Жүректе жыр елінің жатыр әні,
Бір әуен елти, бәлкім, шақырады,
Қауышып перзентімен бүгін дағы,
Толқыды Аранды қыр атырабы.

Кескенде күні кеше тұсауын да,
Сәттілік тілеп еді ұшарында,
Алыстан ат сабылтқан ақын ұлын
Тербетті Қожабақы құшағында.

Бұл 2000 жылы ақын Сейіл Боранбаевтың 70 жасына байланысты Қожабақыда аталып өткен «Ел болып өлең-жырдың тақырыбы, қауышты ауылымен ақын ұлы» атты ақынның 70 жастық мерейтой кешінің сценарийінің кіріспе, беташар сөзі. Мұны мысалға келтіріп отырған себебіміз – басқа жерде есімдері тұлға ретінде бөлек-бөлек айтылуы, жазылуы мүмкін, ал №25 орта мектебінің тарихы тұрғысынан келгенде бұл екі ақын түлегінің есімдері әмәнда қатар айтылады. Олар – ақындар Сейіл Боранбаев пен Ақанжан Келімбетов. Өйткені олар мектепте бірге оқыған кластас, сыныптас. Биыл 70-түлегі бітіріп отырған №25 орта мектебін толық орта біліммен бітіріп шыққан алғашқы түлектері. Мектептен толық орта білім алып шығу – өте маңызды. Содан бергі тарихында №25 мектепті орта білім туралы аттестатпен жыл сайын сандаған түлек бітіріп шығып келеді. Жоғарыда аталған мектепті толық орта біліммен бітіріп шыққан алғашқы түлектерінің қатарындағы бұл екі ақын түлекпен бірге сол кезде мектепті тағы да бір ақын түлек бітіреді. Ол да бірнеше жыр жинақтарының авторы, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, белгілі ақын, осы ақындар Сейіл Боранбаев пен Ақанжан Келімбетовтердің сыныптасы – Әнес Нарымбетов. Мектепті осы ақын түлектерден кейін іле-шала тағы да бір ақын түлек бітіреді. Ол да бірнеше жыр жинақтарының авторы, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, белгілі ақын Мешітбай Құттықов. Қазақстан Республикасы ішкі істер органдарының ведомстволық газеті – «Сақшы» газетінің сайтында 27 наурыз 2014 жылы жарияланған «Аралын аңсап өткен ақын» атты материалда ақын Мешітбай Құттықовтың қызы Мейрамгүл Мешітбайқызы әкесі, ақын Мешітбай Құттықов туралы «1951 жылы М.Горький атындағы орта мектепті үздік бітірген» деп Қожабақыдағы №25 орта мектебінің тарихына қатысты да бір деректі бере кетеді. Демек, Қожабақы мектебін бітірген ақын Мешітбай Құттықов мектепте үздік оқыған деген сөз. Ал ақын Ақанжан Келімбетов өзінің сыныптасы Сейіл Боранбаевқа арнаған өлеңінде:

Бастауыш білім сондағы,
Кітаптар қанша тауысқан.
Компастай болды – алдағы
Бағытты түзеп ауысқан, – деп жазған еді.

Бұл екі ақынды да кейіннен есімдерін елге айшықтап, жеке тұлға етіп танытуда да, арман жолдарында компастай болып бағытынан жаңылдырмай алға қарай жетелеуде де сол бастауыш сыныпта жүргенде оқыған кітаптарының да үлкен орын алғандығы даусыз.

Олардың балалық күндерінің де, жастық күндерінің де болмыстары ұқсас. Олардың есею жылдары Ұлы Отан соғысының уақытына сәйкес келді. Соғыс уақыты олардың балалығын ұрлады, ерте есейтті. 1941 жылы Ұлы Отан соғысы басталғанда бірі 13 жастағы, бірі 11 жастағы жасөспірім бала болатын. Олар 40-жылдардың аяғының мектеп түлегі, 50-жылдардың басының студенті. Өздері қолдарына қару алып, майданға аттанбаса да, соғыстың елге түсірген ауыртпалығын сезініп өскен жандар. Ақын Ақанжан Келімбетов бұл туралы өз өлеңінде:

Жылқы бағып, сиыр бағып өскенмін,
Табаныма шеңгел кіріп тескен мың.
Он бесімде үлкендерден «шам» алып,
Он жетімде медаль алған «кексемін»,

– деп жазса, ал ақын Сейіл Боранбаев бұл туралы өз өлеңінде:

Бала болып ойынымыз қанбаған,
Сәби едік, бірақ егде жанды адам.
Тағдыр артқан ауыр жүктен сол күнде
Қабырғамыз қалай қаусап қалмаған? – деп жазды.

Олардың туған жеріне деген сағыныштары да ұқсас. Бұл тұлғалардың бойындағы туған жеріне деген бұл сағыныштары – басқаларға қарағанда әлдеқайда бөлек сағыныш. Ақын Сейіл Боранбаев бір кезгі өзінің сәби балалығының ізі қалып қойған, енді елі мен жұрты көшіп кеткен ескі жұрты – Сағындығын қалай сағына отырып жырға қосса, ал ақын Ақанжан Келімбетов үшін де бір кезгі өзінің балалығының куәсі болған, «Үсеннің Сарытөбесі» атанған атажұрты – Сарытөбесі өзіне сондай ыстық.

