(Мектеп оқушылары үшін жазылған шығарма)

Бауыржан Момышұлы «Қанмен жазылған кітап» шығармасындағы бір сөзінде Екінші дүниежүзілік соғыс туралы «Қазақ халқы осы соғыс тұсында бүкіл дүниежүзіне өзінің қазақ екенін танытты» деді. Егер осы бір сөзді екінші бір мағына, басқа бір қырынан алып қарайтын болсақ, 2-дүниежүзілік соғыс, жалпы, халықтарды тек ерлік тұрғысынан ғана емес, сонымен бірге халықтардың мәдениеті тұрғысынан да сынаққа салған соғыс болса керек. Біз бұған нақты мысалды қазақ жазушысы Қалмұқан Исабаевтың кезінде әр қазақ қызыға оқып шыққан «Соната» әңгімесінен де көреміз. Шығармада қала халқының тізімін алу үшін үйге келген жауынгерлерді немістер өздерімен салыстырғанда тағы санайтындары бар еді ғой. Осылар біз сияқты мәдениеті озық елді қалай жеңді деп ойлады. Оларды ғылыми-техникалық прогрестен, мәдениет пен дамудан артта қалған азиялық «малғұндар» деп санап, оларға электр қуаты және электр қуаты арқылы жұмыс істейтін электр байланысы құралдары – телефон, радионы көрсетіп: «Бұл – радио! Мұнымен дүниежүзінің қалаларынан концерт, музыка тыңдауға болады. Радио деген Европада, соның ішінде Германияда өте көп» деді. Ал телефонды көрсетіп: «Бұл арқылы осы жерден тура Берлин, Парижбен сөйлесуге болады. Европа халқы үйлерінде отырып-ақ, осы арқылы басқа қалалармен сөйлесе береді» деді. Сонда жауынгерлер немістерге олардың өздерінің үйінде тұрған рояльдан Бетховеннің музыкалық шығармасын ойнап беріп, оларға өздерінің де мәдениеттен хабары бар екендігін танытып кеткен еді. Электр байланысының радио, телефон сияқты техникалық құралдарын қолдану, пайдалану да адамзат мәдениетінің өркенді бір жетістігі болса, ал музыка ойнау, оның үстіне Бетховен сияқты әлемдік композитордың музыкалық шығармасын рояльда сауатты ойнап беру де – оны ойнаушы жауынгерлердің әлемдік мәдениеттен хабары бар екендігінің дәлелі болатын. Ал осы жазушының «Қазақ вальсі» әңгімесінде «Қазақ вальсі» «Классише вальсен» ресторанына келуші жандардың қайта-қайта музыканттардан ойнауын өтініп, сұраған шығармасына айналды. Мұнда «вальс королі» атанған Штраустың ғажайып вальстері ойналатын еді ғой. Сондықтан «Австриялықты вальспен таңдандырамын деу мүмкін емес қой» деген болатын соның алдында ғана «Классише вальсен» («Классикалық вальстер») ресторанының қожайыны ресторанға өзі келген сайын ғана «Қазақ вальсін» ойнап беріп тұруды сұраған Совет Армиясының офицері, қазақ жігіті Әубәкірге. Өйткені Австрия вальстің отаны ғой. Бірақ осы бір сыртына қазақ өрнегі жүргізілген жұқа кітапшада (вальс нотасы) жазылған әуен ресторанға келген жандардың үлкен сұрауына ие болды. Ал осы вальстің өмірдегі шығу тарихына келетін болсақ, біздің вальсіміз қалай шықты? Бұл вальс 1940 жылы жазылған болатын. Қазақ Республикасының 20 жылдығына байланысты жазылған Сәбит Мұқановтың «Екі той» радиопьесасына композиторға музыка жазу тапсырылған еді. Пьесаның «Екі той» аталған себебі пьеса кейіпкері Жоламан да 20 жасқа толатын және Армия қатарына аттанатын. Жоламан мен оның сүйген қызы Сайранның ариялары романс жанрында дүниеге келді. Романс бұл кезде қазақ музыкасына сіңісіп келе жатқан жанр еді. Ал вальстің қазақ музыкасына әлі етене сіңісе қоймаған кезі болатын. Сондықтан композитор осы екі жастың енді пьесадағы қосылып орындайтын дуэтін вальс ырғағында тек тәуекел деп барып қана жазып көрген еді. Сонда әнді тыңдаған Жоламан мен Сайранның рольдеріндегі әншілер Жүсіпбек Елебеков пен Күләш Байсейітова «Қарай гөр, мынау қазақ вальсі ғой» деген екен қуанғаннан қосарлана дауыстап. Осылай қазақтардың да вальсі өмірге келеді. Жоғарыдағы әңгімеде Австрияның Совет әскері тұрған аймағындағы кішкентай қаладағы ресторанға келген жұрттардың да қайта-қайта өтініп ойнатып жатқан вальсі осы қазақ вальсі болатын. Осы орайда «Қазақ халқы осы соғыс тұсында бүкіл дүниежүзіне өзінің қазақ екенін танытты» деген сөз де еске түседі. Өйткені әңгімедегі 1952 жылғы оқиға да осы Екінші дүниежүзілік соғыспен байланысып жатқан дүние ғой. Австриядан Совет әскері 1955 жылы шығарылды. Ал осы Совет әскері оның алдында, 1945 жылы әлемдік музыкада үлкен орны бар қала – Венаны гитлершілдерден азат еткен еді. «Қазақ вальсіне» әуелде «Сайранның әні» деген ат қосарлана еріп жүрді. Оны Күләш Байсейітова орындайтын. Ал осы Екінші дүниежүзілік соғыстың тұсында, яғни 1942 жылы қазақтардың вальсінің әсем әуені Фрунзе қаласында өткен Орта Азия республикалары мен Қазақстан музыкасының онкүндігінен кейін Одақ көлеміне кең тарап кетеді. Осыдан кейін ақындар композиторға «Екі той» соғыс тақырыбы ғой, бұл вальстің өлеңін жастық, махаббат тақырыбына қайтадан жазу керек дейді. Композитор өлеңді қайтадан сол Сәбеңнің өзіне жаздыртады. «Сәбеңнің өлең жазғанын алғаш көруім еді. Жылдам жазады екен» деп жазды әннің композиторы Латиф Хамиди өзінің «Қазақ вальсі» қалай туды?» атты шығармасында. Өлең жазып отырған С.Мұқанов бір кезде қағаздан басын көтеріп: «Тыңдап көрші, Латеке, мен бітірдім» деді. «Қазақ вальсінің» жастық, махаббат тақырыбында айтылып жүрген бүгінгі өлеңі өмірге осылай келеді.

