І ТАРАУ

Аса ірі вассалдарға қарап желіккен ұсақ ленниктер де, өзінің король сарайынан қашықтығына, иелігіндегі жер көлеміне және қамал-сарайлары мен бекіністерінің беріктігіне орай ешкімге тәуелді болмауға тырысып бақты. Осы бір ұсақ қансорғыштар заң дегеніңізді аяқ асты етіп, әбден еркінсіп, қарамағындағы адамдарын айуандықпен қанап, қатал жазалап отырды. Сол кезде бір Овернидің өзінде ғана үш жүзден астам осындай тәуелсіз дворян бар еді. Тұқымбұзарлық, тонау мен зорлық-зомбылық бұлардың үйреншікті ісіне айналып кеткен-ді.

Осындай қырсықтардан кем соқпайтын тағы бір қасірет — Франция мен Англия арасындағы ұзақ жылға созылған соғыс зардабы да бақытсыздыққа душар болған бұл елді жегідей жеді. Қарулы топ боп құралып, шытырман оқиғаларға құмар батыл әрі епті адамдарды өздеріне басшы етіп сайлап алған көрші мемлекеттердің көптеген қашқын-пысқындары Францияны кернеп кетті. Бұл сатқын баскесерлер өздеріне ақыны кім көбірек төлесе, соған қалаған мерзімге жалданып жүрді; ал өздерін ешкім керек ете қоймаған жағдайда, өлген-тірілгендеріне қарамай қамал-сарайлар мен бекіністерді жаулап алып, оларды баспана ретінде пайдаланды, қисапсыз құн төлету үшін адамдарды тұтқында ұстады, қорғансыз селендер мен оларға жақын жатқан жерлерге алым-салық салуды кәсіпке айналдырды; не керек, әйтеуір, озбырлығымен өздеріне тағылған ұрыны торыған қарақшы деген лақап аттарын артығымен ақтады.

Мемлекеттің бишаралығынан туған күллі ауыр ахуал мен бақытсыздықтың үстіне жері аз ұсақ дворяндардың ортасын даңғой ысырапқорлық пен даңғаза астамшылық жайлады, олар ірі феодалдарға еліктеп, онсыз да қайыршылықтан әбден титықтап, берекесі кеткен халықтың ең соңғы сөлін сығып алып отырды.

Әйелге көзқарас романтикалық серілік сарында болды. Бірақ ол да жиі-жиі жүгенсіздікке ауысып кете барды. Ел кезбе серілердің сызылма сөз мәнері қолданудан қала қоймағанымен, сырт сипаты мен рәсімі сол күйінде сақталғанымен, ізгі, асқақ махаббат сезімі мен сол махаббаттан бастау алатын мәрттік мүлде дерлік жойылып біткен-ді және қанша майын тамыза сөйлесе де, көпірме сөздің ендігі жерде ешқандай әсері болмады.

Ірілі-ұсақты феодалдық әулеттер толассыз өткізіп тұратын жекпе-жектер мен сайыстарды, мерекелер мен думандарды аңсап, қызық іздеп желіккендер Францияға қаптап келіп жатты. Мұнда осынау күллі арамза-алаяқтардың бұл елден гөрі бақыттырақ өз отандарында пайдаға асыра алмаған ақылға сыйымсыз өжеттіктері мен айла-шарғыларына барынша кең жол ашылды.

Сол тұста ғажайып Францияны жан-жақтан төнген кесепаттан құтқарып қалу үшін келгендей боп, оның күні бітіп құлайын деп тұрған тағына XI Людовик отырды. Жеке басының жағымсыз қасиеттеріне қарамастан, ол өз заманының қасірет-наласын сезе білді, сөйтіп, белгілі бір дәрежеде оған тежеу салып, тосқауыл қойды. Медициналық көне кітаптарда айтылатынындай, кейбір улар бірінің зәрін бірі жояды екен, бұл да сол сияқты болды.

Қара басының қамы яки саяси мақсат талап еткен сәттерде, барынша-ақ батыл Людовик табиғатында бос қиялға беріле қоятындай аңғал емес-ті: оның бойында абырой мен намыс жолын қуатын асқақ ерліктің нышаны да жоқ-ты. Жымысқы да айлакер ол алдымен өз мүддесін ойлайтын, осы жолда ар-намысын ғана емес, сонымен бірге нәпсіқұмарлығын да құрбан етіп жүре беретін. Ол өз ойындағысын, жан сыры мен ішкі сезімін тіпті өзіне ең жақын адамдарға да жария еткен емес. «Мекерлене білмеген адам мемлекет басқара алмайды; ал мен болсам — құпиямды сезіп қойғанын білсем, қалпағымды да ойланбастан отқа өртеген болар ем» дегенді жиі айтып жүретін. Өзгенің осал жағын тап басып танып, бас пайдасына жарата өз кемшілігі мен осалдығын ешкімге сездірмейтін мұндай алаяқ адам бұрын-соңды болған емес.

Людовик жаратылысынан кекшіл де қатыгез еді. Сондықтан да сансыз адамның өз әмірімен өлім жазасына ұшырағанына оның жаны жадырап, шын рақат табатын. Қанына қарайған кезінде ол, аяушылық, кешірім дегенді әсте білмейтін, сөйте тұра кекшілдік ниетпен ақылға сыймайтын, ойға қонбайтын әрекетке де бара бермейтін. Біреуді құртқысы келсе, құрбандық өзінің ашса алақанында, жұмса жұдырығында болып, ешқайда сытылып кете алмасына көзі әбден жеткен кезде ғана тап беретін; сөйтіп не істесе де аса сақтықпен, ептілікпен, астыртын істейтін, құпия қылықтарының мәні ол өз мақсатын іске асырғаннан кейін ғана төңірегіндегілерге аян болатын.

