(Үш актылы)

Қатысушылар:

Дубай Шубаевич — институт директоры.
Меруерт — оның әйелі.
Жібек — Меруерттің сіңлісі, институт қызметкері.
Әбіш — Жібектің болашақ күйеуі.
Сапақ — Дубайдың орынбасары.
Жапалақ — институт қызметкері.
Майра — оның әйелі.
Жаргелтай — институт қызметкері.
3әуреш — оның әйелі.
Бозша — уборщица (кемпір).
Есберген — художник.
Капельмейстр.
Шофер.
Студент.
Меймандар, музыканттар, почтальон.

БІРІНШІ АКТ

Облыстық қалалардың бірінде. Мал шаруашылық институты, директордың кісі қабылдайтын бөлмесі. Төрге кететін коридордың екі жағында қарама-қарсы есіктер. Оның бірінде: «Қой бөлімі», екіншісінде «Сиыр бөлімі» деген жазу көрінеді. Сол жақтағы ашық есікте «Директор Дубай Шубаевич» деген алтын жазу бар. Перде ашылғанда кабинеттен шыққан сыпырғылы, шелекті Бозша кемпір есікті кілттеп, коридордың түкпіріне беттейді.

Сырттан Жаргелтай асыға басып кіреді.

Жаргелтай. Бозша шешей, Дуекең келмеуші ме еді?

Бозша. Білмеймін.

Жаргелтай. Есікті неге жаптың, кемпір.

Бозша (бұрылып). Онда жұмысың болмасын. Мен жоқта кілттеп жүр деп директордың өзі тапсырған маған. Ұғамысың?

Жаргелтай басын изейді. Кемпір түкпірге қарай кетеді. Өз бөлмесінен Жапалақ шығады.

Жапалақ. Ай, аманбысың, Жаргелтай! (Қолын ұсынады.)

Жаргелтай. Е, сен де аман екенсің ғой, Жапалақ.

Жапалақ. Аман болмағанда ше?

Жаргелтай. Кеше Дубайдікіндегі ішкен түрің жаман еді, мен сені о дүниеге бір-ақ тартқан шығар деп ем.

Жапалақ. Дөңбектей мен түгіл, бір жапырақ сен де тірі қапсың ғой. Дубай ұсынса у ішетін түрің бар екен, Жаргелтай.

Жаргелтай. Сен ше?.. Сен ішпейтін шығарсың? Егер Дубай Шубаевич анау қайықтай туфлиін шешіп тастап, жалаңаш аяғын тосса, сен соның табанын жалар ең. Ашқарақ кәрі төбетше жалар ең!

Жапалақ. Ал, сен ше? Сен бауырын жаңа көтерген күшікше, барақ жүнді мысықша жалар ең. (Күледі.) Қаптесер, одан да жөн әңгімеге көшелік, қалай тез оралдың, соны айтшы!

Жаргелтай. Базарға бардым, пәле сатып алдым. Өлердей боп састым, саған қарай қаштым десем сенемісің!

Жапалақ. Не деп тұрсың, қаптесер? (Көзін жыпылықтатады).

Жаргелтай. Сенің қатыныңмен қосыла қаштым. Бірде мен озсам, бірде ол озды. Жануарың жүйрік-ақ екен.

Жапалақ. Қашқаны несі, сен құтырған шығарсың?

Жаргелтай. Ажалдан қаштық. Аузы апандай, тістері қашаудай ажал сенің қатыныңмен екеумізді қоса жұтып жібере жаздады.

Жапалақ (үрейленіп). Не дейді, сұмдық! Қойлардың базарға түскенін үкімет біліп қап па?

Жаргелтай. Білгенде қандай!

Жапалақ. Ендеше мені көме беріңдер. (Креслоға сылқ етіп отыра кетеді.) Су... Су әпер... Өліп барам.

Жаргелтай. Өлме, Жапалақ, кідіре тұр. (Су ішкізеді.) Әзір үкімет білген жоқ.

Жапалақ. Садағаң кетейін, сөйдеші... (Желпінеді.) Басым айналып, көзім қарауытып кетті ғой.

Жаргелтай. Семіз қойлар өтіп жатыр, алушы қазақтар бөрідей анталайды, жап-жаңа ақшалар шытыр-шытыр етеді.

Жапалақ (қызығып). Кілең жүз сомдықтар- ау, ә...

Жаргелтай. «Сәлеметсіз бе?» деді бір кезде даусы саңқ ете қап. (Жапалақ селк ете қалды.) Жалт қарасам, Меруерт ханымның сіңлісі екен. 

Жапалақ. Жібек пе?

Жаргелтай. Я, Жібек. «Экспериментке жұмсалған қойлар осы ма? Жануарлар базар базарлап жүр ғой» — деді суық жымиып.

Жапалақ. Сен не дедің, Жаргелтай... Жауап айта алдың ба?

Жаргелтай. Жоқ, қарындас... бұлар өзге қойлар болу керек, біз басқа актыға қол қойғанбыз дедім... Сол кезде сенің бәйбішең жалт бұрылды. Жібектің көзін ала бердім де, мен де зыттым. Мінеки біздің жарыстың тарихы осы.

Жапалақ. Бәленің бәрі сенен шығады, қаптесер, ішіп алсаң сенен озар мылжың жоқ, сенен асар ақымақ жоқ. «Әкел актыңды, қоямын қолыңды» деп жұлқынып едің кеп... Ал енді құтылып көр.

Жаргелтай. Ендеше мен де айтайын, осы қалада сенен асқан ұзын жоқ, сенен асқан жарамсақ жоқ. «Дуекең үшін, оның сұлу жары Меруерт ханым үшін тамұққа түссем де қыңқ демеймін» деген өзің емес пе?

Жапалақ. Дуекеңнің елу жылдығын тойламаймыз ба? дегенде: «Меруерт ханым тауып айтты. Менің ақымақ басыма бұл ой қалай келмеген деп қасқа маңдайыңа неге шерттің, қаптесер?

Жаргелтай. Ал сен тап сол арада-ақ министрге хат жазалық, Дубай Шубаевичтің 50 жылдығын тойлауға рұқсат сұралық демедің бе?