Май туса, гүлдер шешек атса жазда,
Тоғайда бұлбұл, көлде аққу, қаз да
Сайраса, біз жастар да нақ солардай,
Бақытқа бөленеміз, сауық назға.

Қ-сы:

Бақыт нұрға,
Оранса жер, аспан.
Біздің жыр да,
Бар жырға ұласқан.
Махаббатты жырлаймыз біз –
Жастар, жастар, жастар.

Сарқырап асау бұлақ ақса құздан,
Алтын күн күлімдесе көкте қызған,
Біз жастар күн нұрынан қуат алып,
Жайнаймыз жарығырақ жұлдыздардан.

Қ-сы:

Жоғарыдағы «Соната» әңгімесінде рояльда Бетховенді ойнаған солдатты немістер сержанттан: «Мына жігіт Бетховенді қайдан біледі?» деп сұрағанда, сержант оларға: «Бұл консерватория бітірген» деді.

Консерватория бұл кезде бізде де бар болатын. Кейіннен Алматы консерваториясы аталған, күйші, композитор, виртуоз домбырашы, қазақтың аспаптық музыкасының (күйдің) классигі Құрманғазының аты берілген жоғары оқу орнының тарихы 1944 жылдан басталады. Біздің ұлттық музыка аспабымыз – Домбыраның тек өз күйімізді ойнауда ғана емес, жатжұрттық музыкалық шығармаларды ойнауда да мүмкіндігі жоғары аспап екендігі белгілі. Ал осы күйіміздің, осы Домбыраның ұлылығы жөнінде оны күллі әлем білетін – күйсандық (пианино) аспабымен салыстыра отырып, қазақ халқына танымал ақын-композитор Тынышбай Рахимов өзінің 1983 жылы шыққан «Көкірегім – күйсандық» атты жыр кітабында былайша толғаған еді:

Ұлылық бар бабам қазақ ісінде:
Күйсандықты көрмесе де түсінде –
Домбыраға перне таққан он екі,
Мұның сырын түсін мейлі, түсінбе...

Жыр нотасын көңіл-көзбен дәл оқы,
Сонда ғана лапылдайды ән оты.
Домбыра мен күйсандықта ұқсастық –
Екеуі де шығарады үн он екі!

Жетеуінде негізгі әуен жосылса –
Бесеуінің міндеті бар – қосымша.
Жырлағым кеп, жырлай алмай келем мен
Даналықты – даралықты осынша!

Бабам місе тұтпаған ғой сыйды арзан!
Дана болса – не істемеген ми жазған!
Домбырамен – сол он екі пернелі
Күйсандыққа сыймайтұғын күй жазған!

Ұрпағы, рас, перне санын дамытты:
Өмірден де, өнерден де мән ұқты!
Қос шегі – көзінің ақ, қарасы –
Сол Домбыра өлтірмейді халықты!

Атақты «Жас қазақ» әнінің композиторы Рамазан Елебаев та консерваторияда оқыған болатын. Ол жайлы энциклопедиялық деректе: «1937 ж. жолдамамен Москва консерваториясына оқуға түсті. 1942 ж. Е. оқуын үзіп, майданға аттанды» дейді. 1942 жылы Ғабиден Мұстафин, Жүсіпбек Елебеков, Елубай Өмірзақов, тағы бірнеше артист бар Калинин майданына келеді. Қазақстаннан келгендер өнерін көрсетіп болған соң, жауынгерлер де өнерін көрсетеді. Сонда композитор Рамазан Елебаев гармонь аспабына қосылып 21 жастағы ер Төлегенге арналған «Жас қабір басында» деген өзінің әнін мәтінімен орындайды. Сол сапарда жазушы Ғабиден Мұстафин әнші Ж.Елебековпен бірнеше күн бірлесіп жұмыс істей отырып, осы әнге жаңа текст жазады. Ән «Жас қазақ» деп аталды, кейін Ж.Елебековтің орындауында тарайды. Бұл жөнінде жазушы Ғабиден Мұстафин «Ардақ» өнер тақырыбындағы туындылар жинағына енген әнші Жүсіпбек Елебеков туралы жазылған «Сыршыл әнші» атты өзінің шығармасында баяндаған.

Қар жамылған кең дала қанға бөгіп,
Күрілдейді сұр аспан өлім төгіп,
Жас қазақ, мұрттай ұшты уралап.

Жанын қиып кете алмай жас өмірден,
Асқақтаған арманға өрмелеумен,
Жас қазақ, жатты көзі от жайнап.

Сол бетінде жан берді ол тұрмады,
Ары үшін елінің боп құрбаны,
Жас қазақ, атылды оқтай көре сап.

Ел қорғаған майданда жас арыстан,
Төлегендей артыңа қалдыр дастан,
Жас қазақ, жатты жауын жаныштап.

