ПЬЕСА

ҚАТЫСУШЫЛАР:
КЕНЕСАРЫ — хан
НАУРЫЗБАЙ — батыр, ханның бауыры
НЫСАНБАЙ — жырау
КҮНІМЖАН — ханның ғашығы
ТҰРСЫН — Күнімжанның әкесі, бай
ҚАДИША — Күнімжанның шешесі
ҚОҢЫРҚҰЛЖА — Ақмоланың аға сұлтаны
ГОРЧАКОВ — Батыс-Сібір генерал-губернаторы
ИВАН КАРБЫШЕВ — Қараөткел бекінісінің коменданты, войсковой старшина
Халық, сардарлар мен сарбаздар, әнші-күйшілер және тағы басқалар.

Бірінші көрініс

Сахна түкпірінен қараң-құраң етіп біреу шығып (қазақ) келе жатады. Бірте-бірте жан-жақтан қараңдаған адамдардың қатары көбейіп, қимыл-қозғалыс күшейе түседі. Бәрі де алдыға қарай жедел-қабыл ұмсына, ұмтыла береді.

Бір кезде дәл ортаға жоғарыдан арқандар ширатылып түседі. Адамдар жер бауырлап жата-жата қалады. Сол сәт тағы бір топ адам пайда болып, жоғарыдан төмен қарай тартылған арқандарға қарай ұмтылады. Қым-қуыт қозғалыс, жанкешті ұмтылыс. Кенет, жатқандар орындарынан тұрады. Екі жақ арқанға таласа жөнеледі. Әрі тарт та, бері тарт, іс-әрекет күшейіп, арпалыс арта түседі.

Осы кезде Кенесары мен Қоңырқұлжа көрінеді.

ҚОҢЫРҚҰЛЖА. Ей, Кенесары, ұлы империяға жалаң қылышпен қалай қарсы тұрмақсың?!. Елді құр босқа дүрліктіріп, қанды қырғынға бастағаннан не табам дейсің?! Халықты орға апарып жығасың-ау, Кенесары.

КЕНЕСАРЫ. Қоңырқұлжа, сен сияқты ақ патшаға қызмет етіп, күнің үшін жаныңды жалдап, сатылып жүргенше, азаттық үшін күресіп өлген артық!

ҚОҢЫРҚҰЛЖА. Ау, мен ақ патшаға қызмет етсем, Ақмоланың аға сұлтанымын.

КЕНЕСАРЫ. Аға сұлтандығыңды алға тартып, ата-бабамыздан мұра боп қалған жерімізді қарашекпенділерге таратып беріп жатса да аузын буған бұқадай қарап отыра бермекпісің! Бұндай бассыздыққа сен көз жұма қарағаныңмен, мен жол бере алмаймын!

ҚОҢЫРҚҰЛЖА. Өздерің емес пе, ақ патшаға қарсы шығып жүрген.

КЕНЕСАРЫ. Еліңді қасқырша талап, қатыныңды, келініңді, қызыңды зорлап, ұлыңның тұлымын қиып, құлақкесті құлына айналдырса да, тырс етпей отыра беру керек пе?! Жо.. жоқ... Бұған сен көнерсің, мен көне алмаймын, сен төзерсің, мен төзе алмаймын!..

ҚОҢЫРҚҰЛЖА. Кенесары, байқа, байқа, ақ патшаға қарсы шығамын деп, басыңның қайда қалғанын білмей қалып жүр ме? Мен патшаға не үшін, кім үшін қызмет етіп жүрмін?!. Осының бәрі қара халықтың, қалың елдің қамы емес пе? Сенің жаныңды ауыртқан жай, бізді күйзелтпейді деймісің?!.

КЕНЕСАРЫ. Жоқ... Қоңырқұлжа... Сонда айдағанның алдына түсіп, ұстағанның жетегінде кете бер демексің бе?! Жо.. жоқ... намысымызды таптата қоймаспын!

ҚОҢЫРҚҰЛЖА (сәл кідіріп). Кенесары, қазақтың жауы тек ормандай орыс емес, Қоқан, Бұхара, Хиуа хандықтары да басыңа бәйге тігіп, жеріңе көз алартып, әлекедей жаланып отыр. Қайда барсаң да алдыңнан құрылған тор мен қазылған көр шығар!.. Әй... әй...

КЕНЕСАРЫ. Жоқ. Елімнің тізгіні мен шылбырын жат қолына бере алмаймын! Біз құл болу үшін жаралғамыз жоқ! Сен құл болсаң, мен құл болсам, ертеңгі ұрпағымыз кім болмақ? Еркіндік үшін қыннан қылыш суырып, жауға қарсы шабамыз, керек болса, осы жолда жанымызды құрбандыққа шаламыз!..

Осы сәтте жалындата сөйлеп тұрған Кенесарының көзі шара ұстаған сұлу қызға түседі. Ол баппен басып келіп, қолындағы қымызын Кенесарыға ұсынады. Кенесары салқын қымызды тартып кеп жібергенде маңдайынан суық тер бұрқ ете түседі. Қыз қысыла-қымтырыла қол орамалын ұсынады. Кенесары орамалды алып, маңдайындағы терін сүртеді. Осы кезде екеуі қалған елден бөлініп, алға шығады. Музыка өшеді.

КЕНЕСАРЫ. Сен... сен, кім едің, қалқам? Қанатымен су сепкен қарлығаштай болдың-ау!

КҮНІМЖАН. Атым — Күнімжан. Тұрсын байдың қызымын.

КЕНЕСАРЫ. Күнімжан... Күнімжан... Атыңа затың сай екен, қалқам!

КҮНІМЖАН. Есіміңізге сырттай қанық ем. Айтса айтқандай, тұлғаңыз ерек, сөзіңіз кесек жан екенсіз.

КЕНЕСАРЫ. Жанымда жүрер жан екенсің!

КҮНІМЖАН. Әттең, әттең, жолым жіңішке, әйтпесе, ойланбастан соңыңызға ерер ем!

КЕНЕСАРЫ. Сендей ару шұғыласын шашып жанымда жүрсе, менің де өмірім нұрлана түсер еді-ау, Күнімжан! (Қолына қыз берген орамалды алып). Жан-жүрегің аяулы неткен жан ең?!. Қылығың қандай сүйкімді, сөзің қандай әсерлі, жүзің неткен жылы еді, қалқам?!.