Жапалақ. Дедім. Бірақ сен бірінші боп қол қойдың ғой сол қағазға.

Жаргелтай. Жаның шықсын. Бірінші боп замдиректор Сапақ жолдас қол қойған. Мен екіншімін.

Жапалақ. Ал мен үшіншімін.

Жаргелтай. Бәрін айт та бірін айт. Қойдан келер қатерді айтсайшы. Бізге де бірдеңе содан бұйырады деп дәмелендің-ау. 

Жапалақ. Бізге одан енді түрме бұйырады, Жарекем.

Жаргелтай. Жағыңа жылан жұмыртқаласын, таумұрын.

Жапалақ. Дүкең директорлықтан құлайды. Онымен бірге біз де төңкерілеміз, Жаргелтай.

Жаргелтай. Дубай Шубаевич ішкені мен жегеніне, паңдығы мен салдығына күйсін, ал біз не үшін күйеміз?

Жапалақ. Бір үлкен күйсе, екі кішкене май құйғандай жанады емес пе?

Жаргелтай. Енді қайттік, Жапалақ?

Жапалақ. Мен де соны ойлап тұрмын.

Жаргелтай. Таптым, Жапалақ.

Жапалақ. Я, сәт!

Жаргелтай. Жұрттан бұрын өзіміз қимылдаймыз.

Жапалақ. Қалай-қалай?

Жаргелтай. Дубай Шубаевичтің үстінен етектей арыз жазамыз да екеуміз қол қоямыз.

Жапалақ. Дубай Шубаевичтің ен үлкен күнәсін не деп атаймыз?

Жаргелтай. Ол оңай.

Жапалақ. «Паң» дейсің, «сал» дейсің, «ішті, жеді» дейсің, солай ма?

Жаргелтай. Со да жетеді.

Жапалақ. Мүрдем кетсін десек аяғына қасқыр қақпанын қаптыруымыз керек.

Жаргелтай. Ол қай қақпан?

Жапалақ. Ол ма? Ол сұлу соғылған қос қабат особняк. Мемлекет қаржына соғылды деп ең алдымен соны жазамыз арызға.

Жаргелтай. Жарайсың, таумұрным. Қаптырдың қақпанды, қаптырдың.

Жапалақ. Содан кейін домалақ жерді шыр көбелек айналдырамыз.

Жаргелтай. Тоқта, тоқта. Жерге тимей тұра тұр. Дубай қақпанға түсті дейік, Сапақты қайда қоясың?

Жапалақ. Әлі сонысы бар екен-ау...

Жаргелтай. Таптым, Жапалақ.

Жапалақ. Я, сәт.

Жаргелтай. Сапақ Дубаймен жемдес, туыс болам деп оның балдызы Жібекке үйленгелі жүр. Тура ма?

Жапалақ. Тура!

Жаргелтай. Сол үшін 100 қойды елу мың сом ақшаға айналдырып, Дубайдың өңешіне тыққалы жүр. Тура ма?

Жапалақ. Атқан оқтай! (Екеуі құшақтасып қалады.)

Жаргелтай. Арызды жаздық, жіберіп кеп қалдық. Содан соң қайтеміз.

Жапалақ. Қайтуші ек, нәтижесін күтеміз де.

Жаргелтай. Дубай Шубаевичтің бір мықты досы арызымызды алады да «анығын ашып тексеруге» деп тура Дубай Шубаевичтің өзіне жібереді.

Жапалақ (шошып). Сақта, құдай, күл-пара боламыз-ау онда.

Жаргелтай. Тас-талқан де.

Жапалақ. Түу, арам өліп қала жаздаппыз- ау, өзіміз.

Жаргелтай. Сендей қорқақты көрсем көзім шықсын. (Жақындап.) Одан да отыра қал да арызды баста. Дуекең келгенше жазып та, кешіріп те үлгіреміз. Жібектен бұрын өзіміз бұрқ еткізейік шаңын.

Жапалақ. Қане, басталық. Тек жазып болғанымша алаң етпе. (Отырады.)

Жаргелтай. Тоқ етерін бір-ақ бас. (Телефон сылдырлайды, телефонды, тыңдап.) Алло... алло... Кім керек еді? (Телефонның аузын басып.) Сенің сұлуың. Не дейін, бар дейін бе, жоқ па? Даусы әзірейілдің даусындай зіркілдейді.

Жапалақ. Жоқ де. Мұнда екенімді білсе жетіп келуден тайынбайды.

Жаргелтай (телефонмен). Майрашжан... Жапалағың қазір жоқ көрінеді. Не дейсің, Мәкеш? (Телефонды басып,Жапалаққа.) «Көрсетермін жоқты» дейді. Мынауыңмен өзің сөйлес, Жапалақ.

Жапалақ. Шыдап бақ. Жоқ дегеніңнен танба.

Жаргелтай (телефонмен). Менің өз әйелімнің де айқайы жетеді. Енді басымды қатырмаңыз, Майра. (Телефонды іліп қояды.)

Жапалақ. Жүр, тез жазайық арызды. (Екеуі жарыса басып бөлмелеріне беттей бергенде сырттан машина гүрілі естіледі.)

Жаргелтай (кілт кідіреді). Дуекеңнің өзі болмасын. (Терезеден қарайды.)

Жапалақ. Сапақ боп шықты ғой.

Жаргелтай. Келбетіне қарашы. Тап-тұйнақ, жып-жылтыр... Науетек қана, күнәсіз пендем сияқты. Ал асаса ше? Арыстанша, жолбарысша асайды.

Жапалақ. Қорқу дегеннің не екенін де білмейтін болу керек өзі.

Жаргелтай. Атама. Меруерт ханым сіңлісін берем деп мұны да көк есегіне айналдырып келеді. Бұған кездесуге онша әуес емеспін. Тағы бір жалған қағазға қол қой деуі мүмкін. Тезірек тайып тұрайық.

Жапалақ. Тауып айттың, Жаргелтай.

Екеуі бөлмеге кіріп кетеді. Сәлден кейін Сапақ кеп кіреді.

Сапақ (кабинеттің алдында). Шеше, Бозша шешей!

