І

Іс оңына басайын десе, қиюы қашқан тірліктің қисынына келуі де оп-оңай екен ғой. Әйтпесе мына құба жонда сүлік қараны теңселте жорғалатып, тербеліп келе жатқан Бөкен кеше кім еді? Кім дерің бар ма, оқудан жолы болмай, бір аптадан бері үйде үйелеп қалған Есілбек шалдың ұлы да. Үйелемей қайтсін, көшеге шықса, көптің көзі тек өзіне қадалатын сияқты. Қадалып қана қоймай, табалап күлетін де сияқты. Өйткені сол көптің мектепті ілініп «үшке» бітірген көп баласы студент боп шыға келгенде, медальмен бітірген бұның... иә, медальмен бітірген бұның ауылға күлбеттеніп қайтқаны ұят-ақ тіпті. Сонысын көзге шұқығандай, үйге келген кемпір-сампырға дейін: «Үйбәй, Бәтима-ау, осы жаман шұнағың медәлмен бітірген жоқ па еді?..» — дейтіндерін қайтерсің? Е, сонда «медәлмен» бітіргеннің бәрін институт еңіреп қарсы ала ма екен? Әлде оқуға «медәлмен» барған жалғыз осы Бәтиманың «жаман шұнағы» деймісің? Осыны түсінер жұрт қайда, мектептен кілең «бесті» бұл сатып алғандай-ақ, бірі мысқылдай ма, бірі мүсіркей ме, әйтеуір, қажай түскілері келетін секілді. Сөйтіп көресіні теңгедей темірден көріп, жігері жүндей түтіліп жүргенде, тілеуің бергір, Тоқан ағайдың шақыртып алғаны. Шақыртып алып, зоотехниктің маңдайына біткен жалғыз жорғасын бұның тақымына басқаны. Енді ел не десе, о десін, «Жамбыл» совхозының Жамбыл атындағы орта мектебін мың да тоғыз жүз сексен бірінші жылы медальмен бітірген Бөкен Есілбековтің бір-ақ күнде қойшы боп шыға келген түрі осы. Шүкір, бақпаған қойы емес, әлі де бағады. Баққанда, Тоқай ағай тапсырғандай, тура өз атасы сияқты бағады. Сосын келер жылы совхоз берген қарағайдай жолдаманы қалтасына салады да, «шу, қарақұйрық» деп, қалаға тартып отырады. Оқуға сонда түсе алмаса, кемпір-сампырдың өсегінен өліп-ақ кетсін!.. Иә, дәл солай!

— Әйт, шу, жануар!

Сары ала қамшының сабы шошаң ете қалғанда, сүлік қара тайпалып ала жөнелді. Мойнын еңкейте созып жіберіп, аяқтарын жерге доп-доп тастайды. Жүрісін үдеткен сайын жұмсақ қара жалы сусылдап желп-желп етеді. Төңірек құлаққа ұрған танадай, ат тұяғының дүбірінен басқа селт еткен дыбыс жоқ. Алдан қоңыр салқын жел еседі. Оң жақтағы сиырбүйрек жоталар төбеге келген күннің жып-жылы шуағына бөгіп, дел-сал манаурап жатыр. Бөкеннің алдынан сылаңдай қашқан таспа жол осы жоталарды артқа сап, енді сонау Көксеңгірдің кең қойнауына қарай құлдилай безіп барады. Мана екі сағаттан астам қарағайлы тік қапталды өрлеп, асудың үстіне шыға келгенде, алыстан құз-шоқылары қас батырдай қасқая қалған Көксеңгірің сол, әне. Етегінде анау жал-жал жасыл шыршалар үйездеген беткейлі-сайлы мол аңғар Бөкенге кішкентайынан таныс. Атасы алдыңғы жылы пенсияға шыққанша, Бөкен бұл жайлаудың қай аңғарында қой бағып, қай төскейінде қозы жамыратпады? Тіпті қай сайға қай уақытта қос тіккендері де есінде. Бір өрісті тулақтай тоздырып көрген атасы ма, көшіп келген жеріне он күн тұрақтамай жатып: «Ойбай, мына жұрттың миы шығып кетті. Қой, бұл өрістің де оты қашты», — деп, жаз бойы жұрттан жұрт ауыстырып, жыл құсындай жылға қонып жүруші еді. Соның арқасында Бөкен де бұл төңіректі түгел жаттап алған. Маусымына қарай әр өрістің әрқалай қабақ танытатынын да жақсы біледі. Қазір алыстан-ақ Көксеңгірдің бүгінгі түрін көзбен көргендей сезіп келеді. Төменгі балақтағы қайың талды Бұлғындысай әлдеқашан сарғайған. Өйткені тамыздың аяғы. Тамыздың аяғында сай-саланың ұзын шөбі сарғайып, жапырыла жығылып қалады. Ендеше, ол жер қазір қойшыға қоныс емес, олар тек жоғарғы алқымдағы тақыртазды Кеңөрісті ғана жайлауы мүмкін. Бөкеннің бет алысы да — сол Кеңөріс. Тоқан ағайдың айтуынша, Жәмештің отары сонда көрінеді. Несі бар, жаман жер емес. Жәмеш екеуі бабын тапса, жарықтық Кеңөріс деген өрістің нағыз оты ғой. Өзі ат шаптырым кең. Он қора қой түгел шиырласа да, күздің қара суығына дейін қияқ шөбі бір қисаймас шіркіннің. Бар міні — аздап салқындау. Таңертең-кешке тау жақтан ызғырық желдің азынай гулеп тұратыны бар. Әсіресе осы күзге қарай. көмекшісіз Жәмештің де күйі кетіп жүрген шығар. Төбеден түскендей бұл салып ұрып жетіп келгенде кайтер екен? Сөз жоқ, әйелі ұл тапқандай қуанар. Күн ұзақ тау басында жалғыз қаңсу оңай ма? Тоқан ағай да қызық, бұл аттанар сәтте қолын қысып тұрып: «Жәмеш ағаңмен тату бол. Тату болам деп, ауыз жаласып та кетпе», — дегені бар. Тату болмайтын не жетті со құрлы? Есін білгелі бір үлкен адамның бетінен алып, тілін безеген бұл Есілбеков емес. Он жыл оқығанда мектепте де бір мұғалімнен «Әй, Есілбеков!» деген ескерту алған бұл Есілбеков емес. Сол абыройын аяққа басқандай енді дырдай жігітпен ұстаспақ па?.. Жәмештің де көрінгеннің жағасына жармасып, жаманатты болғанын Бөкен көрген жоқ: Өзі оқыған, білімді жігіт деседі. Баяғыда қаладан әлдебір техникум бітіріп, көрші совхозда бірер жыл механик болып істепті де, сосын осы «Жамбыл» совхозына келіп, бір отар қой алыпты. Әжептәуір қызметін неге ақ таяққа айырбастағанын кім білсін, әйтеуір, содан бері жақсы да, жаман да аты шықпаған қарапайым шопан көрінеді. Бұның бәрін Бөкен елден естіген. Бұның бәрін ел сөз етпеуі де мүмкін еді, өткен жылы ол қып-қызыл «Запорожец» машинасын алып, соңынан қып-қызыл өсек ерткен. Өсектің басы алдымен «Жәмеш бұл машинаны қайдан алды?» дегеннен шықты да, ол сұрақ ауыздан-ауызға көшіп, жауап іздей жөнелді. Бірақ жауабы табылмады. Өйткені өсекшілер мен есепшілер қалай есептесе де, Жәмеш айлық ақшасымен бес жылда бес мыңдық «Запорожец» ала алмайды екен. Мүмкін, жыл аяғындағы он үшінші айлықта ақшаны үйіп алған шығар? Жоқ, ондай байлыққа да Жәмештің қолы жетпеген екен. Мүмкін, баяғыда көрші совхоздан малды болып келген шығар? Жоқ, жалғыз көтерем көк сиырын жетелеп жеткен екен. Ойбай-ау, ендеше, ол бес мыңдық қып-қызыл «Запорожецті» қалай алды? Бұл сұрақтың шешуін таба алмай мысы құрыған жұрт бір мезет Жәмештің жеке басына біз сұға бастаған. «Анау мысқылмен қарайтын тышқан көзінен қулық көрініп тұрады», — дейді біреуі. «Көзін де, сөзін де қойып, өзіне көмекші тұрақтамайды деседі», — дейді тағы бірі... Міне, Жәмеш жайындағы өткен жылғы өсек осы.