Кеңес Одағының Батыры, генерал-майор Панфиловтың атындағы 8-дивизияның гвардия жауынгері Төлеген Тоқтаровқа арналып шыққан «Жас қазақ» әні 1941–1945 жылдардың арасындағы Ұлы Отан соғысында өлім төккен күрілдеген сұр аспан астындағы қанға бөккен қар жамылған кең далада жанары от жайнап, жауын жаныштап барып, қан майданда ар-намысы үшін елінің құрбаны болған қазақтың сол уақыттағы өмірден қыршын кеткен барлық жауынгер жас ер ұлдарына да қоса тұрғызылған өлмейтін ескерткіш сықылды.

***
Ұлттық және өз Отанына деген мақтаныш сезімі туралы Бауыржан Момышұлы өз сөзінде барлық халықтар мен барлық ұлттардың барлық ұлы және тамаша нәрселер жасауға қабілетті екендігі туралы айтқан еді. Ал ұлттық дәстүрлердің майдандағы шайқаста ұрыс жүргізудегі алатын орны туралы ұрыс жүргізуге кедергі келтіретін ұлттық дәстүрлер жоқ деді Бауыржан Момышұлы, қайта ұрыс жүргізуге көмектесетін ұлттық дәстүрлер бар. Біз бұған нақты мысалды Крюково шайқасынан іздеп көрейік. Крюково Москвадан 30 шақырым жердегі станция еді. Егер Крюковоны жауға берсе, онда ендігі ұрыс Москва қаласында өтетін. Ержүрек полк командирі Б.Момышұлы мұндай ұрысты масқара ұрыс деп бағалады және мұндай Москва көшелерінде өтетін масқара ұрыстарға өзі қатыспауға шешім қабылдады және Крюководан әрі қарай шегінбеуге бел буды және өзінің карталарынан Москва учаскесін қиып алып тастады. Б.Момышұлының айтуында, бұл карта 19-гвардиялық полктің архивінде сақталған. Крюково үшін екінші күнгі шайқас алты сағатқа, үшінші күнгі шайқас он екі сағатқа, төртінші күнгі шайқас он сегіз сағатқа созылды. Б.Момышұлының айтуында, Крюково түбіндегі шайқас тарих бетін күрт бұра, жауды батысқа, Истра өзенінің жағалауларына дейін тықсырып тастады.

1941 жыл 30 қараша-8 желтоқсанның арасында өткен осы Крюково үшін болған сұрапыл шайқас кезінде Б.Момышұлы барлық бөлімше командирлерін жинап алып: «Мәскеуге не бетімізбен барамыз, дұшпанды өкшелете артымыздан ертіп. Жігіттер, сүйегіміз қалса да, не болса да, осы жерде болсын. Бір адым кейін шегінуге жол жоқ» деді. Полк командирі Б.Момышұлы осының алдында ғана өз полкінің құрамындағы бұрынғы өзі басқарған бірінші атқыштар батальонына командир етіп кіші лейтенант Мұхаметқұл Исламқұловты тағайындаған болатын. Осы ұрыс кезінде М.Исламқұлов Б.Момышұлына телефон арқылы хабарласып: «Оң жақтағы және сол жақтағы соғысып жатқан көршілер кетіп қалды. Жан-жақтан құмырсқаша өріп, қаптап келеді. Оларға қарсы тұратын дәрмен бізде қалмады», – деді даусынан шегінуге рұқсат сұрағысы келгені байқалып. Ал Б.Момышұлы оларға позицияны тастамаңдар деген еді. Өйткені арқада Москва тұрды. Сонда өзі ауыр жарақат алса да, эвакуацияға кетпей, ұрысты басқарып жатқан полк командирі Бауыржан Момышұлы оған: «Әрине, неміс бізден көп болмаса шабуыл жасар ма еді. Олар көп, олардың күші мол... – Ей, Мұхаметқұл! Қазақтың «қоянды қамыс, ерді намыс өлтіреді» деген мақалын білуші ме едің. Бұл «Арым жанымның садағасы» деген сөз... Білсең менің приказым сол», – деді. Сонда Мұхаметқұл сәлден кейін қайта хабарласып: «Бәуке, тұрдым, тұрдық не болса да. Айтайын дегенім осы еді. Шабуылға шығып барамыз», – деді. Бауыржан Момышұлы оған: «Жақсы, жолың болсын. Зеңбіректерді қайда жұмсайын, айтып тұрғын. Дұшпанның тобына сілте. Бір жүз, екі жүзін өздерің пулеметпен, мылтықпен-ақ үлгеріңдер...», – деді. Сонда әлгінде ғана немістерді жан-жақтан құмырсқаша өріп, қаптап келеді деп шегінуге рұқсат сұрағысы келген, енді өзінің командирінің аузынан қазақтың мақалымен намысы қайралып, бұйрық алған ер Мұхаметқұл Исламқұлов жасағын бастап дұшпанға қарсы енді өзі қарсы шабуылға шығады. Сонда дұшпан Мұхаметқұлды тоқтата алмаған. Тоқтатпақ болған екен, бірақ ол көнбеген. Жаудың тас-талқанын шығарып, мықты соққы береді. Б.Момышұлы осы жасалған қарсы шабуыл жайында: «Исламқұловтың сәтті жасаған қарсы шабуылынан кейін барып өзімізді айтарлықтай қолайлы сезініп қалдық» дейді және осы ұрыс туралы өзінің қорытынды жасаған сөзінде: «Сондай қиыншылық жағдайда, дұшпанның қара құрымдай қаптаған күшінен қобалжыған кезде, қуат та, медет те, себеп те болған қазақтың ер намысына тидіре айтқан екі ауыз мақалының күші еді» деп өзі қорытынды жасады.