Жалпы, қазақ өлеңіндегі атажұртты аңсау, ескі жұртты, кіндік қаны тамған туған жұртты аңсау сезімі белгілі қазақ жазушысы, қазақ әдебиетінің белгілі зерттеушісі, ғалым, тарихшы Мұхтар Мағауин әйгілі «Қобыз сарыны» еңбегінде (М. Мағауин «Ғасырлар бедері» жинағы, 5-том, «Жазушы» баспасы, 1991 ж.) «Таза далалық поэзия! Бұл жолдар тек қазақ тілінде ғана сұлу, қазақ оқушысына ғана түсінікті» деп жырларына баға берген, қазақ әдебиеттану ғылымы тарапынан бүкіл әлемдік мәні бар аса құнды әдеби мұра деп бағаланатын – XV-XVIII ғасыр арасындағы жыраулық поэзияның көрнекті өкілі Қазтуған поэзиясындағы:

Алаң да алаң, алаң жұрт,
Ағала ордам қонған жұрт,
Атамыз біздің бұ Сүйініш
Күйеу болып барған жұрт,
Анамыз біздің Бозтуған
Келіншек болып түскен жұрт,
Қарғадай мынау Қазтуған батыр туған жұрт,
Кіндігімді кескен жұрт,
Кір-қоңымды жуған жұрт...

– деп келетін бүгінгі қазақ жұртында отырған қазақ баласының барша ұрпағына жақсы таныс осы бір әйгілі жыр жолдарымен үндесіп жататындай, осы жолдардан бастау алып тұратындай. Дербес, қазақ атымен аталатын әдебиеттің бастау алатын тұсы – осы тұс.

Ақын Сейіл Боранбаев балалығының ізі қалған ескі жұрты – Сағындығын сағынып жырға қосқан өлеңінде:

Жан сырымды айтар болсам ағынан,
Сәби күнім өтіп кеткен сағым ән.
Елестейді ауыл көркі көзіме,
Туған жерім – Сағындықты сағынам.

Ауылым десем көкірегімде нұр тұнған,
Көз алдымда әлі күнге тұр тұлғаң.
Қамқорың боп қайда жүрсем айналдым,
Өзің түгіл,
Көшіп кеткен жұртыңнан,

– деп жырласа, ал ақын Ақанжан Келімбетов өзінің атажұрты – Сарытөбесі жайлы өінің «Сарытөбе» өлеңінде:

Атамның қонысы Сарытөбе,
Әр жерде де бар төбе.
Ең қымбат жер мен үшін, –
Асқақ, ұлы мәртебе.

Әкем өскен Сарытөбе,
Шешем түскен ертеде.
Жас кезінен олардың
Сыр шертеді әр төбе, – деп жырлай келіп, өзінің «Өскен жер» өлеңінде:

Тоқтат, дос, осы араға машинаңды,
Қарашы көз сүрінткен жасыл маңды.
Басталған балалықтың бал дәурені,
Осы жер өскен ортам жасымдағы.

Кең сарай алты бөлме аппақ шатыр,
Ішінде салатынбыз ұлан-асыр.
Ел көшкен, сәні кеткен, жылдар өткен,
Құлаған ақ діңгек боп орны жатыр, – деп жазды.

Олардың балалық ыстық күндерінің ортақ куәсі – туған жердің гүл жапқан Аранды қыры. Ақын Сейіл Боранбаев бұл туралы өз өлеңінде:

Аумайтын хош иісті гүл бағынан
Теруші ем жауқазынды қырларынан.
Ең алғаш ауылымның ауасынан
Жүрекке шабыт қонып, жыр дарыған,

– деп жазса, ал ақын Ақанжан Келімбов өзінің «Аранды қыр» атты өлеңінде:

Ыстықсың, туған жерім – Аранды қыр,
Көргенше сағынамын қараңды бір.
Көз тоймас көктемдегі келбетіңді
Кестелеп жаза алмадым жарамды жыр, – дейді.

Ақын Ақанжан Келімбетов Қара теңізге барған сапарында өзі көрген Қара теңіздің тарихы мен табиғатына арнап «Қара теңіз жырлары» деген атпен бірнеше өлең-жырлар жазған. Соның бірі – ақынның «Сочи» өлеңі. Ақын «Сочи» өлеңінде табиғаттың гүлдей жайнаған әсемдігіне сүйсіне отырып, еріксіз өзінің жастық шағын есіне алады. Ал нақ осы сезімді біз ақынның жоғарыда айтылған «Аранды қыр» өлеңінен де көреміз. Мұнда да туған жерінің әсем табиғатына елтіп, Аранды қырының басына шыққан ақынның жастық шағы алыста қалған ақша маңдай болып көңіл көзінде көлбеңдеді. Себебі сыртқы сұлулықпен бірге, жан дүниесі гүл жайнаған ішкі сұлулыққа да қатар құрылатын адам баласының жастық кезеңі мен табиғаттың гүлдей жайнаған әсемдігі – үйлесімді егіз ұғым. Ақын «Сочи» өлеңінде:

Мүлгіп тұр сан мыңдаған гүл бәйшешек,
Қырмызы қызыл кілем қойған төсеп.
Ақ, сары, жасыл, көгіс, түрлі гүлдер
Көздің жауын алады тұрған өсіп.

Жұтқанда бой сергітер ауа қандай,
Дертіңе табылар ма дауа мұндай.
Кеуіліңе ұзап кеткен жастығыңды, –
Түсіріп қуантады балалардай.

Таң ерте күн шығады таудан асып,
Қарсы алады Қара теңіз төсін ашып.
Сочидің төбесінде күн күледі
Жарқырап, жайнасын деп нұрын шашып,

– деп жырласа, ал «Аранды қыр» өлеңінде ақын былайша жырлайды:

Жер беті бейне кесте, түкті кілем,
Боятып қойғандай-ақ шөпті кілең.
Құлпырып гүл бәйшешек ырғалады,
Саф ауа, самал желдің екпінімен.

Бозторғай көкке шырқап шығып алды,
Көмейден төкті күй мен шырын әнді.
Маужырап бар табиғат елтігендей,
Көңіліне көктем сыйын құйып алды.

