I ТАРАУ

Өрістен малдар қайтқанда,
Қорс-қорс етіп шошқалар
Тойып ап тоңқаң қаққанда –
Отырған төбе басында
Осынау кеңесті айтқандар.

Поп, «Одиссея»

Сауықшыл сайран Англияның ерте заманда небір әсем жерлері болған ғой, сондай бір табиғаты көркем кең жазирасына о кезде Дон дариясының суы жайылатын. Шеффилд, Донкестер уалаяттарының аралығындағы сай-сала, бел-белестерді алып тұрған қалың орман, ну тоғай болатын. Уэнтворт, Уорнклиф-парктегі ақсүйектер сарайларының айналасында, Ротерхем маңында сол қалың орманның жұрнақтары күні бүгінге дейін көрініп тұрады. Ел аузындағы аңызға қарағанда, бұл араны баяғыда уонтлей аждаһасы мекен еткен екен деседі; бұл арада Ақ Роза мен Алқызыл Розаны ту ғып тұтынған халықтардың жауыққан заманында нешеме қиян-кескі ұрыстары болып өтіпті; тағы осы арада қандыбалақ қарақшылар кезінде жасақ жинап, ел шауыпты, жол тосып, тон тонапты; аты шулы қарақшылардың аламандық ерліктері ел аузында жыр боп қалыпты.

Біздің шерткелі отырған хикаямыздың өткен жері осындай; ал болған уақыты Ричард I патшалығының соңғы.дәуірі болса керек. Бұл кез Ричард корольдің ұзақ тұтқыннан қайтуын күте-күте күдерін үзген халқының байлар мен бектерден әбден қысым көріп, солардың зорлық-зомбылығына ұшырап тұрған уақыты еді. Стефан патшаның кезінде әй дер ажа, қой дер қожа болмай, билеп-төстен кеткен, одан кейін есті патша Генрих ІІ-нің әділ әміріне еріксіз мойынсұнып бір жуасып қалған алпауыттар ол заман өткен соң қайтадан еркіндеп кеткен еді; олардың зорлық-зомбылығына тыйым салмақ болған ағылшын мемлекеттік кеңесінің әлсіз шарасына бой бермей кеткен алпауыттар өз ордаларын нығайта берді; ездерінің ауыздарына қарайтын мендікерлерін көбекте түсіп, бүкіл аймақты қол астарына бағындырып, тәуелді етіп алды, әрбір алпауыт өз алдына әскер жинап, оны өзі басқарды; сөйтіп, келешек уақытта күтіліп тұрған мемлекеттік өзгерістерде ықпалды адам болуды мақсат етті.

Бұл арада ағылшын заңдарының жөн-жосығы бойынша шонжар алпауыттардың өктемдігіне көнбей, өздерінің еріктілігін сақтап тұруға тиісті, жері шағын шаруалардың, яғни франклиндер деп аталған ұсақ жер иелерінің жағдайы өте нашарлап кетті. Франклиндер уақытша болса да тыныштықпен өмір сүру үшін өз аймағындағы ықпалды деген бір манаптың қолтығының астына кіруге, яғни оның тобындағы нөкері болуға, әйтпеген күнде алпауыттан өзара шартқа отырып, біреумен соғыса қалса оған жәрдем беруге, қолма-қол сойылын соғуға міндеткер болатын; ал бұлай болған уақытта олар әрбір нағыз ағылшынның қанына сіңген азаттық қасиетінен айрылып қалуға тиіс еді де, өзінің баққұмар қолдаушысының ойына алған сойқанды әрекетіне еріксіз қатысушы боп шығу қаупі бар еді. Екінші жағынан елдің заң-закондарына сөзсіз мойынсұнып, соны қалтқысыз орындап отырсам болды, сол заң мені қорғап қалады деп ойлайтын әлсіз шаруаларды жұмса - жұдырығында, ашса - алақанында ұстап, езіп-жаншып отырарлық сансыз айла-амал, күш-құралға ие шонжар, бектер есебін тауып, өздерінің нашарлау көршілерін соңына түсіп қуғындап, оларды қалайда толық сорлатып шыға алатындай билікте болды.