Кенесары сәл-пәл ойлана тұрып қалады да, аздан соң аяғын ақырын басып шығып кетеді.

Кенет музыка өзгереді. Лирика. Сағыныш. Махаббат. Әдемі, талдырмаш жаңағы қызды көреміз. Өзімен өзі, біреуді іздегендей, әлденені күткендей күйде. Ыңылдап ән айтады. Әні өте назды, дауысынан мұң мен сағыныштың самал желі еседі.

КҮНІМЖАН (сықылықтап). О, Тәңірім, өзің жар бол!.. Қолда мендей пақырыңды!.. Түні бойы көз ілмеймін, күні бойы елегзимін! Қалай... қалай түстім бұл сұрапыл сарсаңға? Бұл не ғажап? Жаным неге жай таппайды! Көңіл құсым алып ұшып, қайда тартып барасың!.. Қайдан тұрақ табарсың! Жан-жүрегім мұнша неге егіледі, езіледі! Нені аңсайды?.. Нені іздейді?..

Шешесі шығады. Күнімжанды көріп, жанына жақындайды.

ҚАДИША. Күнім-ау, бейуақытта жападан-жалғыз нағып жүрсің?

КҮНІМЖАН. Апа, апа!..

ҚАДИША. Не болды, күнім?

КҮНІМЖАН. Жаным менің жаралы!..

ҚАДИША. Не дейді?.. Ботам-ау, сырқаттанып қалғаннан саумысың!

КҮНІМЖАН. Тәнім сап-сау, жаным ғана жаралы. Жүрегіме мәңгі өшпейтін шоқ түсті! Енді соны өшіре алмай әлекпін! Апатай...

ҚАДИША. Ол қандай шоқ?

КҮНІМЖАН. Сезім шоғы... сезім шоғы, апатай!..

ҚАДИША (күлімсіреп). Күйеу жігіт бүгін келем депті ғой!..

КҮНІМЖАН (күмілжіп). Апа, апатай!..

ҚАДИША. Не болды, күнім? Көңілімді күпті ете бермей айтсаңшы!..

КҮНІМЖАН. Апа... апатай, менің көңілім басқада.

ҚАДИША ( шошынып). Не сұмдықты бастағалы тұрсың, қызым!.. Кім сонда ол? Қандай жан?

КҮНІМЖАН (күмілжіп). Айта алмаймын, апатай... Бір көргеннен таныдым! Таныдым да есім кетті! Еркімді алды құштарлық! Түр-тұлғасы келіскен нағыз батыр, ер екен! Содан бері күндіз күлкі, түнде ұйқымнан айырылдым!

ҚАДИША. Бұның қалай, қызым-ау? Айттырылып, қалың малың төленіп, тойыңа дейін келісіліп қойылған жоқ па? Күйеу жігіт бүгін келеді емес пе? Оған не айтамыз? Қызым, әкеңнің абыройын ойлап көрдің бе?!

КҮНІМЖАН. Ойладым, апа, ойладым! Ойладым да, осыған тас бекіндім! Мен Қоңырқұлжаға әйел бола алмаймын, апатай!

ҚАДИША. Енді болмас әңгімені қозғама?

КҮНІМЖАН. Түсінсеңізші, апатай!.. Екі бірдей қатынның үстіне қалай бармақпын!..

ҚАДИША. Бармай, қайда барасың!

КҮНІМЖАН. Апатай... Қаламаған адамға қалай ғана бармақпын!.. Қалай қимақсыз, апатай!.. Апа...

ҚАДИША. Қой, қызым, ақылға кел! Әкең де саған жаманшылық ойламас. Оның үстіне аға сұлтан деген аты бар емес пе, Қоңырқұлжаның қырына іліксек, кетеуіміз кетіп қалмай ма, қызым? Сенің қалыңыңа деп үш үйір қара жорғаны әкеп тастамады ма?! Елге масқара боламыз! Ол бұған қалай шыдар дерсің?! Береке-бірлігіміз кетіп, елдің тыныштығы бұзылмай ма?!.

КҮНІМЖАН. Өзім де екі оттың ортасында қалғандай қиналып жүрмін, апатай... Бірақ, бұл ойымнан енді мені бір-ақ нәрсе қайтармақ!..

ҚАДИША. Ол не сонда? Алдымен соныңды айтшы?

КҮНІМЖАН. Ол... Ол — ажал.

ҚАДИША. Не дейді, Құдай-ау!.. Тас бітелгір құлағым не естіп тұр! Ботам-ай, ертерек неге айтпадың? Әкеңе не дерміз?!

КҮНІМЖАН. Апа, әкеме өзіңіз айтып көріңізші! Түсіндіріңізші, апатай!..

ҚАДИША. Қалай ғана айтсам екен?! Құдайым-ай!.. Сенің де сырың, әкеңнің де мінезі өзіме мәлім ғой! Айтайын, түсіндірейін!.. Түсінсе егер...

Екеуі шығып кетеді.

(Сол сахна. Тұрсын бай ойланып отыр. Бір кезде сырт жақтан шәуілдеген иттердің дауысы жамырай шығып, тарсылдаған ат тұяғының дүрсілі естіледі. Іле-шала үйге Қоңырқұлжа алқына-жұлқына кіріп келеді. Ашулы, сұсты.)

ТҰРСЫН. Хош кепсіз, сұлтан!.. (Қоңырқұлжа оның ұсынған қолын алмайды. Қолындағы арқанды жерге тастай салады). Ау, сұлтан, жауға шапқандай бұл не келіс? Жоқ әлде, сұлтанға не істесе де жараса береді деп ойлайсың ба? Ақыры келісің осылай екен, үйге ат-матыңмен бірақ кіре салмадың ба?! Ауылдың итіне дейін азан-қазан шулатып...

ҚОҢЫРҚҰЛЖА. Оу, ауылдарыңда адам емес, иттің көп екенін қайдан білейін! Шетінен үргіш, қабаған сияқты!..

ТҰРСЫН. Мен де білмедім, иттің тілін түсінетін ит емеспіз, амандасып-сәлемдесіп жатқандары шығар!

ҚОҢЫРҚҰЛЖА. Әй, не деп тұрсың, Тұрсын бай!..

ТҰРСЫН. Аптықпа, сұлтан, ата-дәстүр бар емес пе? Ұмыттың ба?..