Шыққанда Аранды қыр қақ басына,
Бәрі тұр алақанда нақ қасыңда.
«Ақшүңгіл», «Сарт өлген» мен «Жақсыбай көл»
Жалтырап, суы көкпен астасуда.

Мал маңғаз, өрген төлге мақтанғандай,
Құлын шауып, құлдырайды аттан қалмай.
Көргенде ақ үйлерді тепсеңдегі,
Көңілде көлбеңдейді ақша маңдай.

Аранды қырының бауырынан түлеген бұл қос ақын перзенттің өмірдегі азаматтық ұстаным, болмыстары да ұқсас. Ақын Ақанжан Келімбетов бұл тұрғысында:

Ен табиғат өмір сыйлап бергесін,
Тірі жүріп екі сөйлеу ерге сын.
Әділдікті тура айт та өліп кет,
Мейлі сені тірілтіп ап тергесін.

Ойсыз болма дүниеге келгесін,
Адам деме, жел сөз мініп желгесін.
Іс пен сөзің бірдей шықсын қашанда,
Туралықтың мығым ұста делбесін,

– десе, ал қаламдас әріптестері азамат ақын деп баға берген Сейіл Боранбаев жырлары да осы оймен келіп үндескендей:

Жазғырып жазықсызды даттамайын,
Даурығып дарынсызды жақтамайын.
Шықпайын өтірікпен өр беткейге,
Шындықтан, ар-ұяттан аттамайын.

Қисық пен қисынсызды ақтамайын,
Сұқ көзден, суық сөзден сақтанайын.
Әлімше қиянатқа қарсы тұрып,
Адалдық, әділдіктен аттамайын, – дейді ақын.

Олардың әрбір ер-азаматтың, отағасының өзінің үйіндегі жарына көрсетер құрметі жөніндегі айтар ойларында да үндестік жатыр. Ақын Ақанжан Келімбетов өзінің «Нұржамалға» атты өлеңінде бұл жайлы:

Көп уақыт еркелете алмадым,
Жұртты сыйлап, саған назар салмадым.
Еркіндікте өзім жүріп сайрандап,
Шаруаның саған салдым салмағын.

Сүйсінемін өзіңе әр кез, алғаным,
Сен тұрғанда түгел менің бар малым.
«Қолда барда – қадірі жоқ алтынның»,
Алтындайсың, тұрақтылық салмағың.

Ойлап көрсем, келешекке, алғаным,
Шынында, сен өмір көшін жалғадың.
Ұл-қыз үй боп, немерелер өсуде,
Осы емес пе еді қол жетпестей арманым.

Қолымдағы бақыт құсым, жан жарым,
Жүрегімнен өлеңімді арнадым.
Өзің жайнап отырғанда қасымда,
Шат боламын орындалып арманым,

– десе, ал ақын Сейіл Боранбаев «Аман болғай бәйбішеміз» атты өзінің өлеңінде:

Ол барда еркіндейсің, дарқандайсың,
Оққағар құрыш болат қалқандайсың.
Парасат деп аталар ой тұлпарын
Көңілдің көгалына арқандайсың.

Ол барда жігерлісің, қайраттысың,
Биіксің үйде, түзде айбаттысың.
Ол барда жарлы емессің, жазирасың,
Отанды, ауылдысың, аймақтысың.

Қадірлер қолда барда кісі нені,
Ол сені айтқызбай-ақ түсінеді.
Құйылып у-ашуға бал-ақыл боп,
Сабаңа салқынқанды түсіреді.

Ол барда отбасыңда батылдаусың,
Сөйлесең сөздерің жөн, мақұлдаусың.
Ол барда төр алдында төбе бисің,
Жетеді ұрпағыңа ақыл-даусың, – деп жырлады.

Аранды қыры топырағынан шыққан бұл қос ақын перзенттің өмірде алған мамандықтары да – ортақ. Сыр бойындағы білім мен руханияттың ордасына айналған, тарихында бітірген сан мыңдаған түлектерінің ішінен қазақ қоғамына есімі белгілі талай тау тұлғалы азаматтар да шыққан – Н.В. Гоголь атындағы Қызылорда педагогикалық институты. Екеуі де – Ұстаз. Екеуі де тарихшы. Танымал, ғұлама ұстаздардың алдын көріп, дәрісін тыңдаған. Сондай ұстаздың бірі – белгілі әдебиетші ғалым, есімі биік тұлға, қазақтың көрнекті ғалымы, филология ғылымдарының докторы, профессор Әуелбек Қоңыратбаев еді. Ұстазы жайлы ұстазының 85 жылдық мерейтойында оқылған «Ғалым ұстазыма» атты өлеңінде ақын Ақанжан Келімбетов былайша жыр толғайды:

Меккеден келгендей-ақ бұл ағасы, –
Тұратын ортаға алып іні-ағасы.
Баладай пәк көңілді адал еді
Біз көрген Сыр бойының ғұламасы.

Жыңқылдап жыл құсындай ақ айдында,
Жиналған сәлем бердім ағайынға.
Әукеңнің мерейтойы құтты болсын,
Ұстаз боп дәріс берген талайыңа.

Тыңдадық шешен сөздің сұңғыласын,
Сөйлесе ол даурықпаны жым қылатын.
Телегей-теңізінен жаһұт теріп,
Зердеңе көкейдегі қондыратын...

Сонымен бірге жоғарыда аты аталған ақын азамат, №25 мектептің түлегі Мешітбай Құттықов та осы екі ақыннан сәл кейін-ақ осы Н.В. Гоголь атындағы Қызылорда педагогикалық институтын бітіреді. Ол да – Ұстаз. Тіл-әдебиетші. Ішкі істер саласының құрамында басшы қызметте болды. Ішкі істер қызметінен 1987 жылы милиция майоры дәрежесінде демалысқа шыққан.