Бұны Бөкен естиін деген жоқ, кластастарына дейін әңгімелеп отырғанда, құлағын бітей алмаған. Сонда оларға ыза да болған. Біреудің машинасында шіркіндердің несі бар? Алса, алған шығар ақшасына. Міндетті түрде соны зерттеп, тексеріп, өсек етпесе, өңештерінен ас өтпей ме? Әлде қызыл «Запорожец» іштерін қызыл шоқ боп күйдіріп бара ма? Әйтпесе оқыған, білімді жігіт сол машинаны арамдықпен алған жоқ шығар. Ел не десе, о десін, дәл сол Жәмешке көмекші боп бара жатқанына Бөкен өкінбейді. Айранын ұрттап, қойын құрттағаннан басқа дым білмейтін әлдебіреуге тап болғанша, көкірегі ояу жігіттің жаныңда жүргенге не жетсін?!

— Шу, жануар, тайпала!

Сүлік қара мойнын тұқырайтып жіберіп, жорғадан күрт шабысқа ауысты. Тастақты еңісте сүрініп кете ме деп Бөкен тізгін тежеп еді, ауыздығын қарш-қарш шайнап, шабысын одан сайын үдете жөнелді. Сол бетімен бұта-қарағанды сай ішіне жұлдыздай ағып түсті де, жатаған жотаның үстіне қайқаң қағып шыға келді. Сонан кейін танауын пыр-пыр еткізіп, қайта жұмсақ жорғасына басты. Бөкен оның желкілдеген жалынын сипап, жіпсіген мойнын жайлап қағып-қағып қойды. Еркелеткенді сезгендей, о да құлағын жымита береді. Тақтайдай сауыры мен кең омырауынан тер жаңа шыға бастаған. Міне, ат деп осыны айт! Мұндай пыраққа мінгеннің арманы не? Ауылдан шыққалы үрдіс жорғамен келеді. Жайлауға шығар манағы қара орманды биік қапталда ғана бірер сағат аяңға салған. Онда да кібіртіктеп демікпей, құба жонға еркін көтеріліп еді. Жануарды бұдан былай көп қинамаған жөн. Бүйтіп тайраңдата берсе, ертең-ақ қабырғасы ырсиып, ыңыршағы айналары анық... Иә, бүгіннен кейін бұның шып еткен терін шығармау керек. Күніне бір уақ өзенге апарып, денесін жуып, түгін жылтылдатып, өрістің ен оятына қойса, жайлаудан қайтқанша оқтаудай жарап шыға келмей ме? Сонда оған шалқая мініп, шай қақтата жорғалатқанын көрген жандар: «Е-е, бұл баланың оқудан жолы болмаса да, жорғадан жолы болыпты-е» демесіне кім кепіл? Осындай атты астына салып берген Тоқан ағайға қалай риза болмассың? Сүлік қара тақымына түспесе, Бөкеннің қойға баруы да екіталай еді, сайтанды алдына сылаңдатып қойғанда, директордың ығына қалай жығыла бергенін өзі де аңғармай қалған...