Бозша (даусы). Қазір, шырағым! (Артынша жаңағы өткен жағынан сыпырғылы Бозша кемпір келеді.)

Сапақ. Кабинетті ашыңызшы, шеше.

Бозша. Өзі келмес пе екен, Дубайдың?

Сапақ. Келмейді, сырқат көрінеді.

Бозша. (кілтін іздеп тұрып, төңірегіне қарайды). Неғып жым-жырт бола қалды десем, жаңағы екеуі бөлмелеріне кеткен екен ғой.

Сапақ. Олар кім еді, шеше?

Бозша. Кім болсын, Жапалақ пен Жаргелтайды айтам да.

Сапақ (күледі.) Тағы да дауласты ма, шеше?

Бозша. «Ғалымбыз» деп көріктей күмпілдейді. Ал істеріне қарасаң жел қаңбақ па, бірдеңе. Қазір екеуі әжептәуір жарасып отырса, енді айналып қарағаныңда әтешше жұлысып жатқанын көресің. Бір күнде, бір топырақтан жаралған сияқты өздері.

Сапақ. Мінез ғой, шеше.

Бозша. Ондай мінезді ит жесін. Демде тату, демде араз. Жын ба, сайтан ба, кісі біліп болмайды. (Енді кілтін таңдап алып есікті аша бастайды. Сырттан машина сигналы естіледі. Екеуі де терезеге қарайды.)

Бозша (қуана). Жібек.

Сапақ. Жібек! Я, сол екен! (Галстугін жөндей бастайды.)

Бозша. Тағы да толып жатқан шыны, шөлмектерін арқалай кепті.

Сапақ. Бұрылмастан лабораторияға тартты.

Бозша (сүйсіне). Шын ғалым осы қызымнан шығады.

Сапақ. Қызым-ақ емес пе? Тұлға қандай, түр қандай! «Қара қасым, қолаң шашым» деп осындай қыздарды айтқан-ау деймін, шеше.

Бозша. Әрине... Қыз қылығын асыра серпімей, өңшең безбеңдеп ұстай білетін жас. Әрі ақкөңіл, әрі ұстамды. Мұндай мінез некен-саяқ кездеседі, шырақ.

Сапақ. Жеткіздіңіз қыз мақтауын жігітке...

Бозша. Жоқ, шырағым, жігітке арнап қыз мақтау менің жасыма келіспейді. Әншейін Жібекті жақсы көретінімді сездіріп жатырмын.

Сапақ. Кешіріңіз, шешетай. (Қасына барады.) Сіз көп жасаған сыншы адамсыз ғой, шеше. Жібектің маған қалай қарайтынын білемісіз?

Бозша. Жоқ.

Сапақ. Мен туралы сөз қозғала қойғанда Жібектің елеп сұрастырғанын да байқамадыңыз ба?

Бозша. Онысын да байқамаппын, шырағым.

Сапақ (Бозшаның қолын қызметтен тоқтатып.) Ендеше маған да жақсылық етіңіз, осы жағынан сыр тартып беріңіз, шеше.

Бозша. Қой, шырағым.

Сапақ. Бір жолға. Мен үшін, шешетай! (Құшақтайды.) Ретін тауып мен туралы да жақсы сөздер айтуға тырысыңыз.

Бозша (күледі). Мен бе тапқан айтқырың?

Сапақ. Сізсіз, шеше. Қараңызшы маған. (Кемпірдің бетін өзіне бұрады.) Ажарсызбын ба? Құдай біледі, ақылсыз да демессіз. Бүгін орынбасар болсам, ертең директордың өзі болмасыма кім кепіл? Жалынамын, шешетай, осының бәрін сыпайылап қыз құлағына құя жүріңіз. Еңбегіңіз мойнымда.

Бозша (қулана). Ақым әзір екен ғой.

Сапақ. Әзір болғанда қандай, Жібек көйлек, нәтте жаулық, әміркен мәсі. (Екеуі бірдей күледі.)

Бозша. Болды, балам сауда бітті. Енді кабинетке бар. Мен мына бөлмені тазартып алайын.

Сапақ. Шешем айтты — сөз тамам. (Папкасын алып ішке кіреді.)

Бозша. О, тоба! (Жай ғана күледі.) Қыз таңдаған жігітті қыз да аңдаушы емес пе еді? Онымен жұрттың жұмысы болсайшы. Мен Сапақты көрікті деймін. Жібек көзіне сенбей менің сөзіме сенеді. Мен Сапақты ақылды деймін, Жібек оған да мақұл дей салады. Сөйтіп ақымаққа ақыл орнайды, ажарсызға көрік қонады. Хи-хи-хи!... (Телефон сылдырлайды. Бозша тыңдайды.)

Иә, дәл өзі. Кімді дейсің? Дубай Шубаевич? Ол жоқ!.. Оның орынбасары шырағым, Алматыдан сұрап тұр. (Сапақ жүгіріп кеп телефонды алады.)

Сапақ. Алло! Алло! Өзіңіз кімсіз! А, Бақбергеновпысың? Сәлем, сәлем! Мен Сапақпын. Жарты жылдың есебі деймісің. Кеше ғана жібердік. Есеп пе? Түзу... документтері де түгел. Ал енді біздің елу жылдық туралы хатымыздың жайын айт... Молодец! Шүйінші ала беруіме де бола ма!.. «Өтсін» деген жалғыз сөз ғана керегі... Я, я... Аржағын өзіміз дөңгелетеміз... Сенгеніміз өзіңсің... Дұрыс, дұрыс... Қарызың мойнымызда. Қош. (Телефонды іледі.)

Бозша. Бір үлкен жақсылық хабар келді-ау, шырағым?

Сапақ. Үлкен болғанда қандай, шеше! Таудай, аспандай!

Бозша. Естіртші, балам, бірге қуаналық.

Сапақ. Біз, Дубай Шубаевичтің елу жылдығын тойлауға рұқсат сұрамап па едік?..

Бозша. Я, сұрағансыңдар.

Сапақ. Біздің сол өтінішіміз қабылданатын бопты. Бірер күнде шешілетін көрінеді, шеше.

Бозша. Оңды бопты, балам.