ҚОҢЫРҚҰЛЖА. Ей, ата салтты аяққа таптап отырған мен бе, әлде сендер ме? Аа.. Кеше қызыңның хабаршыдан маған не айтып жібергенін білемісің?

ТҰРСЫН. Ашуланба, сұлтан. Өзім де жаңа ғана естіп отырмын. Алдымен сөзге қонақ бер!

ҚОҢЫРҚҰЛЖА. Не айтарыңды қабағыңнан-ақ сезіп тұрмын! Бүгін қызыңды алып кетемін!..

ТҰРСЫН. Бере алмаймын...

ҚОҢЫРҚҰЛЖА. Ау, неге? Айттырып, қалың малын төлеп қоймап па ем!

ТҰРСЫН. Айттырғаның рас-ау!

ҚОҢЫРҚҰЛЖА. Ендеше бұл қай қиястық?

ТҰРСЫН. Қызым өз еркімен бармаса, зорлап қоса алмаймын. Өзің де білесің, Күнімжан менің жар дегенде жалғызым. Қызым да осы, ұлым да осы! Құдайдан тілеп алған, көзімнің ағы мен қарасындай, жалғызымды жылата алмаймын!

ҚОҢЫРҚҰЛЖА (өршеленіп). Оу, сен өзі не айтып тұрғаныңды білемісің! Жоқ әлде, мына менің кім екенімді ұмытып қалдың ба?

ТҰРСЫН. Ешнәрсені ұмытқам жоқ! Қаласаң, қалың малыңды айыбымен қайтарып берейін. Тек айтарым, көңілі қаламаған қызымды жылата алмаймын!

ҚОҢЫРҚҰЛЖА. Таңдағаным — Күнімжан. Әйтпесе, аламын десем, маған немене қатын құрып қалды деймісің?! Берсең қолыңнан, бермесең жолыңнан...

ТҰРСЫН. Қоңырқұлжа... аға сұлтан болдым деп әбден құтырған екенсің! Кім еді сені қолтығыңнан демеген? Ұмыттың ба?!. Аядым ба жолыңа, малым менен пұлымды!..

ҚОҢЫРҚҰЛЖА (күледі). Әй, берсең, мен сенен сұрағамын жоқ! Өзің үшін бергенсің! Саған да жал бітейін деген екен, ә!.. Салыңдар мойнына қыл арқанды. Қол-аяғын кісендеп, итжеккенге айдатайын. Көрейін, қорлық пен мазақтың қандай болатынын!.. (нөкерлеріне қарап). Әй, не қарап тұрсыңдар! Аналарды алып кетіңдер!.. Қызын ғана қалдырыңдар!

КҮНІМЖАН. Әке!..

ТҰРСЫН (шошынып). Қоңырқұлжа, не істемек ойың бар?

ҚОҢЫРҚҰЛЖА (жымысқылана жымиып). Қазір өзің де көретін боласың!

ТҰРСЫН. Антұрған!

ҚОҢЫРҚҰЛЖА. Әкетіңдер мынаны! (Сырттан бір жігіт жүгіріп кіреді.) Әй, не боп қалды?

ЖІГІТ. Кенесары... Кенесары келе жатыр...

ҚОҢЫРҚҰЛЖА. Келсе, қайтейін!..

Іле-шала Наурызбай кіріп келеді. Тұрсын байды ұстап тұрған екі нөкерді қамшымен тартып-тартып жібереді.

НАУРЫЗБАЙ. Босатыңдар! (Қоңырқұлжаға). Бұл не қылған бассыздық.

ҚОҢЫРҚҰЛЖА (сызданып). Саған не керек, боқмұрын?

НАУРЫЗБАЙ. Сен не деп тұрсың, атаңа нәлет!.. (жағасына жармаса кетеді)

КЕНЕСАРЫ. Тоқтат!..

Осы кезде Кенесары кіріп келеді. Қасында Нысанбай жырау. Наурызбай қолын кеудесіне қойып, қаққан қазықтай тұра қалады. Кенесарының көзі бірден үрпиіп тұрған Күнімжанға түседі. Күнімжанда Кенесарыға қарай қалған. Екеуінің көздері түйісіп қалады да, қыз ұялып имене басып шегіншектей береді. Оның артынын «Қызым, қызым...» деп әкесі де шеттеу шыға береді. Кенесары Күнімжанның соңынан бір басып, екі басып ілесе беріп, ойына әлдене түскендей тоқтай қалады.

КЕНЕСАРЫ. (Қоңырқұлжаға қарап) Бұл қай басынғаның!

ҚОҢЫРҚҰЛЖА. Сен... сен бұнда қайдан тап бола қалдың?

КЕНЕСАРЫ. Жай жүретін заман ба еді?! Жау жағадан алғанда, бөрі етектен тартып, елдің шырқын бұзып тұр емес пе?!

ҚОҢЫРҚҰЛЖА. Ау, елдің қамын сылтау ғып, қатын қарап жүргеннен саумысың!

КЕНЕСАРЫ. Ал, солай болса ше?!. Бұл елдің еркегі жалғыз сен емес шығарсың!

ҚОҢЫРҚҰЛЖА. Кенесары, мен бүгін қайтсем де қалыңдығымды алып кетемін!.. Жолыма бөгет болма!

КЕНЕСАРЫ. Қоңырқұлжа, еріксіз алып кете алмассың! Біз де бұл елдің иесіміз.

ҚОҢЫРҚҰЛЖА. Солай ма еді?!. Сен қарсы болды екен деп, сырғасы салынып, еншісі төленген қалыңдығымды тастап кете алмаймын!

КЕНЕСАРЫ. Қоңырқұлжа, қарындасты жылатып саған бере қоймаспыз!

ҚОҢЫРҚҰЛЖА. Кенесары, айтқаныма көніп, айдауыма жүреді десең, қателесесің! Атаң Абылайдан бері айтқандарыңды өткізіп, тізе батырып келесіңдер. Билік пен шен-шекпенге қатысты болса бір сәрі-ау! Басқа қыз-қырқын құрып қалғандай, қалыңы төленген қатыныма көз салғаның, қай басынғаның!.. Айдың-күннің аманында айттырып қойған қалыңдығымнан айырылып қалсам, кім болғаным! Жо.. жоқ... Кенесары, бұндай бассыздыққа жол бере қоймаспын! Біздің де еркектік намысымыз бар емес пе?.. Құдай куә, мен емес, өзің келіп соқтықтың! Көрерміз әлі кімнің мықты екенін! Ендігі ісім сендермен болсын!

