, aпa.

Yрия. Сөзге ермейік, қарашығым. Сөзге ере берсек, от басынан береке қашады.

Айбала. Бір жыл оқып қайтсам қайтер еді.

Үрия. Бір күнге де жібермеймін.

Айбала. Ойланыңызшы әуелі...

Үрия. Мен ойланып болғанмын. Ал тыңдамас болсаң өзің біл. Мен де өз дегенімді орындаймын. (Жүгіріп барып суырмадан мылтық суырып алады.) Бір күн туыппын, бір күн өліппін.

Айбала. Апатай! (Мылтыққа жабысады.) Қойыңызшы, кетпеймін. (Мылтықты орнына салады.)

Сырттан дауыс. Хат қабылдаңыздар?

Айбала (есіктен барып хат әкеледі). Гурьевтен.

Үрия. Апамнан... Бірге туған әпкемнен. Оқышы, қарағым.

Айбала (оқиды). «Қадірлі нағашы апа, қадірлі жездеміз және бөлеміз Айбалаға...

Үрия. Апамның баласы жазыпты.

Айбала (оқи береді). Әскерден қайтқаныма үш ай. Содан бері ВУЗ-ға түсуге әзірленуде едім, қазір әзірлігім жақсы аяқталды. Жақында Алматыға оқуға жүремін де, жолай сіздерге соғамын. Бәріңізбен танысып, табысып кетемін. Шешем де сіздерді бір көруге ынтызар. Қысқа қарсы ол кісі де барып қайтады. Үлкен сағынышпен қош деуші Болат».

Үрия Садаға кетейін хатыңнан! (Хатты алып бауырына басады.) Аты кім дедің?

Айбала. Болат.

Үрия. Атыңнан айналдым, Болатжан. Өлгені тірілді, өшкені жанды деген осы екен ғой. Қайда жаңағылар. (Верандаға беттейді) Келіңдер, балалар, қуаныңдар!

ЕКІНШІ АКТ

Сахна бірінші картинадағыдай, түс кезі. Перде ашылғанда Айбала күйсандық тартып отыр. Кейде мұңлы, кейде асқақтау бір сарын кезектесе естіледі. Жаңа түйіле берген бұлтты жеңіл жел қоюландырмай, желпіп тұрғандай, мұңлы сазды да асқақ сарын сергітіп тұрғандай сезіледі. Жас қыздың жаны толы шырқалған ән, бірақ ол ән тереңде. Біз оның алыстан жеткен, сыңси жеткен үнін ғана есітеміз.

Ақсұңқар айдын көкте айналады,

Жарасар жалтыл-жұлтыл ойнағаны.

Алданып тауға қонбай, торға қонса

Шіркіннің соры сонда қайнағаны.

Ақсұңқар айдын көкте айналады,

Жарасар жалтыл-жұлтыл ойнағаны.

Қапыда қайран сұңқар торға түссе,

Бір жаман оп-оңай-ақ байланады.

Тарта береді. Сырттан Айнаш пен Әділқан кіреді де, тыңдасып қалады.

Айнаш. Мынау мен есітпеген ән екен.

Әділқан. Маған да жаңа сияқты.

Айнаш. Өзі шығарған болар.

Әділқан. Мүмкін... Жіберер ме еді ағытып.

Айнаш. Онда бір жөнер еді шырғатылып. (Ән үзіле созылып барып тоқтайды. Келген екеуі қол соғады.)

Айбала. Түу, зәремді ұшырдыңдар ғой. (Екеуін қоса құшақтайды.) Жай жүрмісіңдер.

Айнаш. Жайдан жай кісі жүре ме. Өсек айтқалы келдік.

Әділқан. Сүйінші сұрағалы келдік. Әке-шешеңнің қайда екенін білемісің?

Айбала. Қонаққа барамыз деп кеткен.

Айнаш. Қайда?

Айбала. Білмедім.

Айнаш. Сен білмесең біз білдік. Олар қазір Қалабайдың үйінде.

Әділқан. Құдағилар құшақтасып, төстерін соғысып жатқан көрінеді.

Айнаш. Тойыңды да тез жасамақ болыпты. Әңгіме беті осылай. Енді аз ғана күнде Айбала қыз Айбала жеңгейге айналады да, «шүу!» деп тартып отырады.

Айбала. Қайда?

Айнаш. Әкем берген, шешем қосқан құтты қонысқа!

Әділқан. Айнала кілем. Қабат-қабат төселген жібек көрпе. Төбедей ақ жастыққа шынтақтап Қалекең жатады. Күмістен әппақ самауырын» нан шай құйып Айбала отырады. «Аяшжан», дейді Қалабай. «Әу», дейді Айбаласы үзіліп.

Айбала (салып қалады). Маған айтқалы келгенің осы ғана ма!

Әділқан. Өзің көніп, ырзамын деп отырсаң не қыл дейсің.

Айбала. Көнбедім десем қайтер ең?

Әділқан (құлшынып). Онда көрсетер ем өнерді! (Есік қағылады.) Можно! (Қолында кішкене чемоданы бар жас жігіт кіреді)

Айбала. Мәссаған.

Жігіт. Орта толсын, құрбылар.

Айбала. Нартай! (Екеуі құшақтаса амандасады.)

Айнаш. Мен телеграмма берген Айнашпын.

Әділқан. Мен сенің сырттай тілектес ағаң Әділқанмын.

Нартай. Саумысыздар, достар.

Айнаш (Айбаланы көрсетіп). Мынадан өзгеміз түгел саумыз.

Нартай. Ауырдың ба, Айбала?

Әділқан. Өліп тірілді.

Айнаш. Мүрдем кете жаздады.

Нартай. Қалай, қалай?

Әділқан (ойнақы әндетеді).

Үш күннен соң осы үйде той болады,

Сойғаны құлын менен қой болады.

Айнаш (о да әндетіп).

Айбала Қалабайға жар болады,

Ізіне қыздың Нартай зар болады.

Нартай. Мүмкін емес. Айбала менің ғана Айбалам. (Құшақтайды.)

Айбала. Нартай... Наркесім. (О да құшақтайды.)

Нартай. Біз бірінші көргенде-ақ біліскенбіз, Айрылмастай болып танысқанбыз. (Өткен бір суреттерді қайта көргендей сөйлеп кетеді.) Енді Оңтүстіктен келген Айбала Байболқызы өлең айтады деді конферансье. Шыға келді Аяшым. Төбеден құйылған жалғыз жарық сары көйлекті Айбаланы жалынға ма, жалауға ма айналдырып жіберді. Алтын қыз тұрды алдымда.

Айнаш. Қалай-қалай айтады!

Нартай.

Сәлден кейін ән де кетті басталып,

Сылдыр-сылдыр, сыңғыр-сыңғыр.

Күміс қоңырау қағылғандай сиқырмен.

Айнаш. Ғажап!

Нартай.

Мөлдірей қалды көк аспан,

Сәулесін төкті жаңа күн.

Гүл дүниесі қақпасын ашты алдымда

Қып-қызыл гүлдер ішінен

Аяшты таптым сонда мен.

Айыра алмайды бізді ешкім

Рас, Аяшым?

Айбала. Рас. (Екеуі сүйіседі.)

Әділқан. Міне саған керек болса махаббат!

Айнаш. Сен ғой мұның бірін де тауып айта алмайсың.

Әділқан. Талай-талай айтқанмын. Бірі қалмапты ғой есіңде. (Нартайды жұлқып қалады.)

Жетер, жолаушы? Менің Айбаламен туыс екенімді де ұмытпа. (С