Англияны норман герцогі Вильгельм жаулап алған соң алпауыттардың өктемдігі тіптен күшейіп, қара халықтың олардан көрген зорлық-зомбылығы мүлде асқына түсті. Төрт ұрпақ дүниеге келіп өмір сүріп өтсе де, нормандар мен англосакстардың кектескен қаны бір-біріне қосылмады, яғни бірімен бірі өштесіп алған халықтар не ортақ тіл таппады, не мақсат-мүдделері бірікпеді, бір халық әлі де болса өзінің жеңісіне мастанумен болды да, екінші халық өзінің жеңілгеніне қайғырумен болды. Гастингсте өткен ұрыстан соң өкімет билігі түгелімен нысапсыз норман ақсүйектерінің қолына көшкен еді. Саксон бекзадалары, сакстардың бұрынғы болған-толған адамдары түгелдей жойылып кетті, ал аман қалғандары болса, ездерінің бұрынғы жер-суынан, мал-мүлкінен жұрдай боп шықты; қысқасы, не керек, ата-бабаларының жер-суына не боп қалған саксон шаруалары кемде-кем еді. Корольдер заңына тура келсе де, келмесе де, жаулап алушыларды жек көріп отырған халықтың еңсесін неғұрлым баса беруге бой ұрып отырды. Норман ұлтынан болған патшалардың барлығы да өз халқын көрінеу артық ұстады; саксон патшаларының халыққа жайлы бұрынғы жол-жобаларында болмаған аңшылық заңы, тағы сондай иі жұмсақ ережелері енді қатая түсіп, тауқыметі жеңілген жұрттың мойнына артылды; алпауыттардың онсыз да жетіп-артылып жатқан ауыр қанауын қабындатып, шаруалар үшін бұл да бір жығылған үстіне жұдырық болды.

Патша сарайларында, сонымен қатар өз мекен-жайларының сән-салтанатын мінсіз ғып қоюға тырысқан бектер мен манаптардың ордаларында ылғи норман-француз тілі қолданылды; сот-тергеу істері де барлық жерлерде осы тілде жүргізіліп отырды. Қысқасы, француз тілі ақсүйектердің, серілердің, ол түгіл тіпті әділетті сот істері жүргізілетін тіл болды да, ал одан әлдеқайда айбарлы, анағұрлым мақамды англосаксон тілі басқа тілді білмейтін қарадүрсін шаруалардың, құл-құтандардың тілі боп қалды.

Дегенмен, жер қожалары ол жерді баптап, егін егетін бағынышты халықпен тілдеспей тұра алсын ба, сол қажеттіктен келіп, бір-бірімен сөйлесіп, ұғынысу үшін француз тілі мен англосаксон тілінің аралығынан қосынды жаңа сөздік пайда болды. Сөйтіп жеңімпаздар тілі мен жеңілгендер сөзінің сәтті араласуынан келін, қазіргі замандағы ағылшын тілі туды, содан бері көне грек, латын тілдерімен және күнгей европалық деп аталатын тілдермен қатыса келіп, ағылшын тілі соншалық бай тіл боп шықты.

Менің мұны оқырмандардың есіне салып отырған себебім, англосаксон халқының Вильгельм II патшалығынан кейінгі тарихында соғыс я бүліншілік сияқты ешбір кесек оқиға болмаса да, баяғы сол басқыншылықтан түскен жарақат Эдуард ІІІ-нің патшалығына дейін бәрібір оңалмады. Англосакстар мен оларды жаулап алушылардың арасындағы ұлттық айырма орасан зор; өткенді еске алып, қазіргі заманды ойласақ болды, сол жараның ауызы ашылып кетеді де, жеңімпаз нормандар мен жеңілген сакстар әулетінің арасын айырып тұратын шекара ашылып қала береді.