Аранды қыры топырағынан шыққан тағы да бір есімі белгілі ақын азамат, көпшілікке есімі белгілі ұстаз, №25 орта мектебінің түлегі Файзолла Омаров жайында алдынан тәлім көріп шыққан ересек шәкірттері «Бізге қазақ әдебиетінен Файзолла Омаров ағай сабақ берген» деп өмірде қалай мақтанышпен айтса, біз сөз етіп отырған ақын Ақанжан Келімбетов жайлы да өмірде алдынан тәлім көріп шыққан ересек шәкірттері «Бізге тарихтан Ақанжан Келімбетов ағай сабақ берген» деп дәл солай мақтанышпен айтқан. Аранды қыры, Қожабақы топырағынан бір ұяны, бір мектепті – №25 орта мектебін бітіріп шығып, бірі өмірде әдебиетші, бірі өмірде тарихшы мамандықтарын игерген бұл екі ақын ұстаз азаматтың өмірдегі ұстаздық болмыстары осылайша үндесіп жатады. Тек бір-бірімен ғана емес-ау, олардың ұстаздық болмыстары талай ұстаз өз шәкірттермен бірге қосыла шырқасқан, әлі де қосыла шырқасып келе жатқан, қазақ қоғамының қартына да, жасына да танымал ән – «Ұстазым» әніндегі ақын Аманжол Шамкенов жазған (композиторы Әбілахат Еспаев) ұстаздық болмысты дәл сипаттайтын мына жыр жолдарымен де үндесіп жатқандай:

Тұлғаңды арманыма ұқсатқанмын,
Үлгіңді көңіліме қыстатқанмын.
Есімде әліппені жаттатқызып,
Ең алғаш қолға қалам ұстатқаның.

Зердемді сен ашпасаң не етер едім?
Өмірден сыбағасыз өтер едім.
Ғажайып дүниенің сырын жайып,
Қияға қызықтырып жетеледің.

Өзіңнен өмірге азық ала бердім,
Ұшырып мені алысқа, қала бердің.
Бойымда отың кетті ұшқын атқан,
Келеді жана бергім, жана бергім!

Ақын Ақанжан Келімбетов сол шәкірттерін өзі де былайша жырға қосқан еді-ау:

Кеше келген бөбегім жалбыраған кекілі,
Алып қалса жылайтын сабағынан екіні.
Бұл күндері қарасам, он алтысы жайнап жүр,
Көк төсінде зулаған жер серігі секілді.

Алақанда аялап, маңдайынан сипадым,
Ұйқыларын қандырып, күлкілерін тыймадым.
Күндіз-түні қасымда, өз баламдай сезініп,
Бойымдағы асылды осыларға сыйладым.

Қауырсының қатайып ұштың, міне, ұядан,
Бәрің қыран болдыңдар шолатұғын қиядан.
Интернатты ұмытпа білім алған өзіңе,
Ұстаздардан қол үзбе, олар – ізгі, сый адам.

Бұл ақын түлектер өмірде өздері де есейіп, өздері де біреулерге ұстаздық етіп жүрсе де, бірақ кешегі балалық күндерінде ұстаз алдын көргендерін еш уақытта ұмытпақ емес. Ақын Сейіл Боранбаев бұл туралы өз өлеңінде:

Қанша биік болса дағы аспаның,
Қаншама ұзақ болса дағы дастаның,
Қартаюды,
Көнеруді білмейтін
Мектеп сенің мәңгі бақи жас шағың.

Ұстаз!
Неткен ұлық еді ұғымың,
Сепкен жанға ізгіліктің ұрығын.
Сөнбек емес өзің жаққан шамшырақ,
Өзіңмен бір болашағым, бүгінім,

– деп жырласа, ал ақын Ақанжан Келімбетов бұл туралы өз өлеңінде:

Сырласқан жаспен, кәрімен,
Сыйласқан жұрттың бәрімен,
Сөйлеген сөзді жәйімен –
Ұстазым қымбат бәрінен.

Шәкіртін сүйген жанымен,
Суарған білім нәрімен,
Еңбегі адал бағымен –
Ұстазым қымбат бәрінен.

Құрметті елге барымен,
Татулығы үлгі жарымен,
Азамат биік, арымен –
Ұстазым қымбат бәрінен,

– деп жырлады.

Ақын Ақанжан Келімбетов өмірде өзі де мектепте ұстаз боп қызмет атқарса, ал ақын Сейіл Боранбаев өмірдегі алғашқы жолын жалпы білім беретін мектептерде ұстаз болып бастап барып, сонан соң ұстаздық саладан журналистика саласына ауысады.

Ақын Сейіл Боранбаевтың тек ақындық өнерде ғана емес, журналистика өнерінде де қаламы қарымды болған. Ақындықта да, журналистикада да Сыр бойынан шыққан қалам ұстаған көптеген кейінгі жас буын қаламгерлер ақын Сейіл Боранбаевты өзіне ұстаз санаған. Бұл жайлы Аранды қыры топырағынан шыққан тағы да бір есімі белгілі ақын перзент, сонымен қатар Қазалы аудандық «Қазалы» газетін басқарған есімі танымал журналист, Қожабақыдағы №25 мектептің 1968 жылы бітірген түлегі, Қазалыдағы қалам ұстаған көптеген кейінгі жас буын өзіне үлгі тұтатын бұл екі қыры – ақындық қыры мен журналистік қырын былай қойғанда, сонымен қатар ауданның мәдени-рухани тыныс-тіршілігіндегі жатқан қолтаңбасы мен ондағы алатын орны бірегей тұлға Жетіскен Мәкенәлиев жауапты шығарушысы болған, Нәжмадин Түрікбенұлы Мұсабаев пен тарих ғылымының кандидаты Айгүл Нәжмадинқызы Мұсабаевалардың Қазалы ауданының 70 жылдығына арналған, Қазалы ауданының тарихын баяндайтын «Ортаймаған қазаны – қасиетті Қазалы» кітабының 149-бетінде қызметте табандылығымен және парасаттылығымен танылған ақын Сейіл Боранбаевтың 22 жыл бойы (1960-1982) Қазалы аудандық «Ленин туы» (1993 жылдан «Қазыналы Қазалы» боп аталған) газетін басқарғанын, сонан соң Қызылорда облыстық «Ленин жолы» («Сыр бойы») газеті бас редакторының орынбасары қызметінде істегенін, сонан соң Баспа істері және кітап саудасы жөніндегі облыстық басқарманың бастығы болып істегендігі туралы жаза келіп, «Сыр бойы ақындары Сәкеңді ұстаз санайды», «Ол көптеген журналист кадрлардың шыңдалуына ықпал етті» деп жазады.