ІІ

Бөкен таңертең төрдегі темір төсекте бұйыға бүрісіп жатыр еді, үйге қара шапанының етегіне шалына кірген атасы:

— Әй, балам, тұр! Сені деректір шақырып жатыр, барып қайт, — деді босағада таяғына сүйеніп тұрып. Бөкеннің жүрегі су ете қалды. «Деректір» дегенге мектептің директоры Қасым ағай екен деп ойлаған. Оның алдына не деп барады? Оқуға түсе алмағанына сүйінші сұрамақ па? Отыз баланың ішінде ең үміт күткені де осы Бөкен болды ма, ол бұған тым жылы қарайтын. Бұл сабақ айтқан кезде, дөңгелек көздері күлімдеп: «Ой, азамат!» — дейтін кездері де көп еді. Сол «азаматы» мақтаған қыздың тойдағы «қылығын» жасап, беті қызарып жатқан түрі мынау.

— Бармаймын! — деп бұл күңк еткен. — Қасым ағайға көрінгенше...

— Әй, мынаның Қасымы несі, ей?.. Қасымың не, ей? — деді атасы таяғын еденге тоқ еткізіп. — Сені шақырған — Тоқан. Сапқоздың деректірі — Тоқан.

— Мейлі, қайсысы болсын, бармаймын. Білем, мені неге «сағынып» отырғанын, қойға жібермек қой... Айттым ғой сендерге қалаға кетем деп. Айтқаным — айтқан.

— О, қалада басың қалғыр, қаңғыбас неме. Ертең деректірге не деймін, а? Не деймін? Балам тілімді алмады, сөзім өтпеді деймін бе? Енді қартайғанда біреудің алдында бетім қызаратын болды-ау! Бар, бар, кет қалаңа! — деп, атасы есікті таяғымен нұқып ашып, бүкшеңдеп шыға жөнелді.

Бөкен атасын қатты аяп кетті де, жылдам киініп, ауыл шетіндегі совхоз кеңсесін бетке алды. Жолда ойы сан-саққа бөлінді. Көз алдына қала елестеді. Көше бойына сән түзеген зәулім үйлер... Сыңсыған саялы парктер... Әсем театр... Үлкен кітапхана... Ал мұнда ауылда?.. Ауылда емес-ау, жайлауда... Жым-жырт иен жер... Азынай соққан жел... Бытырап жайылған қойлар... Ат үстінде бүрісіп, күн қашан батар деп тұрған қойшы... «Жоқ, қалайда қалаға сызу керек. Қой бағып, көрінгенге көзтүрткі болғанша, қараны батырған жөн», — деп түйді Бөкен. Осы оймен кеңсеге жетті. Жеткенмен ұзын коридордың нақ төріндегі қара былғары есікке тірелгенде, бөгелді де қалды. Құдды бір қылмыс жасап қойғандай, қанша батылданғанмен аяғы алға аттар емес. Үлкен адамдарға жолығарда қарадай берекесі қашатын қашанғы әдеті. Өстіп біраз қипақтап тұрды да, ақыры қалаға кетем ғой деп, есікті ашып қалып еді, іште лық толы адам екен. Екі жаққа қаз-қатар тізіле отырған олар бұған жалт қарасты. Сәл болмаса, бұл есікті сарт еткізіп қайта жаба қояр еді.

— Кел, кел, Бөкен отыр, — деді Тоқан ағай жұп-жұмсақ биязы үнмен. Бұл кібіртіктей басып ең шеткі орындыққа жете бергенде:

— Жо-жоқ, мұнда кел, — деп Тоқан ағай тура өз жанынан орын нұсқады. Бөкенде не ерік бар, бұйдасынан жетелеген ботадай ол орынға да жетті. Жетті де, жерге қараған күйі желкесін қасыды. Неге қасығанын өзі де білмейді, әйтеуір, қышымағаны анық. Кабинетте сыбыр-күбір басталды. Бұл бәрін естіп отыр. «Есілбек шалдың баласы ғой...», «Оқуға түсе алмаған көрінеді...», «Бұл өзі медальмен бітірмеп пе еді?..» Бөкеннің беті дуылдап барады. Әттең, кірерге тесік жоқ. Тек осы сәтте Тоқан ағай:

— Ал, жолдастар, осымен мәселені шештік-ау деймін. Бәрі түсінікті болса, жұмыстарыңызға бара беріңіздер, — дегенде ғана, Бөкен «уһ» деп, маңдай терін сүрткен. Бірақ қырсыққанда кабинеттегілер бірден шығып кетпеді, бір-бірімен сөйлесіп, директорға қайдағы бір қағаздарына қол қойдырып, не керек, Бөкеннің әбден итін шығарып барып жөндеріне кеткен.

— Иә, дәу жігіт, сөйле, — деді сосын Тоқан ағай үлкен көкшіл көздерін бұған қадап. Сөйлейтіндей «дәу жігітте» не жөні түзу сөз болсын?

— Түсе алмадым, — деді күңк етіп.

— Неменеге түсе алмадың? — дейді ол түкке түсінбегендей жымиып.

— Оқуға, — деп бұл даусын қаттырақ шығарды. Онысы — білмейтіндей неге сұрайсыз дегені. Тоқан ағайдың көкшіл көздері күлімсіреп тағы да жымиған.

— Тәйірі, сол да сөз бе екен? Биыл түсе алмасаң, келесі жылы түсесің. Тіпті осы жылы түсе алмағаныңа қуан сен. Иә, қуан. Баяғыда мен мединститутқа бірден қабылданғаныма үш жылдан кейін қатты өкінгем.

— Қалай... мединститутқа?... Сіз СХИ-ды бітірмедіңіз бе?

— Иә, СХИ-ды бітіргем. Мединститутты үшінші қурсынан тастап, агрофакқа барғам.

— Қызық екен!

— Қызығынан бұрын оның өкініші көп болған, — деп ол самай тұсы ағара бастаған қара бұйра шашын салалы саусақтарымен тарақтай түсіп үнсіз отырып қалды. Тек не заматтан соң:

— Өзің қай оқуға барып едің? — деді салмақты пішінмен.