Осы тараудың басында айтылған орманның шүйгін шөпті бір үйегінде күн ұясына кіріп бара жатты. Заманында көне рим әскерінің жойқын жорықтарының айғағы болды ма екен, әлде кім білсін, әйтеуір бұтақтарын кең жайған, сабаулары төртпақтау келген, жүздеген нән емендер мақпал кілемдей көкорай шалғынды қанатының астына алып тұр. Емендердің ара-арасында бук, сүйір жапырақ, әрқилы шілік-бұта сияқты майда ағаштар қаптай өскен, бұлардың қалыңдығынан батар күннің сәулесі де жол тауып өте алар емес; ал кейбір тұста қалың ағаш ұзаққа сиреп, ұшығына көз жетпестей, алыс алаң қиырға сілтеп кетеді де, адам қиялында мың жылдық орманның неше түрлі ғаламаттары пайда болады. Батып бара жатқан күннің алқызыл шапағы жапырақ-жапырақтың арасынан сығалай түсіп, біресе сынық бұтақтар мен бунақ-бунақ ағаш сабақтарына әлсіреген қалтылдақ сәулесін түсіреді, біресе көк шалғынды саздауыт жерді нұрына бөлеп, жайнатып жібереді. Орман үйегінің орта шеніндегі кең алаң бір кезде әулие-машайықтардың ғибадат еткен орны болса керек. Осы арада әдейі адамның қолымен жасалғандай, текшелене біткен төбешік көзге түседі; төбенің басында әлденеше үлкен-үлкен қой тастар жатыр. Соның ішінен жетеуі тікесінен тік тұрып қалыпты, ал өзгелерін бір құдай деген бірадар адам жығып кеткен болу керек, бірнеше тас сол орнына жақын жерде, енді бірнешеуі төбенің беткейінде сұлап жатыр. Тек бір үйдей тас қана етекке дейін домалап барып, төбенің етегінен тесіп шыққан кішкене бастау бұлақтың жолын бөгеп қалыпты - бұлақтың жылымдап аққан жай ағыны тасқа соғылып, ептеп қана сылдырайды.

Бұл арада осы табиғатты жандандырып отырған екі адам бар; сырт пышындары мен киім-кешектеріне қарағанда, бұлар ерте кезде батыс Йоркширдің тоғайлы өңірін мекендеген қарапайым қарашылар болуға тиіс. Мұның жасы үлкені қабағынан қар жауған қатал кісіге ұқсайды. Үстіндегі бар киімі әйтеуір бір аңның терісінен илеп, жүнін сыртына айналдырып тіккен тері жарғақ; тозығы жеткендіктен түгі қажалып түсіп біткен; түктің әредік қалған жұрнағынан оның қандай аңның терісі екенін айырып болмайды. Бұл тағы дәуір адамының киіміне ұқсас жарғақ иесінің иығынан тізесіне жетіп, бір езі барлық киімнің орнын басып тұр. Тонның жағасының кеңдігі сондай, оны біздің жейдемізше, не баяғы батырлардың сауытынша, бастан киіп-шешуге болады. Куртканың денені қысып тұруы үшін оған жез доғалы жалпақ былғары белбеу буыну керек. Белбеудің бір жағына — кісе қалта, екінші жағына — сыбызғылы қой мүйізі тағылған. Белбеуге қынабымен мүйіз сапты жалпақ, салалы пышақ ілінген; мұндай пышақтар көршілес жерде, осы араның өзінде жасалатын, о кезде мұны Шеффилд пышағы деп атайтын. Бұ кісінің аяғында аю терісінің қайысымен байланатын шоқайы бap, бұдан гөрі жіңішкерек таспамен, шотландықтардың дағдысынша, тізесін жалаңаш қалдырып, сирағын шандып алыпты: Басында шашынан басқа ештеңесі жоқ, күннің көзінен оңып, тоттың дағы мәнзелдес қарақошқыл-жиреңдеу тартқан ұйпалақ қалың шашы моншақтай жалтыраған ақсары түсті қалың қаба сақалынан мүлде өзгеше еді. Енді біз бұл кісінің сырт тұлғасындағы айрықша көзге түскен бір белгісін айтуға тиіспіз, өйткені бұл белгінің естен кетпестігі сондай, тіпті оны айтпай кету мүмкін емес: ол белгі — иттің қарғысы секілді, мойынға дәлдеп қабыстырып тастаған жез алқа. Алқаның кеңдігі сол — еркін тыныс алуға кедергі келтірмейтін еді де, тарлығы сол — арамен кесіп алмасаң, мойыннан сыпырылмайтын еді. Бұл мойынтырыққа саксон әрпімен:

«Гурт, Боевульф ұғлы, Ротервудтағы Седриктің тума құлы» деген сөздер жазылған.