Жоғарыдағы кітаптың 149-бетіндегі «Сыр бойы ақындары Сәкеңді ұстаз санайды» деген сөзден келіп шығады, Қожабақыдағы №25 орта мектебінің ақын түлегі Мешітбай Құттықовтың да 90-жылдардағы Қазалы аудандық баспасөзіндегі жас талапкердің жарияланған жырларының алдына сәт сапар тілеп жазылған мынадай сөздері бар еді:

«Жап-жас қыз балауса жырларын «Аға, көріп беріңізші» деп алдыма қоя берді. Өлең деген киелі дүниеге қол созатындар көп. Сондықтан да мынауың дұрыс екен деп кесіп айту да қиын. Өлеңдерімен танысып отырып балауса жырларынан тазалыққа, адалдыққа деген бала көңілден шыққан лебізді аңғардым. Айгүлдің поэзияға деген қадамына жоралғы болар ма екен деген ізгі ниетпен оқырмандар назарына екі-үш өлеңін ұсынып отырмын. Мешітбай Құттықов. Ақын, Қазақстан Жазушылар Одағының мүшесі».

Газетке жарияланған бұл жырлардың астынан біз тек оның иесі Қазалыдан Айгүл Жәмиева есімді №249 мектептің бастауыш сыныбының ұстазы екендігін ғана білеміз. Жас ұстаздың белгілі ақын Мешітбай Құттықовтың батасымен 90-жылдардағы Қазалы аудандық «Қазыналы Қазалы» газетіне жарияланған осы екі-үш өлеңінің біріне назар салсақ.

Көзіңді, құрбыларым, ашып қара
Фәнидің мәңгі емесі ғажап емес,
Қатпары бар, әрине, белес-белес,
Ғасырда озып туған шоқжұлдыздар
Мәңгіге ұмытылмас, қайта келмес.
Тілін, ділін танытқан туған елдің,
Оларға бола алмаған ешкім теңдес.
Ғасырдан ғасыр озып асса-дағы,
Жаңғыртқан жаңалығы еш көнермес.
Озық ой, қазынасы дүйім жұрттың
Десем де мақтанышпен, асылық емес.
Абай мен Ұлы Мұхтар, Жамбылдардың
Еске алып рухына кім бас имес.
Дөңгелек дүние тамсандырған
Мұрасы Мұхтар ата қайта келмес.
Қазақты күллі әлемге мәшһүр еткен,
Бір пенде басын шайқап пәлен демес.
Біздерге, балаусадай жас ұрпаққа,
Береді ғұмыр бойы әділ кеңес.
Көзіңді, құрбыларым, ашып қара,
Алдында сол жарықтың мәңгі сөнбес.


Қожабақы мектебін бітіріп шыққан бұл ақын азаматтардың:

Абай ақын бір басқа, Мұхтар басқа,
Мен де, досым, ендеше басқа болам,
Жол іздеймін әлі ешкім бастамаған,
Өзіме шақ көгілдір аспан алам,

– деп қазақтың белгілі ақыны Мұхтар Шахановтың жырлағанындай, поэзия әлемінде өзіне шақ көгілдір аспан алғысы келіп жүрген, жыр жолында әлі ешкім бастамаған соны бір соқпақты бастағысы келіп жүрген тағы да қаншама қалам ұстаған кейінгі жас буын талапкерлердің тағы қаншасының жыр сүйер кеудесіне өздерінің баталы сөздерімен қанат бітіргендерін кім білсін?

Қожабақы мектебінен ақындар түлеп ұшқан жер деп айтылады. Бұл бұрыннан айтылып келе жатқан сөз. Бірақ Қожабақы жерінен тек ақындар түлеп ұшқан жоқ, сонымен бірге ғылым адамдары – ғалымдар, мысалы, ағалы-інілі белгілі, танымал профессорлар: Шынболат Дербісәліұлы Дәленов, Ерболат Дербісәліұлы Дәленов сияқты ауыл шаруашылығы ғылымдарының және медицина ғылымдарының ғылым докторлары да осы Қожабақының топырағынан түлеп ұшты. Олардың інісі Бекболат Дербісәліұлы Дәленов Қожабақы мектебін 1977 жылы «Алтын медальмен» бітіріп шыққан. Олар – Қожабақы мектебінің көпшілікке ұстаздық ісі үлгі-өнеге болған белгілі, танымал ұстазы Дербісәлі Дәленовтің ұлдары. Сондықтан да 2000 жылы белгілі ұстаз Дербісәлі Дәленовті 90 жасына байланысты перзенттерінің қатысуымен еске алу үшін ұйымдастырылған кештің сценарийінің тақырыбының да «Ұстаздықты үлгі етіп сан қырдан, отбасына өнегесін қалдырған» деп аталуы да және де 1998 жылы дүниеге келген №25 орта мектебі жайында жазылған өлең жолдарындағы «Дәленовтер отбасын ғылым-білім жолында үлгі етіп шәкірт қарады» деген жолдар да осыған байланысты айтылған.