НАУРЫЗБАЙ (тұра ұмтылып). Әй, доңызбен ауызжаласқан пәле, не оттап тұрсың!?.

КЕНЕСАРЫ. Науан!..

ҚОҢЫРҚҰЛЖА. Өй, өңмеңдеген өңшең Абылайдың тұқымы... Құтырайын деген екенсіңдер! Тфә!.. (шығып кетеді).

НАУРЫЗБАЙ. Атаңа нәлет, қуып жетіп, сазайын берейін!..

КЕНЕСАРЫ. Наурызбай!..

НАУРЫЗБАЙ. Көке!..

КЕНЕСАРЫ. Бауырым!..

НАУРЫЗБАЙ. Көке, «Жауды аяған жаралы» болар. Көке...

КЕНЕСАРЫ. Есіңде болсын, мен аяп тұрғамын жоқ! Итпен ит болсаң, бойыңнан не қасиет қалмақ? Онсыз да басы бірікпей жүрген елдің арасына от салып қайтеміз!..

НАУРЫЗБАЙ. Қашанғы олардың әуеніне төңкеріле береміз. Аюға намаз үйреткен таяқ емес пе?!

НЫСАНБАЙ. Наурызбай... Наурызбай, кейде осылай жау болуға ниеті жоқ елді де өшіктіріп аласың-ау!

НАУРЫЗБАЙ (Нысанбайдың жағасынана шап беріп). Оу, сен кім едің?!.

НЫСАНБАЙ. Сабыр, Наурызбай!..

НАУРЫЗБАЙ. Сен кім едің, маған ақыл үйретер?!

КЕНЕСАРЫ. Науан... Науан!.. Ашуың алдында, ақылың артыңда жүреді-ау, сенің! Біз елді ақылмен.. мына бастап жүрген ісіміздің игілікті іс екендігіне көздерін жеткізіп барып, барша халықты соңымыздан ертеміз деп жүр емеспіз бе? Сабаңа түс, Науан!..

НАУРЫЗБАЙ. Көке, мен сенің ашуың мен қайратыңмын. Керекті жерге жұмсарсың! Қиып түспесем, маған серт! Ендігі бас билігім өзіңде. Артық кетіп, ағаттық жасасам, айыпқа бұйырмассыз, көке!

КЕНЕСАРЫ. О, бәрекелді... бәрекелді бауырым! (Құшағына басып, арқасынан қағады).

Тұрсын Кенесарыға жақындайды. Онымен бірге әйелі мен қызы қоса шығады. Әйелінің қолында кісе, қызының қолында қылыш. Көлденеңінен ұстаған. Тарту-таралғы екені көрініп тұр.

ТҰРСЫН. Айналайын, Кенесарым-ай, сыртыңнан қиянатқа жаны қас деп естуші ем! Оған да көзім жетті. Өле өлгенше ұмытпаспын. Атаң Абылай мен әкең Қасымның да ойлағаны ел бірлігі, жер тұтастығы еді. Өзің де сол жолға түскен екенсің! Ақ патшаның пәрменіне разы болмай атқа қонды деп естігем. Ризамын. Жортқанда жолдарың болсын!

КЕНЕСАРЫ. Тәңір жарылқасын, ағасы!

ТҰРСЫН. Кенесары, өзің ат үстіндесің, ал біз болсақ, отырып қалдық. Ел іші қалай, не күйде?

КЕНЕСАРЫ. Өз елімізде тұрып өгейдің күйін кешкендейміз, қария. Самалы саумал Сарыарқам-ай!.. Түгін тартса майы шығатын қасиетті атақонысымыз сағымдай бұлдырап, жаттың қолында қалып бара жатыр. Жеріміз киесіз, еліміз иесіз қалғандай. «Төртеу түгел болса, төбедегі келеді, алтау ала болса, ауыздағы кетеді» демей ме! Алтаудың ала болмай, төртеудің түгел болғанын қалаймын. Мына аузы түкті кәпірдің беталысы жаман, ішкерлей еніп, қаптап келеді! Бұларын қоймаса, түбі осылармен жауласатын түріміз бар! Қараспандай төніп келе жатқан алты басты айдаһарға бірлесіп қарсы тұрмасақ болмайды. Екпіні тауды бұзып, жасты жаратындай, тым қатты.

НЫСАНБАЙ. Ел ағасыз, жең жағасыз болмас. Елдің жөн білер ағасысыз, сіз бұған не дейсіз, қария. Кенесарының сөзіне қандай ақыл қосасыз?

ТҰРСЫН. Иә, сөздеріңнің жаны бар. Қауіп көп. Қара аспандай төніп-ақ келеді. Сейілетін күн бар ма, сейілтетін күш бар ма?! «Бірлікті ел бұзылмас» деген, «күш — бірлікте», бас біріктіріп, қарсы тұрмасақ, жұтылып кетер жайымыз бар. Ел қонысынан айырылса, ырысынан қоса айырылмақ. Ел мен жердің қадірін білер жұрт емеспіз бе, біз де қарап қалмаспыз! Артыңда айғайға аттан қосар қалың елің бар! «Көп қолдаса, жеңбейтін жау жоқ», қолтығыңнан демеуге қашанда дайынбыз. Еліміз бен жеріміз үшін аянатын, аяйтын ештеңеміз жоқ!

КЕНЕСАРЫ. Бәрекелді, ағасы. Көпті көргендігіңізді танытып, көшелі сөз айттыңыз! Өзіңіз сықылды жөн сілтеп, жол көрсетер ел ағалары болмаса, қазақтың қай ісі оңға басар дейсіз! Мына кең далада тарыдай шашылып, ру-руға бөлініп жүрген сорлы қазақ басы бірікпей, жем болып кете ме деп қорқам.

ТҰРСЫН. Әр қазақтың үйінде хан мен сұлтанның сыбағасы дайын тұратын дәстүріміз бар-емес пе?!. Қабыл ал!.. Елің теңдікке жетпей, беліңнен түспесін! (Кенесарының беліне күміс кісе байлайды).

КЕНЕСАРЫ. Тәңір жарылқасын, ақсақал!..

ТҰРСЫН (Наурызбайға бұрылып). Ал Наурызбай шырағым, «орыстан досың болса, айбалтаң қасыңда болсын» деп тегін айтты деймісің! Мына алмас тек қана ақиқат жолында сермелсін!