Шошқа бағушы Гурттың қасында, машайықтар құлатып кеткен бір тастың үстінде, Гурттан он жастар шамасы жасырақ және бір адам отыр. Мұның да киімі шошқа бақташысының киіміне ұқсас болғанмен, бір түрлі қызық жақтары бар және тігілген матасы да жақсырақ. Бұл адамның курткасы қанқызыл бояумен боялып шыққан да, оның үстіне әлдеқандай бір ала-құла, өрескел өрнектер салынған. Куртканың үстінен қызыл-күрең шұғадан тігіп, шымқай сары матамен жұрнақтап, рабайсыз кең және шолтиған қысқа плащ жамылған, мұнысы қожалақтанып былғанып та қалыпты. Плащты иықтан иыққа ауыстыра салу да, немесе оны айқара орана салу да оп-оңай, осылай жамылғанда оның өңіріндегі қатпарлары төгіліп түседі де иесінің денесіне жарасып турады. Бұның қолында күміс білезік, мойнында алқасы бар. Алқаға: «Вамба, Милау ұғлы, Ротервудтағы Седриктің құлы» деген сөздер жазылған. Мұның да аяғына кигені жолдасынікіндей шоқай, бірақ қайыс таспаның орнына, бірі қызыл, бірі сары ұйық киген. Бас киіміне үлкендігі аң аулайтын сұңқарларға тағылатындай қоңыраулар байланған; иесі басын қозғаса болды, қоңыраулар сылдырлап қоя береді; бұл өзі бір минут дамыл таппайтын адам еді, сондықтан қоңыраулар да тынымсыз сылдырлап тұратын. Киген бөркінің сыртқы былғары төбесін айнала иректеп, нақыштап келтірген, бас киіміне қарағанда, мұны бір бұрынғы бекзадалардың тәжіне ұқсатуға болатын; ал бөркінің ішкі жағында иығына түсіп тұратын ұзын қалтасы бар, мұнысы бұрынғы замандағы түнгі қалпаққа, үш бұрышты елекке, әйтпесе осы замандағы гусарлардың бас киіміне ұқсас келетін. Қоңыраулы бөркіне, бөркінің істелген үлгісіне, өзінің әумесерлеу сиқына, сонымен бірге түріндегі қуақылық ізіне қарап, Вамбаның сол замандағы от басы, ошақ қасы клоундардың яғни қылжақбастардың бірі екенін айыру қиын емес еді; ол заманда өз үйінің қабырғасынан ұзап шыға алмайтын болған соң, әйтеуір бірдеңені ермек ету үшін бай адамдар осындай қуақы қылжақбастар ұстайтын.

Қасындағы жолдасы сияқты мұның да белбеуіне байлаған сумкасы бар еді, бірақ ондай сыбызғы мүйізі де, пышағы да жоқ болатын, өйткені бұл өзі қолына үшкір, яки өткір қару беріп қоюға сеніп болмайтын жандардың бірі болса керек. Оның орнына сол замандағы сахнада түрлі өнер көрсететін сауықшыл артистердің ойын құралы тәрізді ағаш сапысы бар-ды.

Бұл адамдардың киім-кешектеріндегі айырмашылық қандай болса, мінез-құлықтары мен жүріс-тұрыстарындағы айырмашылық та сондай еді. Құлдың яғни мендікердің қабағы қатыңқы, түрі сынық болатын; мұның қабағының ашылмауына қарағанда, оны барлық дүниеге қалай болса солай, немкетті қарайтын жан деп ойласа да болғандай, бірақ кей уақытта көзінен от шашып шыға келгенде, оның өз кемтарлығын ойлауға санасы жететіндігі, соған қарсылық көрсетерлік шамасы да барлығы көрініп қалатын. Ал бұған қарама-қарсы Вамбаның сырт пышыны осы мінездес жандардың дүниеге жеңіл-желпі қарайтындығын, дамылсыз ұшқалақ, жеңілтек екендігін, оның үстіне өзінің қазіргі хал-ақуалына, киім-кешек, сыртқы көркіне әбден риза екендігін айтып тұрғандай. Бұлар екеуара англосаксон тілінде сөйлесіп келеді, біздің, жоғарыда айтқанымыздай, ол кезде норман жаулаушылары, олардың алпауыт билеушілердің жақын нөкерлері болмаса, Англияның барлық төменгі таптары осы тілде сөйлесетін. Ал бұл тілді білмейтін оқырмандар үшін бұлардың әңгімесін сол тілде баяндап жатудың қажеті жоқ, сондықтан оны біз сөзбе-сөз аударып береміз.

— Витольд әулие, мына қара басқырдың шошқасына бір қара көрсетсеңші!—деп қарғады бақташы, бытырап кеткен малын сыбызғының ащы даусымен де жинап ала алмаған соң. Шошқалар бұған ерегіскендей, одан сайын қорқылдап, тіптен бой бермей қойды, бук ағаш өрігі мен емен түйіршіктеріне құныға жабысып, бір бөлегі бақташының айқайын елең қылмастан, бұлақтың бойындағы батпаққа аунап, көлбей түсіп жатып алды.