Сол сияқты №25 орта мектебінен еліміздің жоғары оқу орындарында ғылыми-педагогикалық жұмыспен айналысқан басқа да профессорлық, доценттік атақ, лауазымға ие болған ғылым кандидаттары мен ғылым докторлары да түлеп ұшты. Олар Б. Айтбембет, А. Ерғалауов, Т. Еңсегенов, Ш. Жақсыбаев, А. Жаманбаев, А. Қошқарбаев, С. Қоңырбаева сияқты ғалым түлектер. Сол түлектердің ізіне кейінгі уақытта Қожабақының перзенті, №25 мектептің 1987 жылы бітірген түлегі, доцент, техника саласынан ғылыми диссертация қорғаған техника ғылымдарының кандидаты Нұрлыбек Келмағамбетов есімі де ілескен еді.

Қазақтың тамаша лирик ақыны Тұманбай Молдағалиевтің әнге айналған өлеңінде («Алатау қызы» әні, композиторы Әшірхан Телғозиев) «Ұлы өзендер басын таудан алады, Тау баласы тауға қарап өседі» деген жолдар бар. Соған қарағанда әрбір перзенттің табиғаты да өзінің туған жерінің табиғатымен ұқсас болып келетін болса керек. Тау баласының болмысы да тауға ұқсап тұрады. Тау баласының арманы да асқақ болады, көңілі де биіктікті сүйеді, яғни ақын Тұманбай Молдағалиевше айтқанда, «Тау баласы бұлтты кешіп жүреді».

Қожабақыда тау жоқ, бірақ Қожабақыда қыр бар. Ол Аранды қырының топырағынан шыққан тағы да бір есімі белгілі қаламгер, белгілі жазушы, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі Әлмәмбет Әлішевтің республикалық «Ана тілі» газетінің сайты бетінде 2014 жылы 3 сәуірде «Киелі мекен» деген атпен жарияланған еңбегіндегі «Қызылорда облысы, Қазалы ауда­ны­ның «Қожабақы» ауылынан басталатын ұзындығы жиырма бес шақырымға жететін «Аранды қыры» атанған биік қырат бар. Былай қарағанда тау сияқты көрінгенімен, жергілікті халық оны «Нұра» дейді» деп сипаттама беретін – туған жеріміздің қасиетті Аранды қыры. Тау баласы мен қыр баласының ортақ ұқсас жерлері сонда – қыр баласының арманы да аласа болмайды. Қожабақыдағы мектептің толық орта білім беретін мектеп болып қалыптасқанына 50 жыл толу құрметіне байланысты дүниеге келген, 1998 жылдың Мұғалімдер күні мерекесінде №25 мектептің Ұстаздар мерекесіне байланысты Қожабақы ауылдық мәдениет Үйінде өткізілген іс-шарасында тұңғыш рет орындалған №25 мектептің термесінің «Төсінен ұшқан түлектің Арманы биік болған жер» деп аталғаны да сондықтан.

«Қожабақы мектебінің термесін» 2016 жылдың 27 маусымы күні Қазалы аудандық мәдениет Үйінің директоры Кемеңгер Өтептің тапсыруымен Қазалы аудандық мәдениет Үйінің белгілі жыршы-термеші өнерпазы Жәнібек Сырдың мақамымен жазып орындады. Оның мәтінін одан бір жыл бұрын, алғаш рет 25 мамыр мерекесінің қарсаңында 2015 жылдың 18 мамыры күні республикалық «Білімділер» порталы жариялаған болатын. Жәнібектің жазып орындағаны – осы мәтін.

Қазақстан Жазушылар одағының мүшелері Сейіл Боранбаев, Әнес Нарымбетов және Сейіл ақынның 60 жасында:

Туған жерді түлетіп,
Бұзылмаған іргеміз.
Кездессек те жыл өтіп,
Баяғы кеуіл біргеміз,

– деп жырлаған олардың сыныптастары ақын Ақанжан Келімбетовтер бар, №25 мектепті тұңғыш рет толық орта біліммен бітіріп шыққан алғашқы түлектерінің саны 18 болған. Ақын сыныптастарының бәрінің де есімдері ақын тойында айтылған және ақынның мектептен алған аттестатының нөмірі де айтылған. Сонымен бірге бұл деректердің барлығы да Сыр бойынан шыққан белгілі қаламгер Сейіл Боранбаевтың 2000 жылы Қожабақыда Қожабақы ауылдық мәдениет Үйінде аталып өткен «Ел болып өлең-жырдың тақырыбы, қауышты ауылымен ақын ұлы» атты ақын тойының кешінің сценарийінде де жазулы тұр.