Беделді адамды немесе өзіне дұшпан мемлекеттің қайсыбір министрін арбап, төніп тұрған қатердің алдын алуға немесе қарсы одақты бұзуға келгенде, Людовиктің бойындағы туа біткен сараңдығы оған еш бөгет болмайтын да, шашып-төгіп жомарттық жасайтын. Қыздырма сезімге берілуге, сауық-сайран құруға да әуестігі бар еді, бірақ ең құмар ләззаты: әйелдер мен аңшылық та, негізгі міндеті — мемлекетті басқару ісін мінсіз орындаудан алаңдата алмайтын. Ол адам табиғатын өте нәзік түсінетін, қоғамның қай әулетінен шықсын, мейлі, бір пендеге де алалап қараған емес. Өзі тәкаппар, өр көкірек бола тұра, қоғамды жоғары және төменгі топқа бөлуді жөн санамайтын, оның мұнысына ақсүйектер жағы қатты назаланатын. Және де ең жоғары деген қызметтерді қоғамның төменгі тобынан өзі іріктеп алған адамдарға іркілместен сеніп тапсыра беретін; ол, шынында да, адамдарды тани білетін, сондықтан да өте сирек қателесетін.

Бір тума тұлғалар өмірден көп кездесе бере ме — ақылы мен дарыны бір басына жетіп артылатын осы қайраткердің бойында да қайшылықтар көп еді. Өзінің елден өткен екіжүзділігі мен жырындылығына қарамастан, Людовик кейде басқалардың ақкөңіл адалдығына сеніп қалып, бармағын тістеп те жүрді. Бұлай сан соғып қалуының себебі, өзі алдамақ болған адамының шексіз сеніміне кірем деп, әртүрлі жымысқы әрекетке баруында болса керек; ал тірі жанға сенбейтіндігі әрі күдікшілдігі жағынан сол дәуірде ғұмыр сүрген әміршілердің бір де біреуі оның шаңына ілесе алған емес.

Осы бір тиіп-қашты мінездемені толықтыра түсу үшін — бірде тапқырлығымен, бірде ағыл-тегіл ашыққолдығымен, енді бірде қаталдығымен және мейірімсіздігімен сол кездегі соғысқұмар, рақымсыз әміршілер арасынан суырылып шыға білген, солардың — өз ырқымен билігіне бағындыра алмаса, парша-парша ғып талап тастайтын жыртқыш аңдардың — ортасында үйретуші іспетті орынға ие болған осынау тажал адамның тағы да екі қасиетіне тоқтала кеткен жөн болар.

Людовикке тән қасиеттердің ең бастысы — әбден қанына сіңген ырымшылдығы еді, онысы дін үкімін орындамаушыларды шықпыртып отыру үшін құдірет қолына ұстатқан қару іспетті болды. Өзі ұстанған макиавеллишіл саясатына2 титтей де болса опасыздық жасап, күнәкар болу Людовиктің ойына кіріп те шыққан емес, бірақ діни әдет-ғұрыптарды қалтқысыз қадағалау, тәңірге жығыла жалбарыну, сондай-ақ дін иелеріне сый-сияпат үлестіру арқылы ар азабынан арылуға барынша тырысып бақты. Оның бойына біткен екінші қасиет — сол алғашқы қасиетімен таңғаларлық түрде сабақтасып жатқан зинақорлығы мен құшаққұмарлығы болатын. Өзімен тұстас монархтардың ішіндегі ең ақылдысы, тіпті олай болмаған күнде де, ең айлакері Людовик жеңіл жүріске әуес еді. Өз басы тапқыр да айтқыш адам болған ол, өзімен сұқбаттасқан кісінің де тапқырлығы мен ақылдылығын жоғары бағалайтын, мұның өзі оған жараспайтын сияқты боп та көрінетін. Соншама секемшілдігіне қарамастан, небір күдікті жортуылдар мен махаббат машақатына таңғаларлық жеңілтектікпен көзді жұмып күмп беретін. Құмарлыққа шамадан тыс салынғаны сонша, ақырында әзіл-шыны аралас ащы анекдоттардың тууына себепкер болды, ол анекдоттар құрастырылып, жеке кітап етіп шығарылды. Бұл жинақ библиофильдерге жақсы таныс, олардың ойынша (неге десеңіз басқалардың қолына бұл тектес кітаптар тие бермейді ғой) алғашқы жарық көрген басылым өте-мөте бағалы болып шыққан.

Сонымен осынау сауысқаннан да сақ, әрі епті, бірақ өте бір сүйкімсіз әміршінің арқасында тағдырдың жазмышы Людовик таққа отырар алдында мүлде құрып бітуге айналған мемлекеттік тәртіптің игіліктерін ұлы француз халқына қайта оралтты. Тағдыр дегеніңіз қызық қой, кейде осылай жазғы жылы жаңбырды ғана емес, сонымен бірге алапат, аласапыран дауылды да адам игілігіне қызмет етуге мәжбүр етеді.