— Витольд әулие, мына топалаң келгірді бір жайратшы! Егер бүгін кешке осы шошқаның екеу-үшеуін екі аяқты қасқырлар жәркемдемесе, құдай ұрсын мені.. Кә, Фангс! Бері кел, Фангс!—деп барынша айғай салды бақташы сабалақ жүнді күзетші итіне. Тоңмойын шошқаларды қайыруға көмектеспек болғандай, бақташының иті ақсаңдай, айнала жүгіріп жүр.

Бақташының иті әлденесінің ымын түсінбей ме, әлде өзінің не істеуге тиіс екенін ұмытып қалған ба, әлде біле тұра қасақана істей ме, әйтеуір ол шошқаларды жөніне қайырудың орнына, беталды қуалап, бейберекетін шығарды.

— О, мойның үзілсін, мойның үзілгір! — деп ұрысты Гурт, итінің теріс әрекетіне ызаланып.— Әлгі бір орманшы дегендерінің де қарасы өшпейді екен. Итімізді тырнақтан жұрдай қылып, аяқтарын баса алмай жүргені мынау. Тілеуіңді берсін, Вамба, көмектесші. Төбенің ана жағынан шығып, үркітіп жіберші мына хайуандарды. Сонсоң желдің бетімен өздері-ақ қаптап кетеді.

— Бері қарашы өзің,— деді Вамба орнынан қозғалмастан.— Мен бұл жөнінде аяғыммен ақылдастым: үстімдегі сәнді киіміммен мына батпаққа белшемнен батып жүру патшадай келбетім мен корольдей кербездігімді қорлағандық болады дейді олар. Сондықтан да, Гурт, менің тілімді алсаң, Фангсты шақырып ал да, бұл істі соның билігіне бер. Сенің шошқаларың мылтығын кезенген солдаттарға, немесе жол тосқан қарақшыларға, әйтпесе, қаңғырған жаһангездерге кезіге ме, осының бәрібір емес пе! Әйтеуір шошқалардың таң атқанша нормандарға айналып шығатыны даусыз ғой, сонда сенің айызың қанып, жаның бір рақат табады ғой.

— Сен өзің қалай-қалай деп кеттің — неліктен бұл шошқалар менің ризалығыммен нормандарға айналмақшы?—деді Гурт, қылжақбастың сөзінің байыбына бара алмай.— Жөндеп түсіндірші, кәні. Менің топас екенімді білесің ғой, ашу мен ызадан басқа миыма ештеңе кірмейді. Жұмбағыңды мен білмеймін.

— Ендеше, мынау төрт аяқты қорсылдаған мақұлықтарды не деп атаушы еді?— деп сұрады Вамба.

— Шошқа дейді, мияу неме, шошқа,— деді бақташы.— Мұны кез келген ақымақ біледі ғой.

— Дұрыс айтасың, «суайн» дейді бұл доңызды. Ол — саксон сөзі. Ал енді оны сойып терісін сыпырып, қолын — қол, бұтын — бұт қылып боршалап, қылмысты кісідей, аяғынан асып қойғанда оны не деп атайсың?

— Порк деймін,— деді шошқа бақташысы.

— Ә, бәрекелде, мұны да әрбір кеще біледі,— деді Вамба.— Ал енді «порк» дегенің, менің білуімше, норман-француз сөзі. Демек, шошқа төрт аяғынан тік басып, оны саксон құлы бағып-қағып жүргенде, оны саксонша атайды; ал сонсон шошқа мырзасының ордасына жетіп, өңшең қасқа мен жайсаңның той-томалағына түскен соң, норманға айналып, оның аты «порк» болады. Мұны қалай көресің, достым Гурт?

— Дұрыс айтасың, достым Вамба, мына сөзің ақиқат. Ал бірақ, осы ақиқаттың сенің мияу басыңа қалай келгеніне таңым бар.