Кейін ер Мұхаметқұлға арнаған өлеңінде батыр Бауыржан:

Келбетті, орта бойлы, өжет мінез
Кең маңдайда ақылды жайнаған көз.
Әдепті һәм өнерлі салтанатты,
Сендей жігіт анадан туа бермес,

– деп жырлады.

Келесі мысал Матренино үшін болған ұрыс. Матрениноны Б.Момышұлы батальонының лейтенант Ефим Филимонов басқаратын ротасының 120 атқышы қорғап жатты. Бұл кезде Б.Момышұлы батальон командирі болатын. Бұл 1941 жылдың 17 қарашасы. Немістер азаннан станцияны бомбалап, оларды күндізгі сағат 12-ге дейін зеңбіректің, минометтің оғымен бес сағат бойы үздіксіз төпеп атқылаумен болды. Жау жаяу әскерін ұрысқа салғысы келмей, Матрениноны адам шығынынсыз алғысы келді. Сонда Б.Момышұлы Филимоновқа: «Шығынсыз аламын деген станциясын алсын. Ротаңа бет-бетімен бытырап, «үрейлене», жоғары көпірге қарата қашыңдар деп бұйрық бергін», – деді. Сонда ротаны өздерінен қашты деп ойлап, олар тастап кеткен елді мекенге енді өздерінің рота-ротасымен сап түзеп, салтанатпен келіп кірген алты жүз дұшпан күзет те қоймаған күйі, әбден масайрай бастаған сәтте, Б.Момышұлы 120 адамын алты жүз дұшпанға шабуыл жасатады. Сонда тұтқиылдан жасалған шабуылдан жау қатты қорқып кетті. Өздерінің командирлерінің пистолетпен қорқытып, «һалт» деп айқайлаған бұйрығына да қарамастан, алды-арттарына қарамай қаша жөнеледі. Сонда Б.Момышұлы өзінің 120 адамынан алты жүз дұшпанның қорқып қашып бара жатқанын көргенде жүрегі жарыла қуанып: «Иә, бабамның аруағы қолдадың ба?!» деген екен. Матрениноны шығынсыз аламын деген дұшпан аяғында, ішінде неміс капитаны – батальон командирлері бар, өздерінің 300 фашистері жер жастанды, техника, документ, қару-жарақтары қолға түсіп қалды. Б.Момышұлы бұл соғыс туралы жасаған қорытынды сөзінде: «Бұл соғыс ата-бабамыз айтып кеткен «білек – бірді, ақыл-айла мыңды жеңеді» деген мұра, соғыс дәстүрінің халық тәжірибесінен шыққандығына дәлел» деп өзі қорытынды жасады.

Қалдырып ел ұрпаққа нақылдарын,
Баба тілі серпілтті ақын жанын.
«Ерді намыс өлтіреді» десе егер,
Ұға білді сол сөздің батыр мәнін.

Тұрғанда жау басым боп жан-жағында,
Дұшпаннан айласы асып қалғанында,
Деп қалыпты Баукең де бір ұрыста:
«Иә, бабамның аруағы қолдадың ба?!»

Батырларға ел бас иген таңдай қағып,
Өз тілінен күш алған қандай бақыт!
Артқа тастап жылдарды тарих көші,
Жаңарады қоғам да, самғайды уақыт.

Көріп отын тарихтан сан бүліктің,
«Азаттық!» деп сонан соң жаңғырыппын.
Өз тілінің болғаны қандай жақсы
Мекендеген жер бетін әрбір ұлттың!

Бұл – 2013 жылдың 19 қыркүйегінде республикалық «Ана тілі» Ұлт газеті сайтының бетінде жарық көрген қасиетті қазақ тіліміз туралы «Ұлты барда қастерлі...» өлеңі.

Бауыржан Момышұлын командир ретінде өз солдаттары жақсы көрді. Оны қазақ жауынгері «ақсақал» деп құрметтеді, ал украин солдаты оны «сіз біздің батькомызсыз» деді. Б.Момышұлы да өз солдаттарын жақсы көрді. Жазушы Сәуірбек Бақбергеновтің «Қарға тамған қан» романында Б.Момышұлының өзімен телефон арқылы сөйлескен корпус командиріне: «Мен алғы шепте, ұрыста боп үйренген адаммын. Маған солдатпен бірге жүрген ұнайды. Мұның үстіне біздің халықта «Қала жігітінің соңы болғанша, дала жігітінің алды болған артық» деген мақал бар. Мені қинамаңыз, қозғамаңыз! Сеніміңізге аса зор рақмет!» деуі де соның дәлелі еді. Себебі корпус командирі оны өзіне орынбасарлыққа шақырып жатқан болатын. Бірақ Б.Момышұлы мансапқа қызыққан жоқ, оған өзінің солдаттарымен бірге болған ұнады.

Бір қарағанда, қатаң мінезді, болған кемшілікті кешпейтін Б.Момышұлының бойынан болған жайға қарай мейірімділік те табылатын. Оны жоғарыда айтылған «Қарға тамған қан» романындағы бір оқиғадан байқаймыз. Онда соғыста жүрген, әскери училищеде бірге оқыған офицер жігіттер бірін-бірі іздеп келіп, соның себебімен бір топ қазақ жігіті тоғай ішіндегі ендікте өзара дастарқан жайып отыр еді. Осы кезде тоғайдың арасынан Б.Момышұлы шыға келеді. Отырған жігіттер оны көргенде «құрыдық» деді. Өйткені олардың ортасында шімдік бар еді. Бірақ Б.Момышұлы оларға ұрысқан жоқ. Баяндағалы жатқан рота командиріне: «Қоя ғой, жетеді! Жетеді. Қап-қара боп өздерің жинала қалған екенсіңдер! Отыра беріңдер, бірақ адам ақылын ішпейді. Мен сендерді көрмеген-ақ болайын!» деді. Б.Момышұлы «Қап-қара боп өздерің жинала қалған екенсіңдер!» дегенде қазақ ұлтына тән түрді айтқан еді. Ол кеткен соң жігіттер «Өзі нақа бір аппақ боп тұрғандай-ақ!» деп оның айтқан сөзіне күліп алады. «Бұл жолы ол аса мейірімді, жайды жақсы түсінетін ер көңілді адам боп көрінді» деп жазды жазушы Сәуірбек Бақбергенов өзінің жоғарыда аталған шығармасында.