Таққа отырмай тұрып-ақ Людовик жақсылығынан гөрі жаманшылығымен көбірек танылған еді. Оның алғашқы әйелі Маргарита Шотландская, күйеуінің сарайдағы малайлары таратқан өсектің құрбаны боп кетті, алайда өсекті Людовиктің өзі өршітпеген болса, мейірімді де бақытсыз ханымның сыртынан сөз жүгіртуге ешкімнің батылы бармас еді. Людовик пәтуасыз да қатыгез ұл болды: ол алдымен туған әкесіне астыртын қастандық ұйымдастырды, одан кейін ашықтан-ашық көтеріліске шықты. Алғашқы қылмысы үшін ол өзінің дербес иелігі Дофинге жіберілді, осы жерде ол тұңғыш рет өзінің шебер билеуші екенін көрсетті, екінші қылмысы үшін — мемлекеттен біржола қуылды, сөйтіп, Бургундия герцогы мен оның ұлының аяғына жығылып, өзіне баспана беруін өтінді: 1461 жылы әкесі дүние салғанға дейін Людовик әкелі-балалы герцогтардың меймандостығын пайдаланып-ақ бақты, бірақ ақырында олардың жақсылығын жаманшылықпен қайтарды.

Бургундия герцогы, дәлірек айтқанда, оның ұлы — граф де Шароленің басшылығымен Францияның аса ықпалды вассалдары құрған лига Людовик патшалық ете бастаған кезде-ақ оны тақтан тайдыруға әрекет жасаған еді. Лиганың жетекшілері қалың қол жинап, Парижды қоршап алды да, астананың іргесінде шешуші шайқасқа шықты, сөйтіп, француз монархиясының күлі көкке ұшуға сәл ғана қалды. Бірақ әдеттегідей, жауласушылардың ішіндегі ең жылпосы бүкіл даңқ пен абыройды иемдене алмаса да, осынау шүбәлі шайқастан өз кәдесіне жаратуға болатынның бәрін пайдаланып қалды. Монлери3 маңындағы ұрыста ерекше ерлік көрсеткен Людовик барлық жайды өз пайдасына шешіп жіберді де, осынау алмағайып айқаста еңсесі көтеріліп шыға келді. Ол өзіне қолайлы кезеңді күтумен болды, ал лига қаруын тастаған сәтте өздерін Ортақ игілік лигасы (шын мәнінде олардың түпкі мақсаты француз монархиясын құлату болса да) деп атаған оның жетекшілері арасында алауыздық туғызуды өте шебер жүргізе білді, нәтижесінде лига лезде быт-шыт болды да, бар құдіретінен айрылып, енді қайтып бас көтере алмады. Өз ішінде Йорктер мен Ланкастерлер4 өзара қырқысып жатқанда Англиядан келер қауіп жоқтығын сезген Людовик енді өз мемлекетінің әл-қуатын арттыру ісімен шұғылдануға кірісті. Ол білгір, бірақ қатал дәрігер тәрізді, бірде сөзімен, бірде білектің күшімен, найзаның ұшымен ұзақ жылдар бойы әрекет етіп, Францияның саяси организмін жегідей жеп, құртып бара жатқан ауыр дерттің таралуына тосқауыл қоюға тырысты. Еркінсіп кеткен қарулы қарақшылардың тонауына және дворяндардың заңсыз әрекеттеріне тыйым салуды көздеді, сөйтіп, шыдамдылық пен табандылықтың арқасында там-тұмдап болса да оған корольдік өкімет билігін нығайтудың және өзінің қуатты вассалдарының қарсылығын біржолата басып-жанши алмаса да, едәуір әлсіретудің сәті түсті.

Әйтсе де француз королі тұс-тұстан төніп келген қауіп-қатердің қыспағында қалды. Рас, Ортақ игілік лигасы мүшелерінің арасын алауыздық жайлағанымен, Лига әлі құрып біткен жоқ еді, сондықтан шала-жансар жыландай қайта тіріліп, бұрынғысындай зәрін шашуы ықтимал болатын. Алайда оған бәрінен де күштірек қауіп — Европадағы қуатты әміршілердің бірі Бургундия герцогы жақтан төнді. Франция короліне шартты түрдегі тәуелділігі оның тасып тұрған қуаты мен құдіретіне зәредей де көлеңке түсіре алған жоқ.

Бұл кезде Бургундия герцогтігі иесі өжет атанған (оны қайсар деп атаған абзал болар еді, өйткені оның ерлігі долылықпен әм ызақорлықпен ұштасып жатушы еді) Карл5 еді. Оның көкейін тескен бірден-бір арманы: өзінің герцогтік тағын тәуелсіз король тәжіне алмастыру болды. Мінез-құлқы жағынан Карл XI Людовиктен мүлде басқаша жаралған жан еді.

Сабырлы да ақылды әрі әккі Людовик тәуекелдің адамы емес-ті, оның есесіне ойлаған ісінің, әйтеуір, күндердің күнінде бір жүзеге асатындығына көзі жетсе, алған бетінен қайтпайтын-ды. Ал герцог болса, бұған керісінше, қандай қауіпті іс болса да бас жоқ, көз жоқ қойып кететін, өйткені оның жаны қауіпке құмар еді және кедергі, бөгет дегендердің ешқайсысынан қаймықпайтын. Людовик пайдалы жерінде өзінің ең бір қимас құштарлығын да құрбандыққа шалып жіберетін; Карл пайданың жолына өзінің құмарлығы түгіл болмашы тілегін де айырбастамаған адам. Аталастығына, герцог пен әкесінің Людовикті қуғынға ұшыраған дофин6 кезінде паналатып, қол ұшын бергендігіне қарамастан, бұл екеуі бір-біріне ит пен мысықтай өш болатын. Король жүргізген ұстамды саясатты Бургундия герцогы ұнатпайтын, Людовиктің мақсат-мұратына түлкі бұлаң, жымысқы әрекеттермен, алдау-арбаумен, тағы да басқа қитұрқы тәсілдермен жету мәнерін табиғатынан су жүрек қорқақтығынан туған құбылыс деп санайтын, ал өз басы алдына қойған мақсатына жету үшін әрқашан да қолына қару ұстап, қаһарланып шыға келер еді. Ол корольді өзіне көрсеткен жақсылықты білмегені үшін, Людовиктің елшілері әкесінің көзі тірі кезінде-ақ Карлге қара күйе жағып өсек таратып, сөккені үшін ғана емес, Генттің, Льеждің және Фландрияның басқа да қалаларының герцогқа наразы азаматтарына көрсеткен астыртын көмегі үшін өлердей жек көріп кеткен-ді. Өздеріне берілген кеңшіліктерін сақтап қалуға бар жанын салып әрі байлықтарының буына мастанған осынау бүлікшіл қалалар Людовикке арқа сүйеп, өздерінің әміршілеріне, Бургундия герцогтарына қарсы ашықтан-ашық айқасқа шығып тұрды, ал Людовик өзінің аса күшті вассалының қолы астында наразылық дүрбелең туғызуға қолайлы жағдайды қалт жібермеді.