— Олай болса, одан ары тағы тыңда,— деді Вамба шешіле түсіп.— Мысал үшін, мына біздің атан өгізімізді айтайық: оны сен сияқты құл бағып жүргенде, ол өзінің «окс» деген саксонша атына не, ал енді ол бір ақсүйек мырзаның алдына. тартылып, соның тататын тағамы болды дегенше, әлгі өгізің елпілдеген жарамсақ француз серісі Биф болып шыға келеді. Сол сияқты «каф» деп аталатын бұзауың да — осы жолмен мосье де Воға айналады: бұзауды бағып-қағып, күтіп тұрғанда, ол — сакс, ал енді ол тояттау үшін жұмсалғанда — норманша аталып шығады.

— Дунстан әулиенің аруағына сыйынып айтайын,— деді Гурт ағынан жарылып,— қанша жанға батса да, айтқаныңның бәрі дұрыс. Бізге тек дем алатын ауа ғана қалды, оны да алып қоймай отырған себептері — мойнымызға артылған жұмысты атқарсын дегендері ғой, әйтпесе оны да қимаған болар еді. Қандай жылы-жұмсақ тағам болса — солардың алдына тартылады; өңі түзу әйел болса — солардың төсегінде; аяулымыз-ардақтымыз, батылымыз-батырымыз болса — сол келімсектердің бастауымен әскерлерінде қызмет етіп, сүйектері итарқасы қиянда қалады; азын-аулақ осында қалғандары болса, соры қайнаған сакстарды қорғауға әлдері де жетпейді, қолдарынан да келмейді. Айтты-айтпады, әйтеуір бізге ара түсіп, ерлік көрсеткен қожамыз Седриктің жанына құдайым жамандық бермесін; бірақ осы жақын арада біздің жаққа Реджинальд Фрон де Беф келеді дейді, Седриктің мықтылығы неге тұратынын міне сонда көреміз... Ей, бері, бері қарай!—деп айғай салды бақташы, бар даусымен қайта даланы жаңғыртып.— Әне солай, тақымда, Фангс, бұл хайуандарды! Жарайсың, бәрін шоқтай ғып үйірдің ғой.

— Гурт,— деді әумесер,— сірә, сен өзің мені шын ақымақ деп ойлайтын болуың керек, әйтпесе менің азуыма бармағыңды өзің әкеп салмаған болар едің. Осыдан ғой нормандарды жамандайтыныңды Реджинальд Фрон де Бефкс я Филипп де Мальвуазенге сездірсем болды, демнің арасында мына ағаштың бірінің басында асулы тұрар едің. Ақсүйек мырзаларға тіл тигізушілердің зәресін ұшыру үшін сенің бір бұтақта теңселіп тұрғаныңнан артық не керек!

— Ой, төбет! Шыныңмен-ақ ұстап берер ме едің мені! Соған итермелеген өзің ғой мені! — деп шарт ете қалды Гурт.

— Ұстап беру дейсің бе? Жоқ, мені қолымнан келе қоймас, ол ақылды адамдардың ісі ғой, мен ақымаққа қайдан келсін... Ал тоқтай қал... Бізге қарай келе жатқан кім болды екен? — деп Вамба өзінен-өзі тыңдай қалды, бірден-бірге анық естіліп келе жатқан ат дүбіріне құлақ салып.

— Кім келе жатса да саған бәрібір емес пе? — деді Гурт; бұл кезде ол малының бас-аяғын жиып алып, орманның бір көлеңке түскен үйегімен айдап келе жатыр еді,

— Жоқ, бұл аттыларды мен көруім керек, — деді Вамба.— Мүмкін бұлар сиқыр патшалығындағы король Оберонның елшісі болуы мүмкін...

— Жап аузыңды!—деді шошқа бақташысы.— Нажағай ойнап, дауыл келіп қалғаны мынау, сен әлденені көйітіп келесің. Мына күннің шартылдауын тыңдашы өзің. Жаңбыр болса, ол құйып тұр. Бұрынды-соңды тікесінен-тік жауған мұндай ірі жаңбырды жаз баласында өмірі көрген емен. Қарашы, соғып тұрған жел де жоқ, емендер сұрапыл дауылдағыдай шайқалып сықырлайды. Онан да үніңді өшір, дауыл келіп қалғанша, үйге жетейік! Түн сұмдық қорқынышты болады.

Жолдасының ақылы, сірә, құлағына кірді білем, Вамба томпылдап, соңынан ере жөнелді, ал Гурт қасында, шөптің үстінде жатқан ұзын құрықшасын алып, малдың соңынан тартты. Жаңадан пайда болған бұл Евмей қасына Фангс итін ертіп алып, шұрқырай қорқылдаған көп шошқасын орманның етегіне қарай тықсыра қуалап келе жаты.