НАУРЫЗБАЙ. Рахмет, ағасы!

ТҰРСЫН. Жортқанда жолдарың болсын, батырларым! Жаратқан жар болып, ата-бабаларыңның аруағы қолдасын! Аумин!

Екінші көрініс

Кенесары жападан-жалғыз ойланып отыр. Көзінде мұң, жүзінде нала бар.

КЕНЕСАРЫ. Оу, беу дүние... Менің таңдаған жолым дұрыс па? Заман мынау... құбылып тұрған... «Алла аларында адамды ақылынан адастырады» деуші еді, адасып жүрген жоқпын ба? Соңыма ілескен халықты өзім орға апарып жықпаймын ба?! Бастарын оққа өзім байлап бергендей болмаймын ба?! Ормандай орысқа қарсы шығамыз деп, құр босқа қырылып қалсақ, не болмақ?!. Алты басты айдаһардың жұмырына жұтылып кете бермейміз бе? Жо... жоқ. Беу дүние-ай!.. Бар қазақтың басын қосып, соңымнан ерте алсам-ау, шіркін!.. Оған шама жете ме?.. Жай жатсаң да аман қоятын түрі жоқ!Бодандықтың қамытын өз еркімізбен мойнымызға кигенше, тірі жан емеспіз бе, өлсек те қарсыласып өлейік! Мен осыған бекіндім!

А, дариға, дүние-ай!.. Қасиетіңнен айналайын, туып-өсіп, кіндік кескен туған жер!.. Ата-баба қонысым, жаз жайлауым, қыс қыстауым!.. Көкорай тарқан өзенім, айналасы қоғалы, суы тұнық көлдерім, салынды қопа қамысым, батыр мен билер бас қосып, әңгіме құрған белдерім, шағырлы жусан, изенім, жапырақ жайып гүлденер қарағайым мен қайыңым, айналайын аралым, арқар мен құлжа, маралым, бастары самал тауларым, арасы биік бауларым, сарқырап аққан бұлағым, желкілдеп өскен құрағым, сауынға саба толтырып, ат шаптырып, той қылып, құт-береке болған жерлерім көзден бұл-бұл ұшып, қолдан сусып, біреудің иелігінде қалып барасың-ау! Ірбіті сары самарға сапырып қымыз құйдырып, салқын жерге тоңдырып, салтанатқа төндіріп, сауқым салған заман-ай! Тамағымызға қанжар, қос бүйірімізге егеулі найза, жүрегімізге көк сүңгі қадалды. Төбемізде алмас қылыш төніп тұр!.. Уа, дариға, беу дүние-ай!..

Күнімжан келеді.

КҮНІМЖАН. Аманбысыз, батыр?

КЕНЕСАРЫ (жалт қарап). Күнімжан... бұнда қайдан жүрсің?

КҮНІМЖАН. Көңіл құсым алып-ұшты!..

КЕНЕСАРЫ (тебіреніп). Жалғыз-жарым жүрсің бе?

КҮНІМЖАН. Жалғыз келдім! Сырым шашау шықпасын деп!..

КЕНЕСАРЫ. Қалқам-ай, бір қорқытып, бір қуанттың ғой, ағаңды!

КҮНІМЖАН. Аға, сізді бір көргеннен жүрегіме шоқ түсті. Содан бері ойсоқты боп, көз іле алмай жүрмін!..

КЕНЕСАРЫ. Менің де қалқам, ойымда тек сен ғана... Тамам жұрттың көзінше қымсынбай-ақ қымыз әкеп беріп ең!.. Маңдайымнан аққан терді сүртуге берген орамалың да жанымда сақтаулы! (Қалтасынан кестелі орамал алып шығады). Сол кезде-ақ тал бойыңнан бір жылылық сезіп ем! Жанарыңнан біраз сырды ұғып ем!.. Әттең, әттең, көзім де өткір, тілім де менің жаман еді. Жақсы көрген адамыма көп сұқтанып, артық ауыз сөз де айта бермеймін!

КҮНІМЖАН. Сол күннен кейін сізді енді көре алмаймын ба деп қорықтым. Жаным-жүрегім сізді іздеді. Ата салттан аттап өтіп, жолыма да қарамай, қыз да болсам, сізді іздеп шыққаным да сол еді!..

КЕНЕСАРЫ. Мен де қалқам, таптым ба деп тұрмын іздегенімді. О, Тәңірім, ризамын мен саған! Қысылғанда қолтығынан демесін деп осындай қалқаны жібергенің үшін де! Ризамын!..

Қоңырқұлжа келеді.

ҚОҢЫРҚҰЛЖА. А, солай ма еді?!. Көңілімдегі күдікке көзім жетті-ау, ақыры!

КЕНЕСАРЫ. Аға сұлтанның қараңғыны жамылған қорқаудай тіміскіленіп жүргені қалай?

ҚОҢЫРҚҰЛЖА. Көз алдыңда асылыңды қағып бара жатса, аға сұлтандығыңды ойлап өзің де отыра алмассың! Жасым үлкен, жасым үлкен болған соң жолым да үлкен. Көшелігіңді таныт, Кенесары!..

КЕНЕСАРЫ. Жоқ, Қоңырқұлжа. Олай жасыңды бұлдама! Жол жаққа келсек, бар қазақты билеген Абылай ханның немересі екенімді ұмыттың ба?!.

ҚОҢЫРҚҰЛЖА. Иә, Абылайдың тұқымы, әлі күнге дейін тізе батырып келесіңдер. Мен де атақты Әз Тәуке мен Семеке хандардың әулетіненмін. Атам, орта жүздің ханы Семекеге қырық мың жылқы біткен. Өз әкем Құдайменді сұлтанға да отыз мың қара көк пен күрең бітті емес пе? Ал сенен менің қай жерім кем? Атағым ба, бағым ба, дәулетім бе? Мен де ұлы Шыңғыс ханның ұрпағымын.

КЕНЕСАРЫ. Әй, Қоңырқұлжа, атақ пен даңқты алға тартар жер бұл емес.

ҚОҢЫРҚҰЛЖА. Ау, Кенесары, қарға қарғаның көзін шұқымас. Екеуміз де бір атаның баласымыз. Төре тұқымының намысы қараның қызының махаббатынан әлдеқайда артық шығар!

КЕНЕСАРЫ. Жоқ... жоқ, Қоңырқұлжа, бұл Алланың ісі. Бұған қылар шарам жоқ.