Герцогты Людовиктің де суқаны сүймейтін, жек көретін, бірақ онысын сырт көзге сездірмейтін. Иә, Людовик секілді көреген адам герцогтың әлгіндей оспадар мінездерін — күндердің күнінде өз басына сор болып тиерін ойламай қойып кететін қояншықтығын, басына төнген қатерді, алдындағы мықты тосқауылды елемейтін есерсоқтығын қалай ұнатсын. Ол Карлды жай ғана жек көріп қойған жоқ, әбден қастасып алды, осынау бір қатерлі жауы неғұрлым зәресін алған сайын, мұның оған деген ызасы мен өшпенділігі соғұрлым өрши берді; Людовик Бургундия герцогын әдетте сүзеген бұқаға теңегенді ұнатушы еді, өйткені айуанның аты айуан емес пе, тіпті көзін жұмып сүзсе де, мерт қылып кетуі мүмкін ғой. Оның зәресін ұшырған Бургундияның шалқыған дәулеті мен орасан күш-қуаты, герцог иелігіндегі ер жүрек әрі көнбіс халықтың қара құрым көптігі ғана емес, мінезі шәлкес герцогтың өз басы да ол үшін қауіпті жау болды. Көзсіз батылдығымен, дүниені оңды-солды шашып жүретін дарқандығымен аты шыққан, өз төңірегі мен сарайын үлде мен бүлдеге орап, жарқырата жайнатқан Өжет Карлдың қасына онымен мінез-құлқы жағынан егіздің сыңарындай ұқсас, сол кездің ең батыл, ер жүрек адамдары топтасып алған-ды; сондықтан Өжет Карл іспетті жүрегінің түгі бар жолбарыс бастаған мұндай хас батырлардың небір қияметтер жасай алатынын Людовиктің түсінбеуі мүмкін емес-ті.

Людовиктің бақталас вассалына деген өшпенділігін күшейте түскен тағы бір жағдай бар еді: ертеде герцог оған жақсылық жасаған, бірақ бұл жақсылықты өтеу Людовиктің ойына кіріп те шыққан емес; Карлдың алдында өзінің қарыздар екенін, әрине, оның іші сезді, осы бір жағдай оны герцогпен қарым-қатынаста ілтипат сақтауға, сонымен бірге, өзінің корольдік мәртебесіне дақ түсіретініне қарамастан, кейде герцогтың ашу шақырған оспадар қылықтары мен тентектіктеріне де кешірімді болуға мәжбүр етті, сөйтіп Карлге «бургундік сүйікті бауыры» ретінде қарамауға тағы да лажы болмады.

Олардың арасында уақытша әрі дәйексіз бітімге қарамастан, 1468 жылдың шамасында екі ұлы әміршінің бір-біріне деген өшпенділігі тіпті асқынып кетті. Әңгімеміздің бастапқы бөлігі нақ осы дәуірге қатысты еді. Бәлкім, оқырман бұл хикаяның басты кейіпкері өзінің қоғамдық орны жағынан тым қораштау екен, сондықтан оны сипаттау үшін соншама жоғарғы дәрежелі әрі күш-қуаттары айрықша жандардың өзара қарым-қатынастарын тәптіштеп жатудың не қажеті бар еді деп те қалар: ал біз осынау мәртебелі мырзалардың көңіл құштарлығы, наразылықтары, араздықтары немесе татулықтары олардың төңірегіндегі адамдардың тағдыр-талайына қалай әсер ететіндігін еске салғанды мақұл көреміз, сөйтіп, келесі тараулардан кейіпкеріміз өміріндегі көптеген оқиғаларды дұрыс түсіну үшін осы бірінші, кіріспе тарауда баяндалғандардың қаншалықты маңызды екеніне әрқайсыңыз айқын көз жеткізетін боларсыздар деп үміттенеміз.

II ТАРАУ

ЖОЛАУШЫ


Мен әлемді қақыратам қылышпен.

Лейтенант Пистоль

Күннің ыстығы әлі сезіле қоймаған, таңғы шық тазартқан жұпар ауасы жан сергітер жаздың бір тамылжыған таңғажайып шағында, теріскей-шығыс жақтан келе жатқан жас жігіт айнала тұтасып кете баратын ну орманның үстінен қисапсыз сұрғылт мұнаралары асқақтай көрініп тұратын король қамал-сарайы Плесси-ле-Турге жақын маңдағы Шер дариясына құятын шағын өзеннен, дәлірек айтсақ, жайыла аққан жылғадан өтетін өткелге маңдай тіреді. Ну тоғайлы осы бір жерде la noble chaise яғни корольдің аң аулайтын қорығы бар-ды. Айналасы шарбақпен қоршалған еді. Ол орта ғасырлық латынша plexitium деп аталатын, осыдан барып көптеген француз деревнялары Плесси атанып кеткен. Басқа деревнялардан айырмашылығы, біз сөз етіп отырған қамал-сарай мен деревня Плесси-ле-Тур деп аталады, өйткені бұлар Францияның миуа бағы саналатын гүлжазира жазық даласы бар ежелгі Түрен аймағының үлкен әсем астанасы — Тур шаһарының түстік жағынан екі-ақ миль жерде орналасқан-ды.