— КазПИ-дің тарих факультетіне.

— Мұғалім болғың келген ғой. Дұры-ы-ыс... Ал сол оқуды бітіріп шықсаң, мұғалім бола алар ма едің?

Бұл сұрақ Бөкенді таңғалдырды. Алматыда емтиханнан жүні жығылып шығып, тротуардың шетіңдегі бір орындықта көңілсіз отырғанында, әлдебір ақ бас шалдың тура осы сұрақты қойғаны бар. Соны Тоқан ағайға айтуға енді оқталған сәтінде... кабинетке тыпың-тыпың басып зоотехник жорға Жұмабек кіре берді.

— Төке, аттарды қораға кіргізді. Жирен қасқаңызды ерттетіп қояйын ба? — деді ол босағадан ұзамай.

— Кімге ерттетейін деп едің? — деп Тоқан ағай оған тік қарады.

— Жылқышыға да, Төке.

— Жылқышы директордың атын ерттеп беруге міндетті ме? Осындайдың не қажеті бар?.. Бара бер, біз де шығамыз қазір.

Жорға Жұмабек есікті жапқан соң, Тоқан ағайдың кіржие қалған қабағы қайта жазылды.

— Иә, жаңа не айтып отыр едік?.. Е, оқу жөнінде екен ғой. Жә, ол жайында кейін әңгімелесерміз. Бұдан былай не істемек ойың бар?

— Қалаға кетем... Жұмыс істеймін.

— Дұры-ы-ыс, осыны айтатыныңды біліп едім, — деп ол қара бұйра шашын тағы да тарақтай бастады. «Қазір «ауылда қал, қой бақ» дейтін шығар, бәрібір көнбеспін» деп Бөкен отыр. Тоқан ағай бір кезде орнынан тұрды да, кабинет ішінде ерсілі-қарсылы жүріп кетті.

— Інішек, сені шақырған себебім мынау, — деді сосын. — «Сөзді ұққанға айт» деген сөз бар. Сөз ұғатын жігіт деп ойлаймын. Сондықтан өзің сияқты барлық жасқа айтарымды алдымен саған айтуды жөн көрдім. Ондағы ойым — жолыңа кесе-көлденең тұру емес. Қалаңа барам десең, бар. Сені мұнда зорлап қалдыруға ешкімнің қақысы жоқ. Бірақ мен бір нәрсені білсем деймін. Сендер, бүгінгі жастар, неге тым жеңілдікке әуессіңдер. Бесіктен белдерің шықпай жатып рахатқа күмп бергілерің келетіні қалай? Ондай рахатқа батып та жүрсіңдер. Мәселен, мына сен әкеңнің арқасында табаныңа тас батып, тама ғыңа қара тікен қадалды ма? Болмаса арқаңа ауыр жүк түсіп, бұғанаң бекімей белің бүгілді ме? Жоқ, бұның барлығын заманында сенің әкең, сенің әкең сияқты анау қаусаған қара шалдар көтеріп алған. Соны түсінудің орнына болғанның үстіне болса екен, бергеннің үстіне берсе екен дейсіңдер. Жарқыным-ау, судың да сұрауы бар ғой... Біздің ең қиналатынымыз, оқуға түсіп, бірден маман болғыларың келеді. Артық айтсам айып етпе, ондай маманның пұты беш тиын, айналайын!..

Тоқан ағайдың үні біртіндеп қатайып барады. Ол қатайған сайын Бөкеннің басы төмен салбырай түседі. Манағы қысылғаны түк емес екен, қара тері қазір шыға бастаған. Жуық арада Тоқан ағайдың да тоқтар түрі жоқ, не де болса сөзімді жеткізіп, жер қылып шығарайын дейтін сияқты.

— Өзіңдей жастар, — деді ол бір сәт тура бұның алдына келіп, — өзіңдей жастар бір кезде қар жастанып, мұз төсеніп қала салды, керегінде кеудесін оққа тосты, ақ боранмен алысып тың игерді. Ондай қиындық бүгінде жоқ па? Бар. Ол — ауыл шаруашылығында. Олай дейтінім, ауылдағы көп жұмыс әлі қолмен атқарылады. Мүмкіндік болған күннің өзінде оның толық техника қолына көшуі екіталай. Неге десең, қойды қойшысыз бағамыз дегенге мен өз басым сенбеймін. Жарқыным-ау, қарапайым техниканы былай қойғанда автоматика, кибернетика дегендерің мың жерден керемет болса да, адамнан ақылды емес қой. Ол өзің сияқты қай жердің өрісі отты, қай жердің суы нәрлі екенін біліп, қойды қабағына қарап баға ма? Міне, ауыл шаруашылығының қиындығы да осында. Және, ең өкініштісі, әр малдың затын, әр шөптің атын білетін сендердің қалаға қашатындарың. Білем, ауыл баласы қаланың кез келген жұмысын істей алар, ал қаланың көгенкөзі ауылға келіп, әй, жарыта қоймас. Саған айтарым осы... Мә, сосын... Әкеңе айта бар, бүгіннен қалмай жайлаудағы Жәмештің отарына жүріп кетсін. Мана балам бармаса өзім барам деп еді.