Сапақ (телефонды қайта алады). Алло! Облыстық газеттің редакциясын беріңізші... Редакция ма? Маған Айдабол жолдас керек... Айдабол! Сәлем, сәлем. Мен ғой... Сапақпын... Айдеке, маған жуан бір подвалдық орын әзірлей бер. Мақаламның атына?.. «Дубай Шубаевич». Мәселе министрдің қол қоюына ғана қарап тұрса керек... Бүгіннен бастап әзірлікті өкірте береміз. (Күледі.) Тойдың да жуан ортасындасың. Қош. (Телефонды іледі.) Шеше, мені сұрағанға директорда деңіз. Барам да қайтамын.

Шапшаң басып шығып кетеді. Бозша өз жұмысын істей береді. Қарсы бөлмелерден құлақтарын сала, тың тыңдай Жаргелтай мен Жапалақ шығып келеді.

Жапалақ. Кемпір, не жаңалық? Маған айтшы әуелі.

Жаргелтай. Оны қоя тұр, маған айт.

Бозша. Шүйінші, жарғақ құлақтар, шүйінші!

Жаргелтай. Не бопты?

Бозша. Дәулер жарылқапты. Ақ қойдың қарны жарылыпты. Жақында Дубайдың елу жылдығы тойлансын деп жоғарғы жақ қаулы алыпты.

Жапалақ (үрке сөйлейді). Жоғарының өзінде ме?

Бозша. Дәл өзінде.

Жаргелтай. Жаңылыс есіткен шығарсың, кемпір?

Бозша. Есіткен мына екі құлағым. Сенбесеңдер басымды қатырмаңдар. (Шелегін көтеріп кете бастайды.)

Жапалақ. Тағы да айтшы, қаулы да шығып па?

Бозша (қатты). Шығыпты.

Жаргелтай (алдын кес-кестеп). Қол да қойылып па, кемпір?

Бозша. Қайта өшпестей, мықтап тұрып қойылыпты! (Қарсы бөлмелердің біріне кіріп кетеді.)

Жапалақ. Байқаймысың, Жаргелтай, саған ерем деп су түбіне кете жаздаппын ғой.

Жаргелтай. Сен ғой бастаған әуелі.

Жапалақ. Пәлеңнен аулақ, антұрған, өзің емес пе бәрін күйретпек болған?

Жаргелтай. Ал жұмыр жерді шыр көбелек айналдыратын кім еді?

Жапалақ. Ой, қой деймін. Одан да бас қамын ойласалық та.

Жаргелтай. Е, бәсе, осылай келмеспісің. (Жақындап.) Аузымыз табыт, құлағымыз мола. Ештеңе айтқан да жоқпыз, ештеңе есіткен де жоқпыз, дұрыс па?

Жапалақ. Дұрыс. Тас кереңбіз!

Жаргелтай. Дубай Шубаевичқа жағу үшін оттап кетіп жүрмеймісің?

Жапалақ. Тілім кесілсін! Ал, өзің ше?

Жаргелтай. Жағым қарыссын. Әкел қолыңды!

Жапалақ. Әкел! (Екеуі қол алысады.) «Тек жүрсең тоқ жүресің» деп бұрынғылар бекерге айтты деймісің?

Жаргелтай. Қандай ақылды сөз!

Жапалақ. Қайран ата-бабам біле берген екен де. Қанеки, жаңағы арыздың көзін құртайық.

Жаргелтай. Құртсақ құртайық. (Арызды жыртып тоқыма корзинкаға тастамақ болады.)

Жапалақ (ұстай алады). Дуекемнің асыл атын қоқырсық салған жерге тастамашы... обалды.

Жаргелтай. Рас, рас. Біздің жаман ойымыз күл боп жатсын да, Дуекемнің жақсы аты оттай лауласын. Әкел сіреңкеңді.

Жапалақ сіріңке тұтандырады. Арызды жағып бола бергенде Майра мен Зәуреш кеп кіреді.

Жапалақ. Сендерді кім шақырды?

Майра. Ешкім де шақырған жоқ. Жан сауғалар сая іздеп өзіміз келдік.

Зәуре (еріне). Құрыппыз ғой, Жарекем. Бүйтiп тірі жүргенше өлсең еді ертерек. (Жоқтау әуенімен.) «Қыршын кетті-ау, боздағым, арманда өтті алғаным. Қанатымнан қайрылдым, жалғызымнан айрылдым» деп қақсап отырмас па ем артыңда.

Жаргелтай. Жағың қарыссын, Зәуреш.

Майра (о да Жапалаққа қарай дауыстай.) «Ағып бір кетті жұлдызым, аңырап қалды-ау ұл-қызың» — деп мен де жоқтамас па ем сен өлсең. Енді жиған-тергенді компескеге беріп, түрмедегі екеуіңе қара нан тасуымыз қалыпты. Айтыңдаршы, байсымақтар, енді қайттік?

Жаргелтай. Ендеше маған құлақ салыңдар. (Жақындап.) Үкімет қаулы алыпты, Дуекеңнің елу жылдығы тойланатын бопты. Енді үнстеттің бар малы сатылып кетсе де ештеңе болмайды.

Майра. Рас па, Жапекем?

Жапалақ. Рас, жаңа ғана хабар келді.

3әуреш. Аузыңнан айналайын. (Ерін сүйеді.)

Майра. Ендеше біз кідірмейік. Меруерт ханымға құтты болсынға барайық. Жүр, Зәурештай.

3әуреш. Жүр, Майражан.

Екеуі шапшаң шығып кетеді.

Жапалақ. Құйын соққандай болдық-ау.

Жаргелтай. Өткінші бұлттай борандатты да өтті.

Пауза. Екеуі кезек күрсініп өз бөлмелеріне кіреді. Іштен сыпырғыш, шелегін көтерген Бозша екінші бөлмеге беттейді. Сыртқы есік қағылады.

Бозша. Я кіре бер. (Кішкене чемоданы бар жас жігіт Әбіш кіреді.)

Әбіш. Сәлеметсіз бе, шеше?

Бозша (сыпырғышымен қарсы барады). Шүкір. Айта бер, шырақ, бұл мекеменің басшысы да, қосшысы да қазір мен боламын.