Жолаушы таяп келген өзеннің арғы бетінен екі адам көрінді, алыстан қарағанда олар өзара қызу әңгімелесіп тұрғанға ұқсайтын еді, ал, шынында, өзеннің биіктеу жағасында тұрған бұл екеуі өздері бағана байқап қалған жас жігіттің әр қимылын жіті қадағалауда болатын.

Жолаушы жігіт көп дегенде он тоғыз-жиырма жастар шамасында-ақ болар, сірә; оның жергілікті тұрғын емес, шетелдік екендігі белгілі боп тұрса да, келбеті мен бүкіл кескіні көзге бір түрлі жылы ұшырайды. Қысқалау сұр камзолы мен шалбары француздан гөрі фламанд үлгісіне көбірек келіңкірейді, ал гүл сабағымен және бүркіт қауырсынымен әшекейленген көгілдір түсті сәнді бас киімі, сөз жоқ, шотландық екенін аңғартады. Киім киісінде жастыққа тән жарасты сүйкімділік бар. Ұсақ-түйек заттар салған жол сөмкесін иығына асып алыпты. Сол қолына аңға шыққанда сұңқар қондыратын биялай киген, бірақ сұңқары жоқ; оң қолына жуантық таяқ ұстаған. Сол иығына қызыл күрең мақпалдан тіккен кестелі бауы бар дорба асынып алған. Сұңқардың жемін және сол заманда жұрттың көбінің сүйікті кәсібі болған аңшылық өнердің тағы басқа керек-жарақтарын салатын мұндай дорба тек аңшыларда ғана болушы еді. Кеудесіне айқастыра буынып алған былғары белбеуден аңшының селебесі салбырайды. Аяғына етіктің орнына бұғы терісінен тіккен башмақ киіпті.

Өрімдей жас жігіттің күш-қайраты әлі толыса қоймаған тәрізді, соған қарамастан бойы сұңғақ та сымбатты көрінеді. Аяғын сергек басуы жаяу жүруге әбден дағдыланып алғандығын байқатады. Тумысынан ашаң жүзі сәл-пәл тотығыпты — мұнысы, әлі үйрене қоймаған ыстық жақтың әсерінен, болмаса өз елінде таза ауада көп жүргендіктен болу керек.

Бет әлпетінде елден ерек ештеңе жоқ, бірақ адамды өзіне тартып тұратын бір жылылық бар. Езуінде балғын күлкі үйіріліп, жымиғанда күріштей аппақ тістері жарқырай көрінеді, айналадағыны жіті шолатын көгілдір көздерінде бір түрлі мейірімділік, аңғалдық әрі батылдық бар.

Сол бір қатерлі заманда сирек те болса ұшырасып тұратын жолаушылардың ишараты мен сәлемдеріне сай лайықты ізет көрсетіп келеді. Қарақшы ма, әлде солдат па, қару асынған әлдебір қаңғыбас кезігіп: оңай олжамысың, әлде ә десең мә дейтін сабаздың өзімісің дегендей бұған тесірейе қараса, жас жігіт те оған тайсалмай көз тігетін. Сол кезде анау да лезде өзінің арам пиғылынан айнып: «Аманбысың, достым!» деп жәдігөйлене бас изейтін. Жас шотландық оған даусын жұмсартыңқырап, салмақты да салқын үн қататын. Пилигрим7 мен қайыршы монахқа кездескенде ілтипатпен жылы шырай көрсетіп амандасатын, есесіне олар да жас жігітке өз баталарын беріп жататын; ал көзі қарақаттай мөлдіреген жап-жас шаруа қызына кездескенде жігіттің есі шығып, майысып-ақ қалатын, бойжеткеннің риза болатыны соншалық, көпке дейін артына бұрылып жалтақтап қарай беретін, жігіт қарасы үзілгенше күлімсіреп шығарып салатын. Не керек, жас жігіттің бойында көрген жанның көзі тоятын бір сиқыр бар еді: өжеттігі, жайдарылықпен жалғасқан туралығы мен кірбіңсіз айқын көзқарасы, әм сүйкімді тұрпаты кімді болсын еріксіз баурап алар еді. Оның мінез-құлқынан өмір табалдырығын жүрексінбей еркін аттауға бел буған, бірақ бұл жолда кездесер зұлымдық пен қауіп-қатер атаулыдан мүлде бейхабар, жамандық атаулымен күресу үшін жіті ақыл мен жас жігерден басқа ешқандай да қаруы жоқ жан екені сезілетін. Жастарды еліктіріп сүйсіндіретін, ал өмір көрген, ысылған адамдардың жанашырлығын туғызатын оның осы қасиеттері болатын.

Қазір біз әңгімелеп отырған жолаушыны, жан-жағын орман қоршаған қамал-сарайы бар өзеннің арғы бетінде әңгіме шертіп тұрған екеу баяғыда-ақ байқаған еді; жас жігіт құлама жарқабақтан төмен қарай суатқа құлаған киіктей лып етіп, қарғып түскенде, әңгімелесіп тұрған екеудің жасы кішісі ересектеуіне:

— Япыр-ау, мынау өзіміздің сыған болды ғой. Егер ол бірден суға қойып кетсе, онда құрығаны: өзен тасып жатыр, өте алмайды, — деді.