Сөзім бітті дегендей, Тоқан ағай сұрғылт қалпағын киді де, есікке беттеді. Соңынан сүйретіле тұрып, Бөкен де ілесті. Сыртқа шыққан соң да бұрылып жүре бермей, оның артынан ерді. Неге ергенін өзі де түсінер емес. Жаңағы сөзден соң, бүгінге дейін көкірегінде тулап тұратын «өзімдікі дұрыс, өзім білем» деген ала құйын желігі мүлде басылып қалған. Ойлап қараса, осы уақытқа дейін әлгіндей қатты сөзді бұған батырып кім айтыпты? Мектеп бітірер күнгі кеште төр басында тұрып, толқи сөйлеген Қасым ағай: «Ал, айналайындар, «айналайын» деген сөз осымен бітті», — деп еді. Ертеңгі күні бұларды ешкім еркелетіп, маңдайынан сипамасын ол кісі сонда-ақ сезген екен ғой. Расында, енді атасы мен апасынан басқа Бөкенді кім «айналайын» дер? Атасы дейді-ау, қасарысып қалаға зытып отырған ұлының орнына қой бағып, қалтырап жүрген кезінде, ол да бұны «айналайын» деп еске ала ма?.. Бұны ойла ғанда Бөкеннің іші удай ашьш, көкірегі құлазып сала берді. Көз алдында таңғы ақ шуаққа көміліп, көгілдір тартқан дүниенің барлығы біртүрлі сұрықсыз көрінді. Сол көңілсіз күйі Тоқан ағайдың соңынан ілби басып ат қораның жанына келді. Ішінде түгі жылт-жылт еткен он шақты жарау ат пысқырынып, жылқышыға ұстатпай одыраң қағып жүр екен. Көптен мінілмесе керек, асаусып, шетінен тулап тұр. Қораның ортасында Тоқан ағайдың жирен төбелін ұстай алмай жорға Жұмабек тыпың-тыпың етеді. Аттар оның сылдырлаған жүгенінен емес, ебедейсіз жүрісінен үркетін сияқты. Құдды мультфильмнен келген адамдай қалт-қалт етіп, қораның о шеті мен бұ шетіне құлдыраң қағады. Мұндай адамға ат ұстатқанды қойып, маңайына жуытар ма?.. Қарадай ызасы келген Бөкен жанындағы аша қазықта ілулі тұрған қайыс арқанды жұлып алып, дуалдан секіріп түсті. Түсті де, арқанның бір ұшынан тұзақ жасап, қалғанын уысына шумақтай жинастырып алды да, қораны ықтай қашқан аттарға қарсы ұмтылды. Алдарынан оқыс шыққан адамды көргенде, аттар дүркірей жалт бұрылған. Ыңғайлы сәтті қалт жібермеген Бөкен шалмасын иіріп-иіріп, жирен төбелдің кегжиген басына лақтырып та үлгерді. Шалма дөп түсті. Мойнына жыландай оратылған бәледен құтылмақ боп, жирен төбел кісіней, тік қарғыды. Бөкен арқанды беліне орай қойып, табандап тұра қалғанда, асаусыған неменің мойны жерге тұқырая берді.

— Өй, азамат! — деп, жорға Жұмабек тыпыңдап жетіп келді.

— Жігіт! — деп қояды дуалдың сыртыңдағы Тоқан ағай да. Бөкен директордың атын жетелетіп жіберген соң, зоотехниктің атының да желігін басуды жөн көріп, сенің мінетінің осы-ау деп, сүліктей қара жорғаға шалмасын иіре лақтырды. Тұзақ оның да мойнын құрсаудай қысқан. Осы мезетте жорға Жұмабек:

— Әй, әй, босат! Онымен өткен аптада ғана жайлауға барып қайтқан. Ана торыны ұста, торыны, — деп шыжбалаң қақты. Бөкен не істерін білмей аңырап қалып еді:

— Босатпа! Тарт арқаныңды қатты! — деді Тоқан ағай дауыстап.

Бұдан соң Бөкен арқанның бір ұшын беліне тағы да орап жіберіп, қарғып-тулап аласұрған сүлік қараның да мойнын жерге ие қойды. Қалай асаусыса да мініс көрген ат қой, біртіндеп жуаси берді. Бөкен «құр-құрлап» жанына барып, дірілдеген денесін сипалап, иісім сіңді-ау деген кезде арқанды басына ноқталады да, арқасына қарғып мінді.

— Әй, байқа, мөңкіп, жығып кетіп жүрмесін, — деп жорға Жұмабектің жаны шығып барады.

— Жықпайды. Ары-бері жүріп көрші, — дейді Тоқан ағай.

Бұл тебініп қалып еді, сүлік қара ата жөнелді. Әттең, кең дала болса көсілгелі-ақ тұр. Аяғын қалай билей басады десеңші! Арқасы болса тақтайдай. Мойын деген — иілген доға. Не керек, нағыз желмаяның өзі. Мұңдай аты болған адамның не арманы бар екен?.. Бөкен қораның ішін бір-екі айналып өткен соң Тоқан ағай:

— Қалай, Бөкен, қойға мінуге жарай ма? — деді жымиып.

— Жарайды, — деп бұл да жымиды.

— Жараса, мінбейсің бе?

— Мінем, — деді бұл бірден. — Мінем! Жорға Жұмабек:

— Ойбай-ау, Төке... — дей бергені сол:

— Жә, саған жорға не керек, өзің де жорға емессің бе? — деп, Тоқан ағай кеңк-кеңк күліп алды да. — Жасың қырықтан асқанда жорғаны қайтесің, Жұмаш? Мінсін де мына жастар... Ал сен, Бөкен, қазір жинал да, тарт жайлауға. Кеңөрісте үй тігіп отырған Жәмеш ағаңа көмекші бол. Оқу жайын кейін ойлас тырармыз.

Бөкеннің көзі шырадай жанды. Директормен аз-мұз жеке әңгімелескен соң, сүлік қараны біреу тартып алатындай тайпалта жөнелген.