ҚОҢЫРҚҰЛЖА. Ау, Кенесары Алланы алдыға тартып сылтауратпа. Мен Күнімжанның өз аузынан естігім келеді. (Күнімжанға қарап) Сен не дейсің, Күнімжан?

КҮНІМЖАН. Басымды саудаға салатындай мал емеспін ғой, сұлтан! Екі батырды таластырып, ел араздығына себепкер болғым келмейді. Елімнің еркін өскен ерке қызы едім, жолыма бөгет болмаңыз, сұлтан!

ҚОҢЫРҚҰЛЖА. Күнімжан-ай, міне сенің осы мінезің ғой, мені өзіңе еліктіріп қойған. Дос бар менде, дұшпан бар. Күлмей ме ел артын ашып. Жай таптырмай жаныма, ауыр болды-ау азабым, айтшы, жаным, өзің-ақ, бұл неғылған мазағың!..

КҮНІМЖАН. Бар кінәні маған емес, жүрегіме қойыңыз! Неғыл дейсіз, не істе дейсіз, соқпаса егер сіз деп жүрек. Жаным менің қаламаса, сізбен бірге болуды!..

ҚОҢЫРҚҰЛЖА. Неткен қатал жан едің, қайрылмайтын, ерімейтін, жібімейтін жүрегің!..

КЕНЕСАРЫ. Айтылар сөз айтылды. Күнімжанның жауабын естідің ғой!

ҚОҢЫРҚҰЛЖА. Күнімжан-ай, әттең... Әттең, Күнімжан-ай, жолыңда өлсем арманым жоқ деуші едім!.. Бәрібір сені қатын қылмай тынбаймын!.. Осы уәдемде тұрмасам, атым өшсін!.. (Ашуланып кетіп қалады).

КЕНЕСАРЫ. Әй, Қоңырқұлжа-ай!.. Ақылға келе ме десем, азынаған айғырдай арқырап барасың ғой!

КҮНІМЖАН (еркелей). Төрем, басыңызды дауға салып қойдым ба?

КЕНЕСАРЫ. Жо... жоқ, еркем, қайта маған өшпес жалын сыйладың!

Осы жерде той көріністері көрсетіледі. Кенесары мен Күнімжанның тойы. Тойға жиналған қауым жағалай қоршап, қостап тұрады. Ортада Кенесары. Екі жеңгесі ұзатылар қыздың киімін киген Күнімжанды екі жағынан ұстап, алып келеді. Үстінде қызыл камзол, басында әдемі сәукеле.

НЫСАНБАЙ. Ал, жігіттер, Кенекемнің тойында көрсетейік өнерді...

Уа, ааа... Айналайын Кенекем!
Сұңғақ бойлы сұңқарым,
Сұңғыла ойлы сұлтаным.
Дүбірлеп озған дәуірден,
Тарланбозым, тұлпарым!
Салқам-салқам салқарым,
Шамырқанған шалқарым.
Үкілі үміт артарым.
Зұлқарнайын сияқты
Қос мүйіздім, арқарым!
Елбең-елбең елменен,
Емеурінге көнбеген.
Ербейгенге ермеген,
Ел намысын бермеген
Сендей болсын ер деген!
Айдарынан таң атар,
Айбарынан күн батар.
Абылайдың жалғасы,
Ақ беренді алмасы.
Саған ауыр болар, хақ,
Құл-құтандық таңбасы.
Тек Тәңірден тілеген,
Сен — бөрісің. Бір егең.
Бодан болмай басқаға,
Азуын айға білеген.
Ай, адуынды арысым,
Азуы алты қарысым.
Ағайынның ары үшін,
Қара бала қамы үшін,
Жаумен жаға жыртыстың,
Ерлігің — елдік намысым!

(Ақын Дархан Қыдыралидың «Хан Кене» атты өлеңінен алынды)

Уа, ағайын, бүгін ақ түйенің қарны жарылған күн. Ал, мен бастадым, кім қостайды? Жүрегі түкті біреу бар ма араларыңда?

НАУРЫЗБАЙ. Атаңа нәлет, мен бар. Кенекемнің тойыңда аянатын не бар!.. Көрсетейік өнерді!.. (Наурызбай екі қолына екі қылыш ала салып қылыштасу өнерін көрсетеді) Ал жұртым, жасырар жұмбағым бар! Табасыңдар ма?

ЖҰРТ. Табамыз... Тауып көрейік!

Науызбай бүктетіліп жата қалады.

ЖҰРТ. Мынау — асық қой! Асық... Бүк түсті!..

Наурызбай шікесінен түсе қалады.

ЖҰРТ. Шік! Шік түсті!..

Науызбай алшы түскендей қырынан керіліп жата қалады.

ЖҰРТ. Алшы. Алшы түсті! Кенекемнің асығы алшысынан түсті.

НЫСАНБАЙ. Ап, бәрекелді, Наурызбай!..

КЕНЕСАРЫ. Жарадың, бауырым!

ЖҰРТ. Жарайсың, батырым!.. Бүйтпесең, Наурызбай боламысың!..

КЕНЕСАРЫ. Қайда әлгі бұл елдің менменсіген батыр-балуандары!..

Осы кезде «Біз бармыз!» деп екі батыр ортаға атып шығады. Ұзын арқанды иықтарына салып, тартыспаққа бірі-біріне теріс қарап тұра қалады. Тойды басқарып жүрген Нысанбай келіп, екеуіне төреші болып, «Дайынсыңдар ма?» дейді, екеуі жарыса «Дайынбыз!» дейді. «Ал ендеше бастаңдар!» деп белгі береді. Сол-ақ екен, екі батыр алқын-жұлқын тартыса кетеді. Жұрт шуласып, қостап, қыздырып тұрады. Қос батыр бірін-бірі ала алмай, әрлі-берлі ырғатылып тұрып қалады. Оған шыдай алмаған Кенесары оларға жақындап келіп «Ой, жұртым, мыналар қымыз ішіп, қазы-қарта жеген батырларға ұқсамайды ғой, ей!» деп екіорталарына тұра қап құлашын кеңінен жая арқаннан ұстай алып, шірене тартып қалғанда екі батыр артқа қарай серпіліп келіп, бір-бірімен соқтығысып қалады. Жұрт қыран-топан күлкіге кенеледі.