Әбіш. Маған осы институтта істейтін Жібек Хасенова деген қыз керек еді.

Бозша. Ендеше отыра қал. Іздеген кісің табылады. (Әбіш отырады.) Жол болсын, шырағым? (Өзі отырады.)

Әбіш. Алматыдан келемін.

Бозша. Өзім де солай болжап ем. Бұл қалада бұрын көрінбеген баласың.

Әбіш. Бірінші келуім, шеше.

Бозша. Онда қайда істеуші ең?

Әбіш. Газетте.

Бозша. Еһе, жазады екенсің ғой?

Әбіш. Аздап.

Бозша. Жақсы, балам, жақсы.

Қалпақтарын киген Жаргелтай мен Жапалақ жарыса шығады. Екеуі бір-біріне, содан соң жолаушы жігітке қарап аңтарылып қалады.

Бозша. Кісі көрмегендей неге тесірейе қалдыңдар? (Тұрады.) Танысыңдар, Алматыдан кепті, жазушы көрінеді. (Сыпырғысын көтеріп екінші бөлмеге кетеді.)

Жапалақ. Ендеше танысалық. (Қолын береді.) Қой маманы, ғылым қызметкері Жапалақ Жарқанатович.

Жаргелтай. Мені сиыр ғалымы Жаргелтай Сарымсақович деп біліңіз. (Қол алысады.)

Әбіш. Әбіш Абзалов.

Жапалақ. Келген жұмысыңыз бізге түсінікті.

Жаргелтай. Дубай Шубаевичті жазуға келген болдыңыз ғой.

Әбіш (күледі.) О да мүмкін. Қызықты тақырып табылса неге жазбасқа...

Жаргелтай (Жапалаққа). Дәл үстінен түсіппін.

Жапалақ (Сенен бұрын мен аңғарғанмын. Шапшаң телефонға жармасады.) Маған Дубай Шубаевичтің үйін қосыңыз... Алло! Дубай Шубаевичпысыз? Сізге жалынды сәлем жолдаушы Жапалақ Жарқанатович... Өзіңізге де рақмет, Дубай Шубаевич... Сіздің болашақ мерекеңіздің алдында тамаша өміріңіз бен асқан еңбектеріңізді мадақтап жазу үшін астанадан арнаулы жазушы жіберіліпті...

Әбіш. Тіпті де олай емес, сіз қате айтып тұрсыз, жолдас.

Жапалақ. Қадірлі қонақты сізге ертіп баруыма рұқсат етіңіз (Телефонды іледі.)

Әбіш. Мұныңыз қалай. Жапалақ Жарқанатович?

Жапалақ. Сыпайыгершілік — жақсы қылық. Әйтсе де көп аялдамалық. Біздің директор тез келуіңізді өтінеді.

Әбіш. Түсініңізші, мен Жібекке келген адаммын!

Жаргелтай. Онда тіптен жақсы. Іздеген Жібегіңіз де сол үйден табылады. Кәнеки, жүрелік. (Қолтықтап тұрғызады.)

Жапалақ. Бүл миссия маған тапсырылған. Жүріңіз, жолдас жазушы.

Екі жақтап қолтықтай жөнеледі. Әбіш есіктен бұрын шығады. Таласа ұмтылған Жапалақ пен Жаргелтай кептеліп қалады.

Жапалақ. Саған жол болсын?

Жаргелтай. Бірге ертіп барайық.

Жапалақ. Жоқ, сен осында боласың. (Қағып тастап, шығып кетеді.)

Жаргелтай (тұрып қалады.) Асықпа, таумұрын! Мен де бір жерде сілеңді қатырармын! (Ортаға ойлана беттеп келеді.) Жаңағы жұғымсыз мені жамандап қоймаса не қылсын. Өзіме де обал жоқ, иықтасуға жарамайтын болған соң, ертерек шығып зыта бермеспін бе! (Есік қағылады.) Е, кіре бер?

Қолында сумкасы бар, көзілдірікті Есберген кіреді.

Есберген. Бимазалығыма кешірім сұраймын. (Қалпағын алып басып иеді.)

Жаргелтай. Өзім де жетісіп отырған жоқпын. Айта беріңіз.

Есберген. Мен бүгінгі поездан түскен жолаушы едім. (Насыбай иіскейді.)

Жаргелтай (жалт бұрылады.) Астанадан шығарсыз?

Есберген (түшкіреді.) Атпшу-у, жолың болсын деңіз.

Жаргелтай. Жолың болсын.

Есберген. Әжем марқұм естуші еді. (Жаргелтайға.) Дәл таптыңыз, Алматыданмын. Таныса тұрайық. (Қолын созады.) Художник Есберген Досбергенов.

Жаргелтай. Художник? Қайырлы сапар, Есберген жолдас! (Қолын қайта-қайта қысады.)

Есберген. Айтқаныңыз келсін. Сіздің институт көрмеге арнап заказ береді дегенге...

Жаргелтай. Ар жағын айтып әуре болмаңыз. Негізгі міндетіміз елу жылдыққа байланысты болды ғой, солай емес пе?

Есберген. Маған бәрібір. Тек сүйекті, қымбат заказдар берсеңіздер болғаны.

Жаргелтай. Ақшаға шомылдырамыз. Портрет те саламысыз?

Есберген. Қалағаныңыздай!

Жаргелтай. Статуяға қалайсыз?

Есберген. Ол негізгі өнерім.

Жаргелтай (телефонға беттейді.) О, тамаша, тамаша! Маған да табылды-ау бір олжа. (Телефонды алады.) Маған Дубай Шубаевичтің особнягін қосыңыз... Тезірек беріңіз, бикеш... (Даусын жұқалап.) Дубай Шубаевич, сәлеметсіз бе? Сізге тағы бір қуаныш хабарын айтқалы тұрған Жаргелтай Сарымсақович... Я, қуанышты хабар деймін. Астанадан тағы бір азамат кеп қалды. Министрліктің өзі жіберсе керек.

Есберген. Кешіріңіз, олай емес еді ғой.