ІІІ

Бөкен оң қапталындағы сілем-сілем тау сауырын артқа сап, Кеңөрістің желкесіндегі биік жотаға шыға келгенде, алдынан салқын самал лекіп қоя берді. Ат басын тежеп, иек астына көз салды. Жарықтық, көсіліп жатқан баяғы Кеңөріс, етек-жеңі далиған баяғы мол аңғар. Қиғаштай шапсаң, сонау қара жалды ұзын жотаға жеткенше атың ақ көбікке малшынар еді. Ылдилай тартсаң, Бұлғындысайдың бойындағы боз талдарға тірелгенше тақымың тозар. Жоғарғы жағы айқай салсаң даусыңды ала қашар сойдақ-сойдақ мұзарт шың. Төсі түгел сылаңдай аққан сансыз бұлақ. Осындай құтты қонысты қалай қиып кетерсің, қалай сағынбассың?! Әне, шыңдардың шолақ құйрық көлеңкесінде бір отар қой жайылып жүр. Жәмештің отары. Бергі жақ шетінде көк аттың үстінде отырған Жәмештің өзі. «Байғұс, күнді батыра алмай сарғайып тұрған шығар».

Бөкен етекке шауып түсіп отарға бұрылғанда, Жәмеш те бұған қарсы жүрді: «Расында жалығып тұр екен-ау». Көмекшісі қандай ат мініп келгенін көрсін дегендей, оған жақындай бергенде сүлік қараны тіптен құтырта түсті. Бірақ көк атқа елу қадамдай қалғанда тізгінді кілт тежеді. Жәмеш деп келе жатқаны басқа адам сияқты... Иә, басқа адам. Дөңгелек қоңыр тымағын шекесіне түсіре киген бір мыжырайған шал. Үстінде көнетоз сұр шапан. Бөкен оның Оспан ақсақал екенін жанына келгенде ғана таныды.

— Ассалаумалейкүм, ата! — деп, бұл ат үстінде созылып барып, оның қолын алды.

— Уағалейкүмассалам... Е-е, Есілбектің баласы екенсің ғой. Иә, әкең күйлі-қуатты ма? — деді ол, насыбай шақшасын ердің қасына тық еткізіп.

— Аман-сау. Демалып жатыр.

— Е, демалсын байғұс. Жалғанның қызығын енді көрмесе, бұрын не рахатқа батыпты? Ол екеуміздің ғұмырымыз «шәйшәймен-ақ» өтті ғой.

— Өзіңіз неге демалмайсыз, ата?

— Демалмайын деп жүрмін бе, балам? Анау Тоқан деген бала, деректірді айтам да, тегі, «Қой бағатын адам жоқ. Балшықтан қойшы жасай алмай отырмыз» деп қайта-қайта қыт-қыттап қоймаған соң, көктемде амалсыз көніп едім. Содан бері мына Мырзабекті итшілеп жүрген де баяғы. Ауылға кетейін десем, бәтшағарлар орныма адам таппай отырған көрінеді.

— Итшілегені несі, ата?

— Оны сұрап қайтесің? — деп ол ерніндегі насыбайды былш еткізіп түкіріп тастады. — Өзің қайда тарттың, балам?

— Тоқан ағай мені де көмекші етіп жіберді Жәмешке. Оның қосы қайда еді?

— Е-е, Жәмешке жіберді де. Жөн, жө-өн... Ол анау Бұлғындысайда. Жылда әкең қара күзде қос тігетін дөңгелек сазды білесің бе? Жәмешің тура сонда.

— Қызық екен?.. Әлден сай-саланы сағалағаны қалай? Малға обал да...

— Тәйір-ай, солар мал жайын ойлап жүр дейсің бе? — деп Оспан ақсақал қолын селсоқ сілтей салды.

Бөкен шалмен қысқа қоштасты да, ылдилап жүріп кетті. Манағыдай өрекпіп сүлік қараға қамшы да үйірмеді. Өз еркі өзіне тиген соң, оның да желігі басылып, жұмсақ аяңына басты. Неге екені белгісіз. Бөкеннің көңілі суып, көкірегі бос қалған сияқты. Есінен жаңағы шалдың сөздері кетер емес. «Біреудің есігіндегі адам да бір, ит те бір емес пе» дейді. Сонда қалай, Мырзабек бұрынғының байларындай өз көмекшісін ит есебінде ұстағаны ма? Және Мырзабек — осы Оспан ақсақалдың туған інісінің баласы. Сол жақын туысын шал әлдебір адамдай «біреу» дейді. Мұнда бір гәп бар-ау...

Бөкен Бұлғындысайға күн бата жетті. Жәмеш қосын тура бұның атасының жұртына — доғалдау дөңнің етегіне тігіпті. Қойдың алды қотанға жаңа құлай бастаған. Ат дүбірін естіген екі қара ит сонадайдан арсылдап, тұра ұмтылды. Артынша қоңыр киіз үйден екі жігіт ытып шықты да, мықындарын таянып, талтайып тұра қалды. Бөкен тайпалта жорғалатып келіп, ат басын үш ашалы мама ағашқа байлаған соң, жігіттерге беттеді. Жәмештің жанындағы ұзын қара Мырзабек екен.

— Сәлеметсіздер ме? — деп Бөкен оларға қол берді.

— Сәлеміңді алдық, — деді Жәмеш, қысыңқы шегір көздерін бұған тура қадап.

— Жорға Жұмабек пе десек, сен екенсің ғой. Оқуға кеткенің қайда, ей, сенің? Бітіріп қайтқаннан саумысың? — деп Мырзабек сап-сары тістерін ырситып, жырқ-жырқ күлді.

— Жүрісің суыт қой, — деді Жәмеш, әлі де бұдан көз алмай.

— Тоқан ағай сізге көмекшіге жіберді, — деп бұл желкесін қасыды. Мырзабек Жәмештің иығынан қағып қалды.

— Тілеуінді берді, Жәке. Шалқаңнан түс те, енді жат.

— Ауылда шал-шақпыттар қырылып қалған ба? — деді Жәмеш Мырзабектің сөзін елемей.

— Жоға, бәрі аман. Атам сізге сәлем айтты.

— Атаңның сәлеміне зар едік. Алдық дұғай сәлемін. Оң көзімен қарай жүрсін деген шығар.

— Жоға, әншейін жай «сәлем де» деді.