Жазушы С.Бақбергенов Ұлы Отан соғысында 8-гвардиялық атқыштар дивизиясының офицері болған. Сондықтан ол өзінің кітабында Б.Момышұлын өз көзімен көрген жерлерін жазады.

8-гвардиялық атқыштар дивизиясы бұрынғы 316-атқыштар дивизиясы болатын. Ол көбі бұрын, алдында әскери қызметте болмаған Қазақстан мен Қырғызстанның ұлдарынан жасақталған еді. Ол туралы Б.Момышұлы «Біздің дивизияның жаудың алты дивизиясымен соғысып, жеңіске жетуінің негізі – солдат пен командирлердің жақсы әскери дайындығы мен қолбасшы ретінде генерал Панфиловтың дұрыс басшылық жасай алуы болды» деді. Сондықтан 316-дивизияны Қызыл Армияның Жоғарғы Баскомандованиесінің ставкасы жауынгерлік ерлігі, ұйымшылдығы, темірдей әскери тәртібі, табандылығы мен тегеурінділігі, үлгілі жауынгерлік өнегесі үшін гвардиялық дивизия етіп қайта құрды. Сегіз туралы немістер сыпайы пікірде қала алмады. Оны «тағы дивизия» деп атады. Ол туралы немістер «тағы да қарғыс атқыр 8-дивизия ма» дейтін еді. Сондықтан Б.Момышұлының «Қазақ халқы осы соғыс тұсында бүкіл дүниежүзіне өзінің қазақ екенін танытты» деуі мен «Біздің жауынгерлер мен командирлеріміздің теңдесі жоқ ерлігіне бүкіл цивилизациялы әлем таңданды» деуі және де «Біз ашаршылық жылдары да дәстүрімізді сақтадық. Ұлы Отан соғысында қазақтың аты шыққаны – намысқа тырысты» деуі бекерден-бекер емес.

Бауыржан Момышұлынан соғыста артиллеристер сескенеді екен, себебі олардың жоспарын бекітіп қол қоя салмай, түзету енгізетін болған, өйткені оның өзі де мамандығы бойынша бұрынғы артиллерист болатын. Бірақ ол Ұлы Отан соғысы кезінде жаяу әскердің командирі болды. Батальон, полк, дивизия басқарды. Батальон командирі батальонымен 27 рет ұрысқа кіріп, оны 5 рет қоршаудан алып шықты. Атқыштар батальонының командирін 1941 жылдың 26 қарашасы күні 8-гвардиялық дивизияның Панфилов қазасынан кейінгі сол кезгі басшысы Шелудько таңғы 6-да штабқа шұғыл шақырып алып, аға лейтенанттың: «Жолдас полковник, мен полкті басқара алмаймын, мен жаяу әскер емес, артиллериспін» дегеніне қарамай, 16-армияның қолбасшысы Рокоссовскийге алып келеді. 16-армияның қолбасшысы, кейін Кеңес Одағының Маршалы болатын Рокоссовский сонда оны қабылдап тұрып: «Ал, жолдас Момышұлы, сізді Қызыл Армияда полкке басшылық ететін жалғыз дара аға лейтенант деп айта алмаймын, ал менің Армиямда сіз жеке дарасыз, құттықтаймын. Сіз жөнінде маған айтқан еді. Табыс тілеймін» деді. Осылай батальон командирі Б.Момышұлы атқыштар полкінің командирі болды. Ал 1945 жылдың 28 қаңтарынан бастап Жеңіске дейін 9-гвардиялық атқыштар дивизиясын да (бұрынғы 78-атқыштар дивизиясы) басқарды. 8-гвардиялық атқыштар дивизиясының Б.Момышұлы басқарған 19-гвардиялық атқыштар полкі «Талғар полкі» деп аталатын. Жоғарыда аталған композитор, гвардия қызыл әскері Рамазан Елебаев осы «Талғар полкі жырының» әнін жазған. Бұл ән туралы Б.Момышұлы 5 маусым 1943 жылы берген Бұйрығында: «Бұйырамын: 1. Келтірілген әннің тексі мен музыкасын полктің адам құрамы 15.06.43 ж. дейін үйреніп, оны жорық жыры ретінде айтатын болсын. 2. Бұйрық әрбір жауынгерге жеткізілсін. 19-гвардиялық атқыштар полкінің командирі гвардия подполковнигі Бауыржан Момышұлы» деп бұйрық береді.