Жаргелтай (телефонмен сөйлей береді.) Талантты художник. Әрі портретші, әлі скульптор көрінеді... Сіздің статуяңыздың сәулетті, сұлу жасалуына титтей де күмәнім жоқ. Я, я. Енді үйіңізге ертіп баруыма рұқсат етіңіз. Дұрыс... Қазір шығамыз. (Телефонды іледі.) Жүріңіз, художник жолдас.

Есберген. Сіз шамалы шатастырып алдыңыз білем...

Жаргелтай. Әсіре сыпайыгершіліктің керегі қанша? (Есбергеннің сумкасын көтеріп қозғалуға айналады.)

Есберген. Әйтсе де... сіз маған аздап түсіндірсеңіз еді...

Жаргелтай. Ақшаға шомыласыз, ақшаға? Қалған әңгімені жүре сөйлесеміз.

Есбергенді қолтықтай ұстап шыға береді. Кішкене паузадан кейін жұмысын бітірген Бозша шығады.

Бозша (айнала қаранып.) Жым-жырт. Жел суырып, құйын айдап кеткендей. Жаңағы жолаушы жігіт қайда болды екен! (Алжапқышын шешіп, нәрселерін жинастыра жүріп өлеңдетеді.)

Қартайғанда бойыңнан әл кетеді,

Қызыл шырай бетіңнен әр кетеді.

Шіркін-ай!

Қайран жастық өткен соң қайта оралмай,

Көңіл шіркін қоңырлап әндетеді.

Шіркін-ай.

Өтеді дәурен бір күн-ай.

Осы кезде кірген Жібек Бозша әнін бітіргенше күлімсірей тыңдап тұрады.

Жібек. Шіркін-ай. Өтеді дәурен бір күн-ай.

Бозша (үрке.) Көтек шіркін, мұнысы кім еді?! (Бұрылып қарайды.) Сен екенсің ғой, Жібекжан.

Жібек. Қандай жақсысыз, шеше. Сізді көрген сайын былтыр қайтыс болған өз шешемді көргендей боламын. (Құшақтайды.) О да сіздей мейірімді, ақылды еді...

Бозша. Аңсайды екенсің де. (Сүйеді.)

Жібек. Аңсаймын, шеше. Жаңағы сізше айтатын қоңыр әнін, бетіме тиетін жылы лебін аңсаймын.

Бозша. Оның жақсы екен, қызым. (Пауза.) Айтпақшы, ұмытып кете жаздаппын-ау... Алыстан келген бір жолаушы бала сені сұрады, Жібек.

Жібек (селт етіп.) Алыстан? Алматыдан деді ме?

Бозша. Иә, Алматыдан деді. (Қулана.) Өзің де күткен екенсің қызым, ә?

Жібек. Күткенім рас. Түрі қандай екен, шеше?

Жібек (қулықтана.) Айтыңызшы, шеше, қандай екен?

Бозша. Түрін тірі жанға ұсатпадым...

Бозша. Екі мұрны, төрт құлағы бар, аяқ, қолы сырғауылдай бірдеңе екен. (Күледі.)

Жібек (еркелей.) Қойыңызшы, шеше.

Бозша. Сып-сыпайы, әп-әдемі жас жігіт, ұмытпасам газетте істеймін деді.

Жібек. Тап өзі!

Бозша. Қуанып кеттің ғой, қызым.

Жібек жауап қатамын дегенше сыртқы есік ашылып, жадыраңкы көңілді Сапақ кеп кіреді. Бозша сыпырғы, шелегін алып шыға береді.

Сапақ. Сәлеметсіз бе, Жібек? (Қолдасып амандасады.) Бұ жолы суыт келдіңіз білем?

Жібек. Үлкен бір жұмысқа киліктім де, аялдай алмай, тартып кеттім.

Сапақ (Жібекті қолтықтай ұстап креслоға отырғызады.) Тіптен жақсы болған. Бұдан әрі кешіксеңіз іздеп шығуға да әзір ем.

Жібек. Солай ма?

Сапақ. Солай. Ояуда ойымнан, ұйқыда түсімнен бір кетпей қойдыңыз, Жібек.

Жібек. Қандай шешенсіз? Мен сіздің сөзіңізге қызыға бастасам не қылсын? (Жай күледі.)

Сапақ. Оған да шүкір. (Өтірік көлгірсіп.) Бүгін сезім ұнаса, ертең өзім ұнармын, солай емес пе?

Жібек. Кім білсін?..

Сапақ. Ал мен үлкен үмітпен күтемін.

Жібек. Күтіңіз, күтіңіз... (Күліп орнынан тұрады.) Сіз қызмет үстінде-ақ махаббат күйлерін шерте жөнелуге әзірсіз-ау деймін.

Сапақ. Несі бар шертсе, Жібекжан? Шын ғашық жан арманын шағайын десе орын таңдай ма? Айтпақ сөзім әншейінде сондай көп, сізді көрсем ақтарылардай боп жүрем. Тек беттескен кезде тілім күрмеле береді... Мен бар ғой... (Қолын соза жақындайды.) Мен бар ғой...

Жібек. Тоқтаңыз... тоқтаңыз... (Сықылықтай күледі.)

Сапақ. Неге күлдіңіз, Жібек?

Жібек. Ғажап ұқсастық, ғажап!

Сапақ. Қандай ұқсастық?

Жібек. Кешіріңіз, Сапақ аға, сіз жаңа дәл Дон-Жуанша заулаттыңыз, ха-ха-ха-х-а! Балдан тәтті, қанттан шырын сөздерді қандай төктіңіз. Ха-ха-ха! Сіз бар ғой... сіз қазақтың Дон-Жуаны болуға еркін жарап жатырсыз.

Сапақ. Міней беріңіз, Жібек. Тек тежеп тастамасаңыз болғаны. Ал енді... сізге базына айту қолайсыз көрінсе, оған да көндім. (Кеудесін көтере ұстай барып отырады.) Мінеки, осы секундтан бастап замдиректор болып сөйлесемін.

Жібек. Я, сөйтіңіз. Ал мен сізге бағынышты, жаңа ғана оқу бітіріп келген мал дәрігеріне ауысайын. (Папкасынан бірнеше парақ қағаздар алып ұсынады.) Мен мынадай сұмдықтың үстінен шықтым.