— Ім-м, әншейін жай «сәлем де» деген екен ғой. — Жәмеш мырс етіп миығынан күлді де, қосқа бұрылып кетті. Бөкен не істерін білмей, керзі етігінің тұмсығымен жерді түртпектей беріп еді, Мырзабек иығына қол салып:

— Иә, інішек, сенің келгеніңе Жәкең қатты қуанып қалды, — деп кеңк-кеңк күліп қойды. — Менде бір көмекші бар. Оспан шалды білесің ғой, сол. Ол келгенде, мен де қатты қуанғам... Жәкең екеуміз деген немене, әбден қажыған адамбыз. Көктемде қой төлдеген кезде миымыз ашып кеткен. Енді-енді есіміз кіріп келеді... Сенің келгенің дұрыс болған.

Бұл уақытта Жәмеш қостың іргесінде жатқан ағаш ерге жайланып отырып, басына шүберек оралған жарты құлаш сүмбемен мылтығының ұңғысын тазалай бастады. Мылтығы аңшылар ғана ұстайтын нағыз бесатар сияқты. Затворы бір қарыс. Шүріппесі мен қарауылы да жай мылтықтан өзгеше. Мүмкін, бұл бесатар да емес шығар...

— Аға, мынауыңыз қандай мылтық? — деді Бөкен ақырын.

— Ататын мылтық, — деп Жәмеш мырс етті.

— Жоқ, маркасын айтам да.

— Маркасы ескі.

Бір ыңғайсыз нәрсені сұрағандай Бөкен қарадай қысылды. Сонан кейін жөні түзу бір сөз естігісі келіп:

— Түзу тие ме? — деді күңк етіп.

— Жоқ, айналып-айналып барып тиеді, — деп Жәмеш шырт түкіріп тастады. Бөкен күрсінді. Мырзабектің екі иығы селкілдеп, тағы да кеңкілдеп күлсін.

— Баламысың деген осы. Әлі күнге оқтың ұңғыдан айналып ұшатынын білмейді. Айналып ұшатын оқ айналып-айналып барып тиеді, бала, ұғып ал.

Бөкен үндеген жоқ, көзі жыпылықтап жер шұқылай берді. Сосын бір сәт басын көтеріп маңайына қарады. Киіз үйдің белдік арқанында алты-жеті суырдың терісі жаюлы тұр. Бүгін ғана атып әкелген болу керек, пұшпақтары әлі кеуіп үлгермепті. Одан әрі көз жүгірте бергенде, жүрегі зу ете түсті. Қостың бір бұрышында мүйізі арбиған бір таутекенің басы қан-қан боп жатыр. Жерге тірелген ұзын сақалының ұшы қайрылып қалыпты.

— Не, таутекеге қарап отырсың ба, бала? Сақалы Оспандікінен аумайды, ә? — Мырзабек Бөкенге қулана көз қысты.

— Бұл сақалды сайтан Оспаннан да кәрі шығар. Қара шандырдан басқа еті жоқ, — деді Жәмеш мылтығының ұңғысын сығалап тұрып.

— Етін қайтесің, терісін кәдеге жаратсаң да жетер.

— Сасық текенің терісіне отыз сомнан артық кім берер дейсің...

— Жәке, өткен жолы ауылда қаланың бір қаңғыбасын кезіктірдім, — деді Мырзабек енді салмақты сөйлеп. — Сол қаңғыбастың қолынан еліктің екі мүйізді шекесін көріп: «Бұны не қыласың?» десем: «Үйге сәнге қоям. Біреуден қырық сомға сатып алдым» дейді. Ендеше, еліктің жарты басы қырық сом болса, сенің мынауың — кем дегенде жүз сом. Адамын тауып, өткізіп жібер.

— Оны кезінде көреміз, — деп Жәмеш орнынан тұра берді. Осы мезетте қостың артынан ат тұяғының тықыры естілді.

Бөкен орнынан тұрып қарап еді, бір баласын алдына отырғызып, екіншісін артына мінгестіріп, өрістен оралған Жәмештің әйелі Мағира екен.

— Бар, көмектес, — деді Жәмеш Бөкенге иек қағып. Бөкен оларды жерге түсіріп, мініп келген бурыл аттарын мама ағашқа байлап болғанда ғана Мағира:

— Аман-саусың ба, айналайын? Қашан келдің? — деп жөншілік сұрады. Өзі тәлтіректеп, аяғынан әзер тұр. Күні бойы аттан түспеді ме, етегіне жармасқан екі-үш жасар қызы мен алтылар шамасындағы ұлының да буындары дірілдеп, бұған жау таңдай қарайды.

— Жаңа келдім, апай. Сіздерге көмекші етіп жіберді.

— Жақсы болған екен. Көмекшісіз біздің көрген күніміз, міне, осы.

— Әй, қатын, тез тамақ дайындап жібер. Мырзабек қайтқалы отыр, — деді қостың аузында мықынын таянып тұрған Жәмеш.

— Ойбай, қой тамағыңды, Жәке. Қараңғы түспей үйге жетіп құлайын, — деп Мырзабек атына беттеді.

— Ертең әлгі жаққа барамыз. Ертерек кел, — деді оның соңынан Жәмеш. Сосын бұған бұрылып, — аттардың ерін алып отқа жібер, — деді қысқа ғана.

...Бөкен сырттың шаруасын тындырып келгенше, ас та әзір болыпты. Білтелі шам шағын киіз үй ішіне болмашы ғана жарық шашып тұр. Оң жақ бұрышта бір құшақ кітап пен әртүрлі газет-журналдар шашылып жатыр. Бұған да шүкір, оқитын, әйтеуір, бірдеме бар екен.