— Байқап көрсін, — деді үлкені, — өте алмасына өзінің де көзі жетеді, бауырым. Бәлкім, ол, «Ажалы оттан болатын пенде суға кетпейді» деген ескі мақалды расқа шығарар.

— Бұл арадан мен оның дидарын анық көре алмай тұрмын, тек сол екенін басындағы көгілдір телпегінен таныдым, — деді алғашқысы. — Тыңдаңызшы, әнеки, ол айғай салып тұр: өзен терең бе деп сұрайды.

— Әуелі өзінің көзі жетсін, — деді ересектеуі алғашқы сөзін тағы да қайталап, — дүниеде өз басыңнан өткергеннен артық ештеңе жоқ.

Арғы беттегі екеудің өзенді кешіп өтпек болған бұған жайбарақат қарап тұрғанын, тіпті сұрауына жауап та қатпағанын көргесін жас жігіт көп ойланбай башмағын шешіп тастап, өзенге қойды да кетті. Тек сол кезде ғана әлгі екеудің үлкені жігітке абайла деп дауыстады, сонан кейін серігіне қарап:

— Mort dieu8, бауырым, сен тағы да қателестің, мынауың мүлде сыған емес, — деді.

Бірақ сақтан деген сөз кеш айтылды: жас жігіт оның не дегенін ести алмады ма, әлде абайлауға мұршасы келмей қалды ма, суға аяғы тиісімен-ақ бірден иірімге тап болды. Шеберлігі мен ептілігі кемдеу кез келген жүзгішіңнің опатқа ұшырауында сөз жоқ еді, өйткені өзен өте терең, ал ағысы тым қатты болатын.

— Әулие Аннаның атымен ант етемін, мынауың азамат екен, — деп дауыстады бейтаныс екеудің үлкені. — Жүгір тезірек, достым, өз кінәңді жуып шайып, қолыңнан келсе оған көмектес барып. Олжа өзіңдікі болатын шығар, өйткені ескі мақалға сенсең, ол суға кетпеуге тиіс.

Расында да, жас жігіт асау толқынмен арпалысып керемет қайрат пен ептілік көрсетті, бұрқыраған асау ағысқа бой бермей, суға өзі түскен жердей көп ауытқымастан бергі жағаға жүзіп өтті.

Бейтаныс екеудің жасырағы жүзгіш жігітке қол ұшын бермек боп төмен ылдилап өзенге қарай жүгipe жөнелгенде, ересегі маң-маң басып оның соңынан ілесе жүрді, өзінен өзі бір нәрселерді айтып, күбірлеп келе жатты.

«О, тәңірім-ау, ол, әнеки, жағаға шығып та үлгерді және шыға сала таяғына жармасты. Егер тездетіп қастарына бармасам, кім білсін, өмірінде тұңғыш рет кісіге қайырым жасамақ болған серігімді сойылға жығып жүрер».

Әрине, оның бұлай ойлауына негіз жоқ емес еді, өйткені сол сәтте ер жүрек шотланд қасына жүгіре басып таяп келіп қалған самаритянға ашулана айқайлап тап берген-ді.

— Өй, ит неме! Өте алам ба деп жөн сұрағанда, неге үн қатпадың? Саған сырттан келген жұртқа қалай қарау керек екенін үйретпесем шайтан алсын мені!

Жас жігіт осылай деді де, қолындағы таяғын аспанға шиыра лақтырып, қайта қағып ап, оны ортасынан ұстаған күйі шыр көбелек айналдырып, сес көрсетті. Бұл тәсіл «диірмен» деп аталатын-ды, өйткені шыр көбелек айналған таяқ жел диірменнің қалағын көзге елестететін. Мынадай зілді сөзді естісімен, жас жігіттің дұшпаны шап беріп семсерін суырып алды: мұнысы оның сөздің емес, істің адамы екенін танытқандай еді. Бірақ осы кезде екі бейтаныстың үлкені де келіп үлгеріп, серігіне доғар деп әмір етті. Сөйтті де, жас шотландқа қадала қарап тұрып, оның ай-шайға қарамастан суға қойып кетуі, онымен қоймай өзіне көмектесуге ұмтылған адамға қызбалықпен дүрсе қоя беруі жөн емес екенін айтты.

Сырт қарағанда салиқалы көрінген егде адамнан мынадай сөз естігесін жолаушы жігіт қолындағы қаруын түсіре берді, егер кінәлі болса кешірім етуін өтінді; бірақ, өз ойынша, олардың өзенді кешіп өту қатерлі екенін ескертпей, қауіпке итермелеуі дұрыс болмағанын айтты. Ал мұндай қылық әрбір адал адамға да, қайырымды христианға да, әсіресе түрлеріне қарағанда қадірмен шаһар тұрғынына жататын бұл екеуіне де лайықты емес қой.

— Жә, балам, — деді ересек бейтаныс, — бет-әлпетіңе, сөз саптауыңа қарап, сенің сырт жұрттың адамы екеніңді біліп тұрмын, бірақ бөгде тілде тәп-тәуір шүлдірлегеніңмен, оныңды ұға қою бізге оңайға соқпасын сенің де білуің керек емес не еді.

— Жарайды, әке, — деді жігіт. — Сенсеңіз, суға шомылып шыққаныма қайғырып тұрғаным жоқ, киім-кешегімнің малмандай болғанына сіздер кінәлі болсаңыздар да, киімімді қай жерге барып кептіріп алуға болатынын айтсаңыздар кешіре-ақ салайын, өйткені бұдан басқа лыпам жоқ, сондықтан күтіп кимесем болмайды ғой.