II ТАРАУ

Ол монах ревизоры ед монастырьдың,

Ол монах ревизоры ед монастырьдың,
Аңшылық, аттың үсті үргін-сүргін
Серілік, құлшылықты қатар ұстап,
Тимеген жәй жұмысқа қолы бір күн,
Жүреді мұндайларды жұрт кінәлап,
Сонда да осындай-ақ болсын аббат,
Мақтасқан оның округ ат қорасын,
Ат-тұрман әшекейді таққан асыл,
Қоңыраулар сонау шеркеу қоңырауындай
Жұмсаған төгіп-шашып қазынасын.

Чосер

Аттың дүбірі бірте-бірте жақындап қалды, бұл аттыларды көргенше асық боп келе жатқан Вамба, серігінің айтқан ақылына, салған байбаламына қарамастан, ананы да, мынаны да сылтау қылып, әлсін-әлі бөгеліп келеді: біресе ол ағаш басындағы шала піскен жаңғақты жұлып, біресе өткен-кеткен деревня қыздарына көз салып қарайлай берді де, суыт жүріп келе жатқан жолаушылар бұларды дембе-демде-ақ қуып жетті.

Атты жолаушылар он шақты кісі екен; олардың алдында озық келе жатқан екеуі мәртебелі адамдар да, қалғандары солардың атқосшылары болуға тиіс. Алда келе жатқан екеудің біреуінің жөн-жосығын айыру қиын емес-ті бұл даусыз жоғары дәрежелі діни адам. Мұның үстінде өзінің діни орденінің ережесіне қайшы келетін асыл матадан тігілген тәркі-дүние момағының кербез киімі бар; ең асыл деген фламанд шұғасынан күлапарасымен қоса тігілген келісті плащ монахтың, сол толыңқырап кетсе де, сымбаттылығын жоймаған сұңғақ тұлғасынан төгіле түсіп, әбден жарасып тұр.

Бұл кісінің киім киісінің кербездігі қандай болса, сол сияқты дүниенің өзге қызығынан да безген түрі жоқ еді. Қайта түксиген қабағының астынан жалт-жұлт қарайтын сұрқия жанары оның аса айлалы нәпсіқұмар екенін айтып тұратын, егер мұндай көлгірлігі болмаса, бет нұсқасына қарап, оны бір инабатты адам деп ойлауға болатын. Оның үстіне сопының имамдық кәсібі мен жеткен дәрежесі оны өзінің бойын билеуге әбден дағдыландырған, сондықтан да жаратылысында ол кең пейілді мейірбан адам боп көрінсе де, керек жерінде салтанатты сал болып шыға келетін. Монастырь жол-жобаларына, папалар мен шеркеу ордаларының жарлықтарына қарамастан, монахтың үстіндегі киімі өте сәнді болатын: бұл шеркеу тересінің киген плащының жеңі асыл аң терісімен жұрындалып, әсем әдіптелген, ал өңірі алтын қапсырмамен түймеленеді, қысқасы, монахтың діни орденіне лайықтап киген киімінің келістілігі, сәнділігі біздің тұсымыздағы квакер діни қауымындағы сұлулардың киіміндей: бұл бикештер ездеріне бұйырылған киім үлгісі мен оның түрін толық қабылдай отырып, оның тігілетін затымен, ол заттың жарасымдылығымен жоғары қауым адамдарының кербездігінен бір де қалыспай шығатын.

Мәртебелі хазірет мықты жорға қашырмен салт жүріп келеді, қашырдың ер-тұрманы әсем, сол уақыттағы сән-салтанат бойынша, жүгеніне күміс қоңырау тағылған. Хазірет атқа отырғанда, басқа монахтардай қопал емес екен — қайта, аттың құлағында ойнайтын кәнігі майталманша қаздиып қалыпты. Қашырдың жол жорғасы қанша жайлы болса да, үстіндегі ер-тұрманы соншама келісті десек те, кербез монах мұндай жабайы көлікті ұзақ жол жүргенде ғана пайдаланушы еді. Ал монахтың салтанат кезінде мініп шығатын, аспан жылқысы тұқымдас, жүзіктің көзінен өткендей, аягөз арғымағы нөкерінің ішіндегі жай тәленгіттің жетегінде келеді. Ол заманда аса бай, атақты ақсүйектер бәсірелеп мінетін арғымақты көпестер Андалузиядан адам айтқысыз зор қиыншылықпен, үлкен қауіп-қатермен әрең алып шығушы еді. Серке сан арғымақтың сәнді ер-тұрманының үстінен, неше алуан шеркеу таңбаларымен, түрлі крестермен нақышталып кестеленген, аттың тұяғына дейін төгілген ұзын жабу жабылған. Сірә, хазіреттің жолға алған басқа керек-жарағы да болса керек, бір атқосшы үстіне жүк артылған қашырды және жетелеп келеді; монахтың өзімен діни ордені бар, бірақ одан дәрежесі төмен екі монах аттылардың ең соңында, басқаларға еш көңіл аудармастан, екеуара күлісіп қойып, өз алдарына қызу әңгіме-дүкен үстінде.