— Шай іш, айналайын, — деді Мағира бұған кесе ұсынып. Бұл кесені қолына ала беріп, оған ұрлана қарап қойды. Сопайған беті шыт-шыт боп жарылып кетіпті. Ерні де жарылған. Онысын жиі-жиі жалап қояды. Адамға біртүрлі жасқана қарайтын ұялы қоңыр көздерінің аумағынан ұсақ әжімдер байқалады... Мағираны Бөкен бұрыннан білетін. Бұл төртінші класта жүргенде, ол тоғызыншыда оқитын. Өзі интернатта тұрушы еді. Естуінше, Мағира он жасында анасынан жетім қалыпты да, Қасым ағай интернатқа алдырыпты. Ал әкесінің кім болғаны, не жұмыс істегені Бөкенге белгісіз. Бар білетіні — мектепте ол үнемі үнсіз жалғыз жүретін. Сабағын да жақсы оқыса керек. Бөкен оның суретін бірде «Үздіктер тақтасынан» көргені бар. Сөйткен Мағира оныншы кластың басында тұрмысқа шығып кеткенде, бүкіл ауыл шулаған-ды. Біреулер: «Жәмеш зорлықпен алып қашыпты», — десті. Өз еркімен шығуы да мүмкін, өйткені Қасым ағай әрі шауып, бері шауып, ештеме бітіре алмаған сияқты. Сонда апасы: «Е, жетімнің күні осы да...» — дегені бұның әлі есіңде...

— Сонымен сен маған көмекші болып келдің, ә? — деді Жәмеш бұның ойын бөліп.

— Иә, көмекші боп келдім. Тоқан ағай жіберді.

— Тоқан-Соқанды білмеймін. Маған көмекші боп келгенің рас қой.

— Рас, көмекші боп келдім.

— Атың кім еді осы сенің?

— Бөкен.

— Бөкен... Бөкен... Сен мынадай әнді білесің бе, Бөкен? «Желбір жекен, жайлауда желіп жүрген мен бір Бөкен...» деген.

— Білем.

— Білсең, мына жайлауда қойды сен де желіп жүріп бағуың керек, Бөкен.

— Қойсаңшы, Жәмеш, нең бар балада? — деді Мағира ақырын.

— Тыныш отыр әрі. Саған кім сөз берді? — деп Жәмеш оны тыйып тастады.

Бөкен ернін тістеді. Көкірегіне бір түйір тұз тұрып қалғандай, аузына кермек дәм келді. Расында, бұнда несі бар оның? Әкесін өлтіргендей-ақ көргеннен сызданып, бұралқы сөздерімен қажады кеп, қажады кеп. Несімен жақпай қалғанын бұл да түсінер емес. Бар жазығы — жалғызсырап жүргенінде жыртығына жамау болайын деп, «ағалап» аңқылдап жеткені ме? Мүмкін, ол көмекшісіз де күнімді көрем дейтін шығар. Ондай ойы болса, бітеу жарадай сызданбай, «керегің жоқ, кете бер» демей ме? Олай десе, «күрекке тезек қашанда табылады», Бөкен мана кеште-ақ өз жөнін табар еді... Жоқ, ондай босбелбеу жан Бөкен емес, Жәмештің шамасы келсе енді бұны таяқтап қуып көрсін! Оған көмекші керек болмаса, мына Мағираға керек. Иә, бет-аузы жарылып, борша-боршасы шыққан осының қолын босатқан жөн...

...Қос іші қап-қараңғы. Есік жақ бұрышта тон жамылып, бұйығып жатқан Бөкеннің ұйқысы келер емес. Іргеден салқын жел еседі. Желмен бірге үй жанында бырт-бырт күйсеп жатқан қойлардың көңірсіген шуаш иісі де келеді... Баяғы таныс иіс. Төменгі сай ішінде күркірей аққан өзеннің сарыны естіледі... Баяғы таныс сарын. Бөкен кішкентай кезінде осы өзеннің сарынына құлақ тосып, ұзақ уақыт ұйқысыз жататын. Сол кезде бұның басына оралмайтын ой да, арман да жоқ-ты. Ол ой-армандары тым тәтті де еді. Бәрінен бұрын тезірек ержетсем екен дейтін. Ержетсе, ешкім бетінен қағып, ешкім жолына кесе көлденең тұрмайтындай көрінетін...

— Жәмеш.. Ояумысың?.. Бөкен елең ете қалды. «Бұлар да ұйықтамаған ба?»

— Жәмеш... — Мағира ақырын сыбыр-сыбыр етеді.

— О не? Не сұрайын деп едің тағы?

— Жайша, әшейін... Осы бала мектепті медальмен бітірді деп еді ғой.

— Бітірсе қайтейін?..

— Оқуға неғып түсе алмады дегенім ғой.

— Сұрасаңшы өзінен. Құлаған шығар домалап. — Мағираның күрсінгені білінді. Бөкен де терең дем алды.

«Құлаған шығар домалап...» Ұят-ай! Жұрттың көбі осылай ойлай ма екен? Шындығында, бұл емтиханнан құлаған жоқ еді ғой. Тек тарихтан бірер сұрақты білмей қалып, «үш» алғаны рас. Тарихтан алған ол «үштің» де өз тарихы бар. Оны ойлағанда Бөкеннің ұйқысы тіптен ашылып кетті. Көз алдына баяғы кең аудиториядағы оқиға елестей берді.

IV

Бөкен оқуға КазПИ-дің тарих факультетіне барған. Бірінші емтихан СССР тарихынан болды да, кілең медалист бірге тапсырды. Ең қиыны өзіңдей «мықтылармен» сынға түсу екен, Бөкен үстелде жатқан сұрақ билеттерінің бірін қолы дірілдеп әзер суырды. Бірақ ондағы сұрақтарды көргенде, өн бойы ып-ыстық болып кетті. Бәрі де таныс. Бәрін де жақсы біледі... «СССР территориясындағы алғашқы қауымдық құрылыс, «Декабристер көтерілісі», «Москва түбіндегі шайқас». Бір қызығ