Сапақ (қағазды қарайды..) Мұның несі сұмдық?

Жібек. Осынша қой эксперимент үшін жұмсалды дегенге сенер ме едіңіз?

Сапақ. Әрине. Ал сіз сенбеймісіз?

Жібек. Жоқ. Сондықтан да актыға қол қоймадым. Мына жазылғанның бәрі жалған боп шықты. Жаргелтай, Жапалақтар да бекер қойыпты қолдарын.

Сапақ (атып тұрады.) Оны кім айтады?

Жібек. Мен айтамын.

Сапақ. Ендеше өзіңіз алданыпсыз, Жібек. Көре алмайтын көп өсекшінің сөзі біткен бе. Олар мына сіз сияқты жаңа қызметкер, аңғал жастарды пайдалануға тырысады. (Өтірік көлгірсіп.) Бұдан былай сақ болыңыз, дәрігер жолдас. (Қағазды ұсынады.) Кәнеки, қол қойыңыз.

Жібек. Кешіріңіз, жолдас замдиректор. Бұл қағазға менің қолым қойылмайды.

Сапақ. Онда еркіңіз білсін. Қаламасаңыз басқа бір дәрігерге қойдырармыз.

Жібек (актыны жұлып алады.) Өзім де қоймаймын, өзгеге де қойдырмаймын. Бұл жалған документ.

Сапақ. Сөзіңіз жеткенге көзіңіз жетпей қалса қайтеміз, Жібек?

Жібек. Көзім жеткен соң келдім. Көмілді деген жерлерді өзім аштырып көрдім, ескі тері, жүн-жұрқадан басқа ештеңе де шыққан жоқ.

Сапақ. Солай ма? (Отыра кетеді.)

Жібек. Солай. (Еңкейіп.) Шыныңызды айтыңызшы, жап-жаңа ақшалар судырап қалтаңызға құйылып жатқанда, жұлындай семіз қойлардың осы базарда сатылып жатқанын қалай аңғармағансыз? Қызық екен?! (Күледі.)

Сапақ. Күліңіз, Жібек, күліңіз. Сізге қосыла күлуге мен де қарсы емеспін. (Өтірік күліп.) Ал жаңағы сұрақтарымызды жездеңіз Дубай Шубаевичке, туған әпкеңіз Меруерт ханымға беріңіз, енді түсінікті ме?

Жібек. Не деп тұрсыз? (Қолындағы қағаз түсіп кетеді.)

Сапақ (қағазды қайта әпереді.) Мүмкін, енді қоярсыз қолыңызды. (Селк-селк күледі.)

Жібек. Жоқ! (Сәлден кейін Сапаққа қайта бұрылады.) Байқап сөйлеңіз, күлегеш жігіт. Жездем туралы өз пікірім өзіме жетеді. Көлденең кісілердің кеңесі қажет емес.

Сапақ. Мен бе көлденең кісі?

Жібек (оны тыңдамай). Мен жездемді бала жасымнан білемін. Содан бері бауырымдай керемін. (Даусын көтеріп.) Мен білегін Дубай Шубаевич сіз айтқандай болмайтын!

Сапақ. Мен кеміттім бе о кісіні?

Жібек (тыңдамай.) Мен білетін Дубай Шубаевич ақпейіл, адал жан, ол өзі басқарып отырған үлкен жұмысын құнсыз нәрселерге айырбастамайды да, әжептәуір кісілігін оп-оңай былғамайды. Өзіңізге сенген адамды сіз де былғамаңыз!

Сапақ. Мен жаман дедім бе, не деп тұрсыз, Жібек?

Жібек. Сіз байқап сөйлеңіз, Сапақ жолдас! (Шығып кетеді.)

Сапақ (есіктен көзін алмай тұр. Сәлден кейін салқын жымия бастайды.) Білесіз... Сіз жездеңізді бала жасыңыздан білесіз... Ал қазір ше? (Басын шайқайды.) Жоқ. Қазір оны біз жақсырақ білеміз... Дубай Шубаевичтің босай бастаған репутациясын қайта цементтеу үшін Меруерт ханым айтқандай, той керек... Тойға, сәулем, мың-мыңдаған сом керек. Сіз осыны білемісіз? Жоқ, сәбиім, білмейсіз. (Ойланыңқырап алып, жұмсақ күледі.) Қызым-ақ емес пе өзі?! Менің үйіріле бастағанымды сезгелі неше түрлі жаңа қырларын көрсете бастады... Кей мінезі айнымаған әпкесі. Үйі мен күйеуін де Меруертше ұстайтын болады-ау! (Қуана ойланып). Дуекең тойдан кейін өседі... Үлкен бажа министрлікке ауысқан... Я өзі министрдің... я бірінші орынбасар. Ал мен мынау әсем кабинеттемін... Особняк та бізге қалған... Жібекпенен екеуміз ғана тұрамыз... Шіркін, өмір, қандай қызық, әсемсің! (Сәлден кейін бойын жинап алады.) Шеше, а шеше, бармысыз?

Бозша (кіреді.) Бармын, балам.

Сапақ. Шеше, мені сұрағанға редакцияда деңіз. Барамын да қайтамын.

Шапшаң басып шыға жөнеледі.

Бозша. Кетті бет-бетімен бытырап. Басшы да өзім, қосшы да өзім тағы да. Отыр, Бозша, жақсы орынға сенде отыр. (Жайғасып тұрып қонжия отырған, көрермендерге қарайды.) Үлкейді дейтіндері осы болар.

Шымылдық

ЕКІНШІ АКТ

Дубай Шубаевичтің особнягі. Мейман қабылдайтын кек, жақсы мебельдері мол бөлме. Екі жақта есік. Терде балконға шығатын әйнекті есік ашық тұр. Оған тақауда үйдің екінші қабатына көтерілетін баспалдақ. Балконнан әдемі алма бақшасы, бұлтсыз аспан көгілжімін көреміз. Мезгіл түстен кейін. Перде ашылғанда жібек халатты Меруерт күйсандықта вальс ойнап отыр. Оның қасында терең, жұмсақ креслода көңілді күйде музыка тыңдаған Дубай Шубаевич отыр.