***

№25 орта мектебінің ақын түлектері – Сейіл Боранбаев, Әнес Нарымбетов, Ақанжан Келімбетовтер Қожабақыдағы №25 мектепті толық орта білім туралы аттестатпен бітіріп шыққан алғашқы түлектері болса, ал жүйрік уақыт әне-міне дегенше-ақ 1999 жылы №25 мектептің 50-түлектерін де бітіртіп шығарды. Олардың бітіргеніне де биыл 20 жыл толып отыр. 50-түлектердің сынып жетекшісі Айсұлу Сансызбаева апайлары мен Қанат Қуандықов болды. №25 мектепті 1991 жылы бітірген Қанат Қуандықов Алматыдан әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетін «Физик» квалификациясымен бітіріп келген. №25 мектептің тарихында пән маманы ретінде жаратылыстану ғылымы пәндері бағытында оқушы баланың ғылыми жобасымен тұңғыш боп жұмыс істеген маман. 2000 жылы желтоқсанда Қанат Қуандықовтың шәкірті, 10-сынып оқушысы Толқын Мәлікова облыстық ғылыми жобалар жарысының физика бойынша II дәрежелі дипломын иеленген. Қанат Қуандықовтың №25 орта мектебіндегі сынып жетекші маман ретіндегі тұңғыш шәкірттері мектепті 1999 жылы бітіріп шықты. 50-түлек. №25 мектептің 50-түлектерінің құрметіне және №25 орта мектебінің толық орта білім беретін мектеп болып қалыптасқан тарихына жарты ғасыр толуына байланысты «Қожабақы мектебінің вальсі» дүниеге келді. «Қожабақы мектебінің вальсі» тұңғыш рет 1999 жылдың 9 Мамыр Жеңіс күні «Сен құрметте оны» деген атпен өткізілген Ұлы Отан соғысының қатысушыларына арналған концертте орындалды. Ал «Қожабақы мектебінің вальсін» 2016 жылдың 7 желтоқсаны күні әннің өлеңінің авторының өтінішімен Қызылорда облыстық филармониясының әншісі Ринат Үсенов және Қызылорда облыстық филармониясының маман қызметкері Таңшолпан Қазиевалар жазып орындады.

***

Біз сөз етіп отырған ақын әрі тарихшы Ақанжан Келімбетовтің жазушы Әлмәмбет Әлішев басқарған Қазалы аудандық «Қазыналы Қазалы» газетінің 90-жылдардың ішіндегі санына басылып шыққан «1932 жылдың аяғына таман Арал теңізінің оңтүстік өңірінен Қазалы ауданының жеріне қарай бір үлкен жолбарыс кетті деген үрейлі хабар елге, оның ішінде Сырдарияның сол жағалауында отырған халық арасына лезде тарап кетті. Көп ұзамай жолбарыстың Мапа көлінің нарлық, ну қамысын жайлап жатқаны анықталды. Күз айларында көл маңына жайылып барған баспақ-таналардың, Аранды қыры етегінде жайылып жүрген тайлақтардың жолбарысқа жем болғаны мәлім бола бастады. Азулы жыртқыштан қорыққан адамдар ауылдан оқшау шығудан, малды көлге қарай айдаудан қалды» деп басталатын «Мапа көлінен ұсталған соңғы жолбарыс» атты деректі мақаласында 1933 жылдың ақпан айының басында болған жолбарыс аулау оқиғасы жөнінде баяндалады.

Тарихшы Ақанжан Келімбетов бұл мақаласының нақты деректерін 1933 жылғы ақпан айының басында болған оқиғаның куәгерінің бірі – әрі емші, әрі егінші, әрі балықшы, әрі мерген, әрі аңшы Жарас баласы Мәтеннің аузынан және сонымен бірге 1933 жылғы ақпан айының басындағы жолбарыс аулау оқиғасының нағыз ортасында болған – өз әкесі Ерсайынұлы Келімбеттен естіп, кішкентайынан жадына тоқып өскен екен.

Ақын Ақанжан Келімбетовтің әкесі Ерсайынұлы Келімбет «Үлгі бол» серіктестігін басқарған, көкірек көзі ашық, өз заманында мәдениетті тұрмыс құрған жан, ит жүгіртіп, аң аулауды да қызықтаған саятшылығы да бар адам болса керек. Сөз реті келгенде, ақын Ақанжан Келімбетовтің әкесі Ерсайынұлы Келімбетке арналған «Әке» өлеңіне де назар салсақ.

Сен барда ер жетіппін кеңдікте мен,
Білмедім не екенін кемдік деген.
Қатайып, білім алып, кісі болдық,
Өмірде қолда болды теңдік деген.

Болып ең қамқоршысы бір ауылдың,
Көтердің қиындығын кіл ауырдың.
Өзіңе қажет дүние болса дағы,
Іні мен досқа бердің ең тәуірін.

Кей іні киіп кеткен ішігіңді,
Кей келін кілем алып тұсына ілді.
Сұраса, орыңдадың, әлі есімде,
Бердің-ау қоян қағар күшігімді.

Ініге жорға бердің, жүйрік бердің,
Қой сойып қонағыңа құйрық бердің.
Өзіңе бар адамды туыс тұтып,
Тіледің ұйытқысын берік елдің.

Сен едің жақсы істің ұйытқысы,
Тыңдаушы еді әңгімеңді сүйіп кісі.
Ел үшін еңбегіңмен қай кезде де
Болған ең ақсақалдың сүйіктісі.

Дарыпты көп әңгімең жас кезде ұққан,
Жатып ап оң тізеңде есте тұтқан.
Ойыма елестейді кей мінезің –
Секілді ертеде өткен Әкім Лұқпан.

Я, әке! Ардақ тұтам шаңырақты,
Жақайым Жетес би қонған аруақты.
Мен сенің рухыңа басымды иіп,
Жар бол деп тілектемін бар уақты.

Арнаған ықыласыңды әкем едің,
Келеді қайта-қайта әке дегім.
Мен сенің ықыласыңның арқасында
Өмірге Келімбетовтер әкелемін.