Сонымен бірге Бауыржан Момышұлы әнші, Қазақ ССР-інің еңбек сіңірген артисі, гвардия жауынгері Темірбек Көкібаевқа да өз мінездемесінде жоғары баға берді. Оған 19-гвардиялық полк командирі гвардия полковнигі Б.Момышұлының Т.Көкібаевқа берген 1944 жылғы 26 қаңтар күнгі жазылған мінездемесіндегі «Ол тек солист болып қана қалған жоқ, сонымен бірге жауынгерлердің арасында өзінің өнерін үйретіп жүрген жолдастарын төңірегіне ұйымдастыра білді. Көп ұзамай ол ұйымдастырған топ өсіп, полктегі (кейіннен дивизиядағы) қызыл әскер көркемөнерпазы ансамбліне айналды. Оның көркемдік жетекшісі Темірбек Көкібаевтың өзі болып келеді. Темірбек Көкібаев жетекшілік ететін қызыл әскер ансамблі жауынгерлер мен офицерлерге аялдау кезінде, окоптарда-орларда, блиндаждар мен жертөлелерде, алдыңғы шепте, көбінесе ысқырған оқ пен жарылған жау снарядтарының астында, қарулас жолдастарымен – туған дивизияда бірге қызмет етушілермен қиындық пен өлім қауіп-қатерін бөлісе отырып, өз өнерімен олардың майдандағы тағдырына ортақтасып, ұдайы қызмет көрсетті және көрсетіп келеді» деген сөздері соған дәлел. Б.Момышұлы соғыста жүрген жауынгердің жан-дүниесі туралы «Жауынгер де жанды адам. Ол да өмір, махаббат туралы ойланып-толғанады, сүйгенінің мейірімі мен назын аңсап, кішкентай қара домалақ ұлының былдырлаған бал даусын, бұйра шашты шынашақтай қызын сағынады, өйткені ол ер-азамат, әке!» деді. «Оның жүрегі жауынгерлік ерлік қуанышынан, махаббат қуанышынан, әкелік сезім қуанышынан аттай тулайды, табиғаттың сұлулығына таңданады. Гүлдердің жанға жайлы жұпар иісін сіміре жұтқанды ұнатады. Жарығы мол күн нұрының жылуын жаны сүйеді, ол түнде көгілдір, бұлтсыз аспан төсіне қызыға қарайды. Ол оққа ұшқан жауынгер жолдасын жер қойнына беріп тұрып үнсіз егіле жылайды» деп жазды. Және осылай жаза отырып, өзі осы жазбалары арқылы «солдаттың кім екенін түсіндіруге талпыныс жасадым» дейді. «Солдат жанының құнарсыз жерден нәр алуына жол беруге мүлдем болмайды» деген олардың командирі Б.Момышұлы майданда жүрген қазақ жауынгерлерінің өзінің туған тілінің, туған әдебиетінің, төл музыкасының сарқылмас қазынасынан тіпті болмашы, мардымсыз нәрсе болса да ала алуын маңызды дүние деп санады. «Бұқара көпшілікті тәрбиелеу жұмысында суретшілердің, жазушылардың, композиторлардың және басқа да өнер қайраткерлерінің алатын орны үлкен» деген Қызыл Армия офицері, командир, гвардия полковнигі Бауыржан Момышұлы майдан жылдарының уақытында жоғарыда сөз болған, сол қаһарлы, отты Ұлы Отан соғысының кезінде-ақ бүкіл Одаққа кең тарап кеткен қазақтардың вальсі – «Қазақ вальсі» әнінің әуеніне салып Ұлы Отан соғысында соғысып жүрген жауынгер жігіттердің елдің ішіндегі, ауылдағы ғашық жарларына деген сағыныш сезімдерін өзі өлеңмен жазды. Өлеңнің жазылған уақыты 1944 жылдың 13 ақпаны. Бірақ солдаттардың көбі осы өлең жолдарында ғашық жарларына айтқандай, «Армансыз бұл дүниеден өтер едім,
Жеңіспен аман қайтар келсе кезім», «Шат болып қуанышпен келер едім, Келбетті айдай жүзін көрер едім» деген армандарына жете алмай кетті. Өйткені Б.Момышұлының өзі 1943 жылдың аяғында Алматыға келіп, 1944 жылдың қаңтар айында ғалымдар мен өнер адамдарының алдында сөйлеген сөзінде «Майданда қаһарман қазақ жігіттері аз емес, көбі өліп те кетті» деген еді. Және болашақ ұрпақтың оларды ұмытпайтындығына да нық сенді.

Қай жерде отыр екен бота көзім,
Жайнатып мөлдіреген қара көзін.
Армансыз бұл дүниеден өтер едім,
Жеңіспен аман қайтар келсе кезім.

Сағынғанда сені,
Ойлаймысың мені.
Мөлдіреген көзің
Балдан тәтті сөзің.
Айналайын,
Сәулетайым,
Сәулем
Сәулем
Сәулем
Ғашық жарым
Қалқатайым.

Шат болып қуанышпен келер едім,
Келбетті айдай жүзін көрер едім,
Мәңгілік адал ниет жан жарымды
Армансыз құшақ жайып өтер едім.