Дубай. Меруертжан, бері келші, өнерлі қолыңнан сүйдірші.

Меруерт (ойнай береді.) Керек болса өзің кел. Дубай. Келе ғой, ақбоздағым келе ғой.

Меруерт (ойнын бітіріп, қолын созады.) Мінеки, Дубай Шубаевич. Сүйіп қал, тезірек, әйтпесе қайта ұсынбай қоямын. (Күледі. Дубай еңкейіп барып Меруерт қолына шап береді.)

Дубай. Ұстадым ба, бәлем! Енді бұйырмай байқашы көрейін. (Өзіне тартып алады.)

Тәтті тоқал, тәтті шарап,

Сүйіп едім болдым харап (сүйеді.)

Тағы бір сүйсем мас боп қалар ма екенмін?

(Қасына отырғызады.) Кеудемдегі қуаныш, маған сабыр тапқызар емес. Бірде іштей сүйсінсем, бірде балаша секіргім келеді.

Меруерт. Қане, секірші. Елудегі кісінің секіргені қандай болар екен, көрелік.

Дубай. Сеніңше, қалай, елу көп сан ба?

Меруерт. Қайдан көп болсын. (Күледі.) Жүздің жартысы ғана емес пе... Ал сеніңше қалай?

Дубай. Меніңше елу — жер ортасы — сынның басы. Нашар еркек елуде кәрілікке бас иеді. Мықты еркек жас қатынмен бір түлейді. Ризамысың жауабыма? (Екеуі бір күледі.)

Меруерт. Ризамын, Дуекесі. (Мойнынан құшақтайды.)

Дубай. Елу жасым еленгелі жатса, үйіңді жазушы мен художник басса риза болмай қайтушы ең...

Меруерт. Соңғы түсім айнымай орындалып келеді.

Дубай. Қалай еді сол түсің?

Меруерт. Ұмытып-ақ қалғаның ба?

Дубай. Сен соңғы кезде кілең жақсы түстер көріп жүрсің ғой. Араластырып ала берем...

Меруерт. Ақ атан ше...

Дубай. Я, я, жаңа түсті ғой есіме... О, жануар ақ атан...

Меруерт. Әлі өңімдегідей... (Еліге.) Қалың ел қаптап қыр басына көтеріліп барады. Сол жұрттың ортасында алтын жабулы, жібек бұйдалы ақ атанның үстінде сен келеді екенсің деймін... Бар жұрттың көзі жалғыз сенде, түп-түгел қызыға, қызықтай қарасады. Жүрегім жарылардай қуаныппын. Бар даусыммен «Дубайым!» деппін айқайлап. Өз үнімнен өзім шошып кеттім.

Дубай. Іздесең таптырмайтын түс, Меруерт.

Меруерт. Солай ма екен? Коммунистер түске сенбейміз дейтіндерің қайда?

Дубай. Оның да рас... Әйтсе де сенің мына түсің қолмен ұстатқандай тура шығып келеді. Мен сені бұдан былай: «Әулием», «көріп келім» деуге де бармын.

Меруерт. Білдей ақ атан... Ұзын шудасын жел шайқап желп-желп етеді.

Дубай. Жануар, қазақ атамның киелі малы емес пе?.. Дубайын бір көтерейін, бел асырып тастайын деген ғой. (Сыртқы есік қоңырауы сылдырлайды.)

Меруерт. Мен барайын. (Тез басып кетеді. Сәлден кейін қайта оралады.) Кіріңіздер! (Еріне.) Мына жігіттер саған кепті.

Дубай. Маған? (Маң-маң басып келгендерге беттейді.) Сіз кімсіз?

1-жігіт. Мен практикаға келген студент едім, ағай, мінеки арызым. (Қағазын ұстатады.) Мүмкін болса мал басына жіберсеңіз екен.

Дубай. Сөзуар қу емеспісің, шырағым?

Студент. Жоқ, ағай.

Дубай. Онда жарадың. (Арызға қол қояды. Сүбеңнен ет кесіп алса қыңқ деме. Не тапсырса соны біл. Бұлтақ-сылтаң болмайды. Түсіндің бе?)

Студент. Түсіндім, аға. (Арызын алады.)

Дубай (екіншісіне.) Сізге не керек?

2-жігіт. Мен шофермін, сіздің директорлық машинаңызға айдаушы керек деп естіп...

Дубай. Жақсы айдаймысың?

Шофер. Первый класс. Менің қолыма тиген машина құрдай жорғалайды, ағасы.

Дубай. Меруерт, бері қара. Мына жігіт шоферлікке ұнай ма?

Шофер. Жеңеше, машина босағаңызда байлаулы болады?

Меруерт Ұнайды, ұнайды!

Дубай. Законшік қу емеспісін, өзің?!

Шофер. Жоқ, ағасы.

Дубай (арызын жазып, қайта ұсынады.) От кеш десе, от кешесің, су кеш десе, су кешесің. Жалғыз ғана машинаңды білесің. Ұқтың ба?

Шофер. Ұқтым, ағасы.

Дубай. Барыңдар.

Екі жігіт кетеді.

Сәлден кейін шофер қайта оралады.

Шофер. Кешіріңіз, ағасы, тағы бір-екі кісі келіп тұр екен, кірсін бе?

Дубай. Жоқ! Бүгінгі қабылдау бітті. Дубай Шубаевич сырқаттау екен де. Білдің бе?

Шофер. Білдім. (Кетеді.)

Дубай (орнына қайтып оралып келеді. Меруерт шар айнаның алдында таранып тұр.) Бұл жұрт енді дамыл берер деймісің. Оқушыға да Дубай, отыншыға да Дубай керек. Ең ар жағы шофер да маған жұғысқанын жақсы көреді. Қалада да Дубай, далада да Дубай. Жалғыз Дубай кімге жете береді...

Меруерт. Дубайшыларды тойдан кейін көрерсің, шалым.

Дубай. Оның рас. Күн демей, түн демей ағылатын бол ар. (Сыртқы есік қоңырауы қайта сылдырайды.) Әнеки, тағы