ЖҰРТ. Ап, бәрекелді!.. Нағыз батыр Кенекемнің өзі ғой!.. Кенекемнің күшін айт! Өзі де қарымы жан шыдатпас батыр ғой!

НЫСАНБАЙ (Кенесарыға жақындап келіп, қолындағы домбырасын ұсынып). Кенеке, халқың сізден бір күй тартып беруіңізді сұрап отыр.

КЕНЕСАРЫ. Халық сұраса, хан түйесін соймай ма?

Кенесары қолына домбыраны алып, күй тартады. Жиналған жұрт риза болып, құрмет-қошемет білдіреді. Содан соң «Қара жорға» әні айтылып, «қара жорға» биі биленеді, күмбірлетіп күй төгіледі. Бір кезде шарадағы қымызды көтеріп келе жатқан ақ жаулықты ана алдыңғы жаққа қарай беріп, көзіне қорқынышты бірдеңе елестегендей, шошынып, қол-аяғы дірілдеп, қолындағы ыдысы жерге түсіп кетеді. Қымыз төгіліп, ыдысы төңкеріліп қалады. Бәрі іштерін тартып, тұра қалысады. Осы кезде бір сұмдықтың боларын сездіргендей, ащы және қатты күңіренген дауыс шығады. Кенесары топтан бөлініп шыға береді.

КЕНЕСАРЫ. Бұл не болды, Құдай-ау!.. Ағымыздың төгіліп, аяғымыздың төңкерілгені қалай?!. Ашық күні найзағай жарқылдап, күндіз көздің байланғаны не сұмдық!.. О, Жаратқан жұртымды жамандықтан сақтай гөр!

Үшінші көрініс

Батыс-Сібір генерал-губернаторы П. Д. Горчаковтың Омбыдағы қызмет кабинеті. Кең де жарық, қымбат жиһаздарға толы бөлме. Оң жақтағы диванда Горчаков пен войсковой старшина Карбышев карта ойнап отыр. Үлкен қоңырқай үстелдің үстінде ұзын мойын ақ арақ тұр. Екі жағында екі стақан. Сол жағына алып қарақұстың мүсіні қойылған. Төр жақ қабырғада І Николай патшаның үлкен партреті ілулі тұр.

ГОРЧАКОВ. Уәдем уәде, Иван Алексеевич, жүріңіз!

КАРБЫШЕВ. Ендеше, мінекиіңіз...

ГОРЧАКОВ. О... оо... Қолыңыз жақсы-ау деймін. Бірден қара қатыннан бастадыңыз ғой!..

КАРБЫШЕВ (күліп). Бүгін қатыннан жолым болатын түрі бар, Перт Дмитриевич!.. Үш қатын бірден келіпті. Біреуі сізде ме!..

ГОРЧАКОВ. Жоқ, қатындар маған емес, саған үйір ғой! Жолыңыз болғыш екен! Үш қатынды қайтпексіз?

КАРБЫШЕВ. Үшеуін бірдей қосақтап тұрып, сізге сыйға тартпақ ойым бар, Петр Дмитриевич!

ГОРЧАКОВ (қарқылдап). Өзіңіз сондай жомарт екенсіз!.. Ендеше, ұлы империя үшін алып қояиық!.. Мен айтқан сөзімде тұрамын, Иван Алексеевич! Жүріс менен ғой. Міне, мынаған не дейсіз?

КАРБЫШЕВ. А-аа, оны былай басамыз!

ГОРЧАКОВ. Охо, дәмеңіз зор екен, ә! Ал мына тұз крешке не дейсіз?

КАРБЫШЕВ. Тұз креш демекші, Петр Дмитриевич!..

ГОРЧАКОВ. Иә...

Карбышев адымдай басып есіктен шығып кетеді де, екі қолына креші бар қарғыбауларды қыса ұстаған күйі қайтадан кіреді.

КАРБЫШЕВ. Міне, Петр Дмитриевич, бәрі дайын!

ГОРЧАКОВ. Ох-оо... Иван Алексеевич, мынауың керемет қой, жалт-жұлт етеді. Бұны тағып жүрген жабайыларда не арман бар дерсің!..(мысқылдап күледі). Ендеше кешікпей іске кірісу керек!

КАРБЫШЕВ. Дұрыс айтасыз, Петр Дмитриевич, күшпен шоқындыру керек!..

Подполковник шенін таққан аға сұлтан кіреді.

ҚОҢЫРҚҰЛЖА (иіліп). Қайырлы күн, генерал-губернатор мырза!

ГОРЧАКОВ. Қайырлы күн! Сізді мұнда қай Құдай айдап келді, подполковник?

ҚОҢЫРҚҰЛЖА. Кешірерсіз, бір жайсыз хабар жеткізгелі келдім.

ГОРЧАКОВ. Жайсыз хабар...

ҚОҢЫРҚҰЛЖА. Петр Дмитриевич, мынау біздің елдің дәмі, қасиетті сусынымыз — қымыз!..

Қоңырқұлжа торсықтағы қымызды Горчаковқа ұсынады. Бірақ Горчаков оны ала қоймайды. Қоңырқұлжаның қолы ауада асылып біраз тұрып қалады. Тек бір кезде Карбышев келіп торсықты алады да, иіскей беріп, «Түу, мынаны олар қалай ішеді?» деп үстелдің төменгі жағына қоя салады. Горчаков та жай тұрмай, анадайдан жиіркеніп, «иісі не деген жаман өзінің!» деп мұрнын тыржитады. Қоңырқұлжаға көңіл де аудармайды, ол тіксініп қалады.

ГОРЧАКОВ. Иә, сонымен қандай жайсыз хабар дейсіз?..

ҚОҢЫРҚҰЛЖА. Әлгі Кенесарының бүлігі ушығып барады...

ГОРЧАКОВ. Солай де, нақтырақ баяндаңыз!

ҚОҢЫРҚҰЛЖА (тұрған бетінде). Кенесары елді алатайдай бүлдіріп жатыр... Казак бекеттері мен кейбір қазақ ауылдарына шабуыл жасап, елді талап-тонап, қанды қырғынға ұшыратып жүр. Әсіресе, Ахмет Жантөрин, Баймағамбет Айшуақов сияқты сіздерге адал қызмет істеп жүрген сұлтандардың ауылына тыныштық берер емес. Ресейге бағындың деп, менің де қыр соңымнан қалмай жүр. Керек десеңіз, менің тоқалдыққа алғалы отырған қалыңдығыма шейін тартып алды.