Бауыржан Момышұлы артиллерия маманы ретінде артиллерия әскеріне жоғары баға берді. Артиллерист болу үшін атқа мініп жүруге және математикаға мықты болу керек деді Бауыржан Момышұлы. Ал ұрыс қимылындағы жаяу әскердің командирі ретінде «жақын қашықтықта ұрыс жүргізетін, жаумен бетпе-бет келіп қоян-қолтық шайқасқа түсетін, оның кеудесіне сұсты найза шаншатын, жаудың шебін басып алып, оны қолдан шығармай ұстап тұруға қабілетті күш» – жаяу әскерге де жоғары баға берді. «Ұрыстың моральдық, психологиялық және мойынға түскен ауыртпалығын, сұрапылдығын ешкім де дәл жаяу әскердей қатты сезініп, басынан өткере алмас» деді Бауыржан Момышұлы. Ал жаяу әскердің қолындағы қаруы туралы «Жаяу әскердің атқан оғы басқаларға қарағанда әлсіздеу болғанымен, болмашы винтовканы адам ақылмен қолданғандықтан, оның атқан оғы дәл тиіп, жауын мерт етеді. Жаяу әскердің оғы қалай дегенмен де аузынан тажал шашқан аждаһадан – патша-зеңбіректен де, басқа да қуатты қарулардан да қауіпті, жусатып түсіреді, ал зеңбірек болса жауар күнгі аспандай күркіреп, көбінесе қорқыныш пен үрей тудырады, адамға дәл тие бермейді» деді. Ал ұлттық мінез, намыс тұрғысынан келгенде «Ұлттық мінез-құлық ерекшеліктері мен ұлттық мақтаныш, намыс дәл жаяу әскердің бойындағыдай ешбір әскер түрінде соншалықты айқын көрініс таппаған» деді Бауыржан Момышұлы. Соғыстың мектебі – қатаң. Сондай Ұлы Отан соғысының қатаң мектебінен өткен Б.Момышұлы соғыстағы отансүйгіштік сезімі туралы «Отанға деген сүйіспеншілік қана соғыс кезіндегі өлімді моральдық тұрғыдан ақтап, соғыс ісінің адамгершілік негізі бола алады» деді. Ал адамның бойында сол Отанға деген сүйіспеншіліктің қалыптасуы алдымен әр адамның өзінің ататегін құрметтеп сүюден, семьяның тарихын құрметтеп сүюден басталады деді. «Бізде ата тегі деген сөз бар. Оны біз өзгертіп, ескілік деп жүрміз. Ол қатемізді соңғы жылдары ғана түзей бастадық. Кімнің арқасында біз осындай дәрежеге жеттік, олар кім болған, не істепті, не қалдырыпты деп алдымен әркім ата тегін білу керек. Осыдан семья дәстүрі шығады. Мұны ата жолын қуу дейді. Бұл жақсы дәстүр. Жаман жерден шықпапты, тегі жақсы екен дегеннің мәні терең. Бұл бір мектеп. Семьяның тарихын, ата тегін құрметтеп сүймей Отанды құрметтеп сүю мүмкін емес. Өз семьясының намысын қорғамаған адам басқаның намысын қорғай алмайды» деді Б.Момышұлы жазушы Мамытбек Қалдыбаевтың батыр жайында жазылған әр қазаққа етене таныс «Ұмытылмас кездесулер» кітабындағы Москва қаласындағы болған жазушы Леонид Сергеевич Соболевпен әңгімесінде. Ал дәстүрдің бала тәрбиесіндегі алатын орны туралы «Үлкенді сыйлау, кішінің қамын жеу – дәстүр. Біз бір жасы үлкен кісі сабаса осы күнге дейін үндемейміз. Әділ ме, әділ емес пе, үн шығармаймыз» деген ер Бауыржан «Дәмді, дәстүрді сыйламай өскен балалардың қолына қылыш берсе, кімді де болса шауып тастауға даяр» деді. Ал дәстүрдің болашақ жауынгер тәрбиесіндегі алатын орны туралы «Ананың әлдиін білмеген – ұл болмайды, Уставты білмеген – солдат болмайды», «Балаға адамның, азаматтың бойындағы барлық жақсы асыл қасиеттер ананың ақ сүтімен берілуі қажет, сонда ғана одан жауынгер шықпақ» деген қазақ батыры Бауыржан Момышұлы «Нағыз жауынгерлерді тәрбиелеуде дәстүрдің алатын орны зор» деді.

Бауыржан Момышұлы деген сөз айтылғанда, мүмкін, әр қазақтың көз алдына, ең алдымен, аға лейтенант, батальон командирі келе қалатын шығар. Ол жайында Ұлы Отан соғысы кезінде кітап жазылды. А.Бектің «Волоколамск тас жолын» Б.Момышұлының Шымкенттегі жеті жылдық мектепте бірге оқыған әрі сыныптасы (олармен бірге қазақ ақыны Әбділда Тәжібаев та оқыған) әрі 8- дивизияда болған майдандасы, белгілі қаламгер Құрманбек Сағындықов «Арпалыс» деген атпен қазақ оқырманы үшін қазақша сөйлетіп берді. А.Бектің кітабы да, сонымен бірге батыр жайында жазылған жазушы Әзілхан Нұршайықовтың «Ақиқат пен аңыз» романы да уақытында-ақ колхоз-совхоздарда тұратын әрбір қазақ баласының бас алмай оқыған сүйікті шығармаларына айналғандығы көпшілікке белгілі.