— Сен осы бізді кім деп тұрсың, достым? — деді бейтаныстың үлкені жауап берудің орнына.

— Қаланың ауқатты азаматтары шығарсыздар, әлбетте. Бөтен кім болушы едіңіздер? — деп жауап қатты шотланд жігіт. — Жә, жоқ, сәл сабыр етіңіздер!.. Сіз, мырза, өсімқор немесе нан сатушы сияқтысыз, ал серігіңіз — алыпсатар, не қасапшы болуы керек.

— Дәл таптың, — деді бейтаныстардың үлкені күлімсірей түсіп. — Солай екені, солай! Менің кәсібім, шынында да, ақшамен байланысты; сондай-ақ серігім жөнінде де қателескен жоқсың; кәсібі жағынан ол қасапшыға жақын. Саған құрмет көрсетуге екеуміз де әзірміз. Қош, сонымен өзің кім боласың, қайда барасың, қандай жұмыспен жүрсің, жөніңді айтшы. Бұл күнде не көп, ар-ұяттан да, құдайдан да безген аттылы-жаяу ағылып жүрген қаңғыбастар көп қой.

Жас жігіт бұларға сенуге болар ма дегендей әлгі әңгімелесіп тұрған кісі мен оның үндемес серігіне қадала көз тастап өтті, сөйтіп өз байыптауынша мынадай байламға келді.

Екеудің үлкені, әрі байсалдылауы сырт пішіні мен киім киісіне қарағанда көпеске ұқсайды. Бір түсті қоңыр матадан тігілген қамзолы, шалбары мен сулығы әбден тықырланып кеткен, сондықтан аңғарымпаз шотланд мұндай киімді әдетте — не шіріген сасық бай не сіңірі шыққан тақыр кедей киеді, бұл осының алғашқысы болар деп ұйғарды. Мынадай етегі шолтиған қып-қысқа, әрі тар киімді сол кездегі дворяндар да, ауқатты қала тұрғындары да киген емес, олар мол пішілген әрі етектері тізеден төмен түсіп тұратын ұзын қамзол киетін.

Бейтаныс бұл адамның жүзінен жылылық пен салқындық лебі қатар есіп тұрғандай еді, оның ат жақты кескінінде, шүңірейген көздерінде біздің жас жігітке де тән қуақылық пен мысқыл да жоқ емес. Сонымен бірге салбыраңқы қалың қара қастың астындағы шүңірек көзден әлдебір қаһар мен өктемділіктің суық ызғары белгі беретіндей. Бәлкім, маңдайын бастыра киіп алған жапырайған былғары бөркі көздерін әдеттегісінен гөрі айқындай көрсетуінен де әлгі бір әсер күшейе түсіп тұрған шығар, бірақ та бейтаныс адамның қарапайым кейпімен үйлесіңкіремейтін осынау көзқарасы жолаушы жігітті қатты таңдандырды. Оның бөркі көзге тіпті қораш көрініп тұрды. Ауқатты адамдар сол бір заманда өз бөріктерін алтын немесе күміс жіппен зерлеп қоюшы еді; ал мына сорлының бас киімінде жарлы-жақыбайлар Лоретоға барғанда ала келетін тәңір-ана бейнеленген қалайы қаптырмадан басқа ешқандай әшекей жоқ.

Одан он жастай кіші жолдасы тапал бойлы, төрт ақ кісі еді. Оның тұнжыраған жүзінен анда-санда ғана зәрлі күлкінің елесі білініп қалады; айтса да бейтаныстың үлкені өзіне қарап жұмбақ ишарат білдіргенде ғана езу тартқандай болады. Ол семсер мен қанжар асынып алған-ды. Жұпыны киімі астынан сол бір қатерлі кезеңде тек сарбаздар ғана емес, сонымен бірге кәсібіне орай жиі-жиі сапар шегіп тұруға мәжбүр бейбіт адамдар да киетін ұсақ темір шығыршықтардан жасалған жұқалтаң сауыты барын шотландтың көзі шалып қалған. Осыдан кейін бұл адамның қасапшы, өсімқор, яки осы тақылеттес басқа бір кәсіптің адамы екендігіне шотландиялық жас жігіттің бұрынғысынан да гөрі көзі жете түскендей болды.

Шетелдік жас жігіт біз манадан бері суреттеп отырған көріністерді көзінің астымен бір қарағанда-ақ байқап үлгеріп, бір минуттай үнсіздіктен соң ілтипат білдіре тіл қатты:

— Кіммен кездесіп тұрғанымды білмеймін, бірақ кім болсаңыздар да, өзімнің шотланд екенімді, бір әулеттің кенжесі екенімді, жерлестерімнің әдет-ғұрпы бойынша, Франциядан немесе басқа бір кез келген елден өз бақытымды іздеп жүргенімді еш қысылмай да, қорықпай да айта аламын.

— Әдет-ғұрыптарың ғажап екен, сайтан алғыр! Сен өзің де мақтауға тұрарлық жігіт екенсің! Қазір сен жігіттерге ғана жұғымды болып қоймай, әйел білкеннің де есін алатын шағың... Мәселе былай: мен — көпеспін, маған қолғанат керек... Бұған қалай қарайсың? Бәлкім, мұндай елеусіз кәсіпті өзіңе қораш көретін боларсың?