Горчаков пен Карбышев ішек-сілелері қатқанша күледі.

КАРБЫШЕВ. Е, сөйтіп Кенесары тоқалымды тартып алды деңіз!..

ГОРЧАКОВ. Көп әйел алушылық...

ҚОҢЫРҚҰЛЖА. Бүкіл халықты өзінің қол астына өтуге мәжбүрлеп жатыр...

КАРБЫШЕВ. Петр Дмитриевич, айтпақшы, ұмытып барады екенмін ғой, Кенесары Қасымовтан хат келді. (Қойын қалтасынан бүктеулі хатты алып шығады).

ГОРЧАКОВ(бет-аузын тыржитып). Қандай хат?

КАРБЫШЕВ. Ұлы мәртебелі патша ағзамның атына.

ГОРЧАКОВ. Охо-оо... Оқыңыз!

КАРБЫШЕВ (хатты ашып, оқи бастайды). «Бүкілресейлік дара билеуші патша ағзамға.

Бүкіл қазақ ордасын билеген Абылай ханның ұрпағы Кенесары Қасымовтан.

Тақсыр, төмендегі жағдайға көңіл аударуыңызды талап етемін. Менің қалауым — өз иелігімдегі елдің емін-еркін өмір сүруі. Осы жағдайды сізге жеткізуді құрмет санаймын. Алайда сіз мені өз қарауыңыздағы халықты өз жағына тартуда деп есептейсіз. Сіздің ата-бабаларыңыз бен менің атам Абылай хан ел билеген кезде қазақтар еркін және бейбіт өмір сүрді. Оған еш пенде қол сұққан жоқ, екі жақ емін-еркін сауда-саттық жасасты, жайбарақат өмір сүрді, біздің қоныстарымыздан ешкім алым-салық жинамайтын. Кейінгі кезде біздің халықтан алым-салық ала бастады, жасақ жинай бастады, әрі оларға жан-жақтан қысым көрсетіп, шеттетіп жатыр, бұл біздің халық үшін үлкен қасірет. Менің халқымнан ата қоныстарын тартып алып, казак-орыстарға бөліп беріп жатыр. Қазақтарға жабайы деп қарап, бала-шағамызды шоқындырып, құлдыққа сатуда. Мәселенки, тек бір айдың ішінде ғана Гурьеев бекінісінде жүзден аса қазақтың баласы құлдыққа сатылған. Бұндай қорлыққа шыдау мүмкін емес. Егер Ресейді басқа бір ел билесе қалай болар еді?!.

Бұрынғы бейбіт келісімді сіздің төменгі буындағы шенеуніктеріңіз бұзып, ақиқатпен санаспай, барша қазақ халқын Ресейдің құрамында деп есептейді. Менің марқұм атам Абылайдың иелігінде болған өңірде Сіздің адамдарыңыз сегіз дуан құрғаны бізді қатты қынжылтады. Ата-бабамыз бізге мұра қылып қалдырған Жолдыөзек, Көкшетау, Қылшықты, Атбасар, Есiл-Нұра, Ақтау, Ортау, Қарқаралы, Қазылық, Жерайың, Обаған, Тобыл, Құсмұрын, Хаят пен Түңiлiктен Оралға дейiнгi жерлер күшпен тартып алынып, бекiнiстер қаптай салынуда. Бұл құйтұрқы саясат әлі де өз жалғасын табуда. Осылайша сіздің шен-шекпенділеріңіз біздің халықты барынша ашындыра түсуде. Бұл біздің болашағымызға ғана емес, тіпті бүгінгі өмірімізге де үлкен қауіп туғызып отыр. Сондықтан барша қазақ халқына қысымды тоқтату үшін және тыныш өмірдің рахатын көруді қамтамасыз етуді сізден, ұлы патша, біздің өмірімізге қол сұқпауыңызды, сегіз дуанды және басқа да даламыздағы бекіністерді жоюды сұраймын!

Бүкіл қазақты өзіме қарату ойымда бар. Қазақ жұрты егемен ел болған кезде ғана тыныш өмір сүре аламын. Біз достық пен ынтымақта өмір сүрсек, қандай жақсы болар еді!

Құрметпен, мөрін басқан Кенесары Қасымов»

(Хатты Карбышев «Бүкілресейлік дара билеуші патша ағзамға...» деп бастауын бастап, мәтінін арт жақта тұрып Кенесарының өзі айтқаны дұрыс. Сол кезде жарықты Кенесарыға түсіріп, ерекшелеп тұрса, қатып кетер еді. Сонда әрі әсерлі болады).

ГОРЧАКОВ. Бұлар сөз ұқпайтын жабайылар екен. Бұдан былай Кенесарыдан келген шабармандарды бірден түрмеге тоғыта беріңдер. Сібірге айдату керек бәрін де!

ҚОҢЫРҚҰЛЖА. Міне, көрдіңіз бе, Петр Дмитриевич, Кенесарының хан болып, қазақ даласын жеке-дара билемек ойы бар. Керек десеңіз, Кенесарының тұтас бір армиясы бар, оның Омбы мен Орынборға шабуыл жасауы мүмкін.

ГОРЧАКОВ. Подполковник, Ақмола округінің көптеген болыстары өз еріктерімен біздің билігімізден азат етуге уәде еткен әлгі Абылайхановтарға барып қосылып жатқаны рас па?

ҚОҢЫРҚҰЛЖА. Рас. Оларды ауыздықтау үшін қатаң шара қолдану керек, Петр Дмитриевич! Егер олай болмаған жағдайда табысқа жету мүмкін емес. Аталған болыстардың қазақтары ерте уақыттан бері еркіндікке бой үйретіп алған, ал бағынуды асқан қорлық деп санайды.

ГОРЧАКОВ. Сұлтан, бұған сіз де кінәлісіз. Сіздің округіңізде жалпы бей-берекетсіздіктер белең алып, болыстар тарқап, залым сұлтандар Қасымовтарға қосылып жатса, сіздің дәрменсіздік танытып отырғаныңыздан!

КАРБЫШЕВ. Чириков экспедициясының сәтсіздікке ұшырауы да, сіздің әрекетсіздігіңізден.

ҚОҢЫРҚҰЛЖА. Петр Дмитриевич...

ГОРЧАКОВ (саусағын шошайтып). Қателікті мойындау керек, сұлтан!

ҚОҢЫРҚҰЛЖА. Сіз