Қазақтың Бауыржаны соғысты аға лейтенант шенімен бастап, Совет Армиясының полковнигі атағы дәрежесіне көтерілді. 1958 жылы Москва қаласында өткен қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігі кезіндегі Орталық офицерлер Үйінің көк залындағы кездесуі кезінде ұйымдастырып жүрген бір подполковниктің «Бауыржан Момышұлына сөз беріледі» деген хабарлауынан кейін де зал толы отырған генералдар бастаған әскерилер мына қазақ не айтар дейсің дегендей кекірттік мінез танытып, ешкім де қол соқпай қояды. Қазақтың Бауыржанына құрмет білдірген жоқ. Сонда осыны өзі де байқап, мінбеге көтеріліп: «Байқаймын, іштеріңде генералдарың да бар көрінеді ғой. Ал мен болсам, Совет Армиясының полковнигі ғанамын» деп сөзін бастаған Б.Момышұлы екі сағат бойы қағазға қарамаған күйі шешен сөйлеп, залды өзінің сөзіне тәнті етіп кетеді. Әлемде білім мен мәдениетке қол жеткізген елдер екінші бір жұрттың, елдің білімін, мәдениетін, өнерін ғана бағалап, сол білімі, өнері, мәдениеті, интеллектісі өздерінен кем соқпай тұрғанда ғана барып оларды мойындап, құрметтейтін болса керек. Оның нақты бір мысалы – жоғарыда айтылған қазақ жазушысы Қалмұқан Исабаевтың әңгімесіндегі рояльда әлемдік композитор Бетховеннің музыкалық шығармасын ойнап берген жауынгерлерді немістер осы Бетховенді ойнап бере алғандығы үшін құрметтеп, олар үйден шыға бергенде-ақ, түгел жүгіріп барып, алдарынан есік ашқан болатын. Өздерімен алдында соғысқан әскердің үстеріндегі формасына қарап: «киіміне қарай қарсы алды, ақылына қарап шығарып салды». Ал мына жағдайда Б.Момышұлы залда сөз сөйлегенде әлгінде ғана мына қазақ не айта қояр дейсің дегендей сыңай танытып отырған генералдар бастаған сарыала киімді самсаған әскерилер (300-дей адам) енді қазақтың Бауыржаны сөйлей бастағанда оның сөзіне залды жаңғырықтыра қол соғып, аяғында орындарынан түрегеліп қол шапалақтап, құрмет білдіреді. Бұл қазақтың Бауыржанының біліміне, ақыл-парасатына, шешендігіне көрсеткен құрметтері еді. Тіпті генералдардың бірі «Көргеніміз көп қой біздің. Соны қайтіп жазуымыз керек? Ақыл-кеңес алайын деп едім, қалай кездесе аламын?» деп қазақтың Бауыржанынан ақыл-кеңес сұрайды. Сонда осының бәріне куә болып залда отырған қазақ жазушысы Сафуан Шаймерденов «Осындай ұл тапқан қазақ халқынан айналайын!» дейді тебіреніп. Бірақ бұл сөзді Баукеңе естіртпей, ішімнен айттым деп жазды жазушы өзінің әр қазаққа етене таныс «Ағалардың алақаны» кітабындағы «Мақтаныш» атты шығармасында. Батыр Бауыржанның ер Мұхаметқұлға арнаған өлеңінде қазақтың бір батыр ұлы қазақтың екінші бір батыр ұлын «Келбетті, һәм өнерлі салтанатты, Сендей жігіт анадан туа бермес» деп жырлаған еді. Осы сөздерді қазақ халқы қазақтың Бауыржанының өзіне де қаратып айтатындығы шүбәсіз. Жоғарыда келтірілген жазушы Сәуірбек Бақбергеновтің «Қарға тамған қан» романында үнді халқының аңызы айтылады. Үнді халқының аңызы бойынша Құдай әуелі әйелді жаратқан екен дейді. Әйел жер бетінде жалғыз болыпты. Сонан соң әйел Құдайға өзіне серік боларлық жан жаратып беруді сұрайды. Бірақ әйел Құдайдың жаратқан мақұлықтарының бірде-біреуін жаратпай, орманға жібере беріпті. Осылай тоқсан тоғыз мақұлық жаралады. Әйел жүзінші мәрте барып тілегін айтқанда Құдайдың әйелге тілі тиіп: «Сен не деген қанағатың жоқ пенде едің?» – дейді әйелге. «Ең соңғы тілегім!», – дейді әйел де бой бермей. Құдай: «Ал айт тілегіңді», – дегенде, әйел: «Осыған дейін жасаған тоқсан тоғыз мақұлықтың бойындағы ең жақсы қасиеттері осыған берілсін», – деген екен. Сонда Құдай жүзінші етіп Жігітті жаратқан екен дейді. Жігіттердің бойындағы арыстанның айбаты, жолбарыстың қайраты, аюдың сабыры, қыранның жүрегі, сұңқардың алғырлығы осыған байланысты болатын болса керек. «Жігіт сексен сырлы, тоқсан тоғыз қырлы болсын» деген ата мақалы да осыған байланысты шыққан екен. Бірақ бұл келе-келе өзгеріп «Жігіт ең болмаса бір сырлы, сегіз қырлы болсын» депті. Жазушы Сәуірбек Бақбергенов Бауыржан ағасын өз кітабында осы бір аңыздағы жігітке ұқсатады.

***
Шығарманың негізгі дерегі Кеңес Одағының Батыры, гвардия полковнигі, халық сүйіп оқыған бірнеше шығарма, туындылардың авторы, жазушы, қазақ халқының даңқты перзенті Бауыржан Момышұлының 1991 жылы «Қазақстан» баспасынан жарық көрген «Қанмен жазылған кітап» шығармасының ішіндегі деректерден («Соғыс психологиясы», «Майданнан жазылған хаттар», «Әңгімелер, мақал-мәтелдер») алынған. Аударған Мұхтар Қазбеков. Құрастырған филология ғылымдарының докторы Мекемтас Мырзахметов. Кітап мазмұнында баяндалғандай, Крюково шайқасы кезінде 19-полктегі 1-батальонға кіші лейтенант М.Исламқұлов, 2-батальонға капитан Вехов, 3-батальонға капитан Жуков командирлік еткен болатын. Шайқас кезінде Вехов Б.Момышұлына телефон соғып: «жеті-ақ адамым қалды, не істемекпін?» деді. Жуков телефон соғып: «барлық батальоннан жалғыз өзім қалдым, не істеуге бұйырасыз?» деді. Сонда Б.Момышұлы екеуіне де «Бірінші батальонның командирі Исламқұловтың қарамағына барыңыз» деген болатын. Жуковқа «Өз батальоныңызды сақтай алмаған екенсіз, қатардағы қарапайым солдатша соғысыңыз» деген. Сонда Жуков: «Ойпырмай, үлкен басымды сонша кішірейтерлік мен не жазып едім. Капитан