— Бұл ұсынысты шын пейіліңізбен айтып тұрғаныңызға шүбәм бар, егер шын болса, онда сізге адал көңілден алғысымды білдірем — рақмет, тақсыр; ал, расын айтсам, сізге қолғанат болуға жарамаймын-ау деп қорқам.

— О не дегенің! Сенің есеп-қисаптан гөрі садақты мүдірмей тарта білетініңе, ал қаламнан гөрі қанжарға бейімірек екеніңе кәміл сенемін. Солай емес пе?

— Мен тау халқының перзентімін, тақсыр, ал «тау ұлының мерген болмасқа хақысы жоқ» деген мәтел бар біздің жақта, — деп жауап қатты жас ұлан, — Бірақ мен әдияратты көп паналағам, сөйтіп, шарапатты монахтар мені хат танып, оқып-жаза білуге, керек десеңіз, есеп-қисапқа да үйреткені бар.

— Сайтан алғыр, бұл керемет қой! — деп қуанышы қойнына сыймай кетті көпестің. — Әулие Эмбренская бибінің атын аузыма алып айтайын, сен кереметтің нақ өзісің.

— Көңіліңіз қош көрсе, мысқылдай беріңіз, тақсыр, — деді шотланд, жаңа танысының сайқы мазақ сөздерін жаратпаған сыңаймен. — Ал үсті-басымнан су сорғалап тұрғанда сіздермен қылжақтасып тұрар жайым жоқ. Киім-кешегімді кептіріп алатын орын іздеуім керек.

Бұл сөздерге жауап берудің орнына көпес қарқылдап кеп күлді.

Сайтан алғыр, — деді ол, — әлгі бір «Fіеr comme un Ecossois!»9 дейтін мәтел бекер айтылмаған екен! Жә, достым, ашуыңды бас енді. Сенің елің маған жақсы таныс және еліңді жақсы көремін, өйткені менің шотландтармен талай мәрте істес болғаным бар. Сендер жұпыны тұрасыңдар, бірақ барынша адалсыңдар... Жүр, деревняға апарайын. Оразаңды аш, ықыласымды көр, суға малшынып шыққаның үшін бір стақан тәуір шарап тартып жібер... Уа, мынау не пәлесі тағы, сайтан алғыр? Аңшының биялайы ма? Король меншігіндегі жерде сұңқар салып, аң аулауға рұқсат жоқ екенін білмеуші ме едің әлде?

— Бұдан бейхабар едім, оның үстіне Бургундия герцогының оңбаған орманшысы мені тақырға отырғызып кетті, — деді жас жігіт. — Бұл оқиға Перонна түбінде болған-ды: қолымдағы құсымды көкқұтанға жіберуім-ақ мұң екен, әлгі оңбаған садағын тартып қалып, табанда мерт қылды. Сұңқарыма үміт артып, сонау Шотландиядан өзіммен бірге ала шығып ем.

— Қош, ол үшін сыбағасын бердің бе?

— Мен оны сілейтіп салдым, — деді жігіт қолындағы таяғын бір сермеп, — өйткені христиандар бірін-бірі өлтіріп, обалына қалмауы керек, тек көк ала қойдай қылып, көзіне көк шыбын үймелету лазым.

— Ал, сен жазатайым Бургундия герцогының қолына түссең, сол заматта-ақ дарға асылатыныңды білесің бе?

— Неге білмейін! Француз королі сияқты мұндай іске ол да шапшаң деседі ғой. Бірақ бұл оқиға нақ Перонна түбінде болғандықтан, мен шекарадан өттім де тартып тұрдым. Ол мұндай қызу қанды болмаса, оның қол астына барып қызметке орналасуым да мүмкін еді.

— Егер уақытша бітім бұзыла қалса, өзіңдей қас батырдан айрылып қалғанына герцог қатты өкінетін шығар, — деді көпес мырс етіп, сөйтті де өзінің томсырайған серігіне қарады, осы сәтте түнгі аспанда жарқ етіп өте шыққан аққан жұлдыздай оның жүзінде де ызғар шашқан күлкі елесі байқалып қалды.

Шотландиялық жігіт қалт тоқтап, бас киімін жалма-жан оң жақ шекесіне қондыра салып, кәрлене тіл қатты:

— Бері қараңыздар, мырзалар, әсіресе сіз, сэр, өйткені естияры да, естірегі де өзіңіз сияқтысыз ғой: абай болыңыздар! Мені мазақ қылудың сіздерге онша оңайға түспейтінін дәлелдеудің қажеті жоқ шығар. Маған сіздердің сөз сыңайларыңыз ұнап тұрған жоқ. Мен әзілді түсінетін кісімін, ал егер айыбым болса, жасы үлкендердің артық-ауыс сөзін де көтеремін, онда рақметтен басқа айтарым жоқ. Бірақ мені жас баладай әжуа қылғандарыңызға төзе алмаймын, жыныма тие беретін болсаңыздар, құдайға шүкір, екеуіңіздің де сазайларыңызды беруге құдіретім жетеді.

Мына сөзді естігенде бейтаныстың үлкені күлкіден ішегі түйіліп, өліп кете жаздады, ал серігі семсерін жарқ еткізіп суырып алды; шотланд жігіт аса бір ептілікпен оның қолын қағып жібергенде семсері анадай жерге ұшып кетті, оны көріп бейтаныстың үлкені одан бетер қарқылдай күлді.

— Тоқта, шотланд батыр, тоқта! — деп дауыстады ол. — Өз еліңе деген сүйіспеншілігің үшін сабыр етші ең болмаса... Бауырым, сен де шаптыға берме. Сайтан алғыр... Сауда-саттықпен кәсіп ететін адамдар келісімпаз болуы керек, ал жас жігіттің ғажап соққысын м