«Азулы жыртқыштан қорыққан адамдар ауылдан оқшау шығудан, малды көлге қарай айдаудан қалды» деп жоғарыда айтылғандай, сонан соң жолбарыстан үріккен ел Қазалы ауданының орталығына хабар береді. Ал Қазалы ауданының орталығы Сырдария өзенінің сол жағалауында жатқан елге үрей төндірген азулы жыртқышты аулау үшін Қазалы аудандық аңшылар одағына тапсырма береді. Осы тапсырма бойынша 1933 жылдың ақпан айының басында азулы жыртқышты аулау мақсатымен бұрынғы өткен бай тарихында неше жыл бойы Арал, Қазалы, Қармақшы аймағында жатқан бірнеше болыс елді біріктіріп, басқарып тұрған – уезд орталығы болған, жергілікті қазақтардан да басқа ұлт өкілдері мекендейтін, бұл кезде, яғни 1933 жылы, енді соның алдында ғана 1928 жылы құрылған Қазалы ауданының орталығы болып тұрған – Қазалы қаласынан оқ-дәрісін артқан, мылтықпен қаруланған, жандарына аңшы иттерін ерткен ұзын саны он-он бестей аңшы орыстар Орал казактары жолға шығады. Тарихшы Ақанжан Келімбетов мақаласынан өзге де тарихи дереккөздерінде баяндалғандай, XIX ғасырдың екінші жартысында уезд орталығына айналған – Қазалы аймағына капиталистік қатынастар еніп, осы кезеңде Қазалы халқы санының жыл сайын көбейіп отырғанын, сонын ішінде осы кезеңде Қазалы жеріне басқа ұлттардың да көптеп қоныстанғандығын, мысалы, Құсайыновтар фирмасының төңірегіне татарлардың көбірек келіп қоныстанғандығын, сол жылдардың арасында Қазалы жеріне Орал казактары келгендігін, сонымен бірге сауда және өнеркәсіптің дамуымен бірге Қазалы жерінде осы кезеңде мәдениет пен ағарту ісінің де дамығандығын, Қазалы жерінде қазақ балаларын оқытатын орыс мектептерін ашуды көбейту көзделгенін, Қазалыда ашылған мектепте сол кезде қазақтың атақты ұстазы Ыбырай Алтынсаринмен Орынборда бірге оқыған Мүмін Байдосовтың да сабақ бергенін, Сыр бойындағы алғашқы кітапхана Перовскіден (Қызылорда қаласы) кейін XX ғасырдың басында Қазалыда ашылғанын, кітапхананың жұмысының жандануына Қазақстан мен Орта Азия табиғатын зерттеген орыс зиялы қауымының ролі зор болғанын, қазақтан шығып, XIX ғасырда Европаша білім алған атақты қазақ ғалымы, жас Шоқан Уәлихановтың да өмірде досына айналған көрнекті оқымысты, ғалым-географ П.П. Семенов-Тян-Шанскийдің де Қазалыға табан тіреп, кітапхана жұмысына кеңес беріп, Қазалының кітапханасына өзінің жеке кітапханасынан қолтаңбасымен 200 кітапты сыйға тартқандығы жөнінде айтылады.

Жоғарыда айтылған аңшы орыстар Орал казактары жоғарыдағы Жарас баласы Мәтеннің үйі мен Ерсайынұлы Келімбеттің үйіне келіп түседі. Себебі ол аңшы орыстар Мәтенмен де, Келімбетпен де бұрыннан таныс, дос-жар адамдар болған екен. Олар бұл жерден басқа уақытта да үнемі келіп, аң аулап тұрады екен. 1928 жылы туған тарихшы Ақанжан Келімбетов Ұлы Отан соғысы басталатын 1941 жылы 13 жасар ұл. Осы аңшы орыстар Ұлы Отан соғысы басталатын 1941 жылға дейін де үйге келіп жатып, қыста талай қабан аулап кететін еді дейді Ақанжан Келімбетов мақаласында. Сонда осы кәсіби аңшылар оқ-дәрі, қару-жарағымен бірге іздеріне тағы да 60-70-тей аңға түсіп машықтанған, аңға салатын төбет иттерін ертіп жүреді екен. Олардың иттеріне Мәтен әке алдын ала азық дайындап қоятын еді дейді Ақанжан Келімбетов. 1933 жылғы ақпан айындағы оқиғаның кезінде де олар осы кісілердің үйлеріне түсіп, жолбарысты аулауға алдын ала жоспар құрады, жандарына елден де жігіттер ертеді.

Аңшылар жолбарысты Найзағұл тамының маңынан ұшырастырамыз деп өздері алдын ала болжам жасаған. Өзі де солай болады. Аңшылар түс мезгілінде Найзағұл тамының маңына аялдап, жолазықтанған кезде жолбарысқа кезігеді. Дәлірек айтқанда, олардың өздері емес, жолбарыстың ізіне салынған, ізге түсіп кеткен ізшіл иттері кездескен. Аңшылардың иттері үш топқа бөлінеді екен. Бірінші топта шошқа алып машықтанған, жеңіл жүгіретін, із кескіш, иіс білгіш иттер болған. Ал екінші топта жолбарыспен айқасудан қорықпайтын күшті иттер болған. Ал үшінші топтағы ең таңдаулы деген иттерін аңшылар оқ-дәрі, азық-түліктерін артқан арбаларының маңында шынжырға байлап ұстайды екен. Найзағұл тамының маңында аялдаған аңшылардың бұрын шошқа алып машықтанған ізге түсіп кеткен ізшіл иттерінің ішінен кенет үш-төртеуі жанұшырып кері қарай жүгіріп келіп, иелерінің артына тығылады. Бір нәрседен иттердің қатты қорыққандары сондай, үні шықпай қалады. Аңшылар осыдан кейін мылтықтарын ала салып алға қарай тұра жүгіргінде үш жүз метрдей жерде өліп жатқан өздерінің иттерін көреді. Жолбарыс оларды қас қағымда-ақ бауланған қамыстай етіп әр жерге үш-төртеуден үйіп кеткен екен. Жолбарыс итке атылған кезде итті алдыңғы екі аяғымен соғып өлтіріп жібереді екен. Осыдан кейін жолбарыстың ізіне күшті деген иттер салынады. Олардың өздері де иелері іздерінен жеткенде ғана, адамның қарасы көрінген кезде ғана барып күш алып тұрды дейді. Олардың да өлгені өліп, өлмегені жолбарысты тілерсектен тартып айқасқа түседі, оны әлсірете бастайды