Мәртебелі дін иесімен үзеңгілес келе жатқан — жасы қырықтан асқан ұзын бойлы қағылез, тарамыс денелі, қайратты кісі. Оның үнемі жаттығумен шыныққан алып тұлғасы тек қана сүйек пен бұлшық еттен және тарамыс-сіңірден құйылғандай еді; бұл адамның нелер ауыр сынды басынан кешіргені, тағы да соншалықты кешіруге даяр екені тәрізінен көрініп тұр. Басында төңкерулі келімен ұқсастығы үшін француздар mоtier1 деп ат қойған дөңгелек құндыз бөркі бар. Келбетіне қарағанда, қарсы келген адамды сесімен ықтырып, пысын басып тастағандай. Ыстық күннің қақтауымен негрлердей қап-қара боп кеткен ірі, ожар біткен кескіні қашанда ашу шақырып, тұтанып тұратындай айбарлы еді де, жайшылық уақытта сол бұрқ-сарқ еткен қақтығыс-соқтығыстан жаңа ғана тыным тапқандай көрінетін; соның өзінде адырайып тұрған шеке тамыры мен жоғарғы ернінің ілікшіл емеуріні сол жанжалдың минут сайын қайта тұтанып кетуіне айғақ болғандай. Мұның өткірлігі мен қайсарлығын танытатын қара көзінен, сан қарсыласымен салысқан сайысының, басынан кешірген қиын-қыстау қауіп-қатерінің тарихын оқығандайсың. Түріне қарағанда, бұл өзіне тек қана қарсы келетін адам тілеп тұрғандай, өзінің ерлік қайратымен жолында тұрған қарсыласын жермен-жексен ғып, жоқ қылып жібергендей сұстанытып тұрады. Қабағының үстінен айғыздала түскен тыртық мұның түсін одан сайын суытып, сол ұрыста семсер жанап кеткен бір көзі сәл шапыраштанып, түріне қабағат қаһар кіргізіп тұр.

Қасындағы серігі сияқты, бұл жолаушының да үстінде сопының ұзын плащы бар, бірақ плащының қызыл түсі сопылардың белгілі төрт орденінің бірде-біріне бұл жолаушының қатысы жоқтығын көрсетіп тұр. Мұның оң жақ жеңіне ақ шұғадан айрықша крест тігілген. Плащының ішінен монах жолына қайшы келсе де, кішкене темір шығыршықтан тоқылған жеңді және қолғапты сауыт киген; сауыт асқан шеберлікпен биязы тоқылған екен, жұмсақ мамықтан тоқылған кеудешелер біздің. денемізге қандай дәлме-дәл қонымды келсе, мұның қонымдылығы да сондай. Мұның санын да сондай сауыт қоршап тұрғаны плащының қатпарынан көрініп тұрды; ең ақыры тізесіне, балтырына дейін жұқа болат шығыршықпен жабулы. Бойында бар жалғыз қаруы — екі жүзді алмас қанжар белбеуіне қыстырылған.

Арт жағындағы бір атқосшының жетегінде келе жатқан өзінің сайысқа түсетін асыл тұқымды тұлпарын қажытпау үшін болу керек, сері жолға жүретін басқа бір мықты атын мініп келеді. Жауынгердің бар қаруы жорық атының үстінде; ер тоқымның бір жағында ілінген, мысыр ұсталарының асыл белгісімен нақышталған берданка мылтық, екінші жағында — серінің қауырсынмен үкіленген дулығасы, сауытына сай қалпақ, сала құлаш екі жүзді семсер. Екінші бір атқосшының қолында серінің жоғары көтерілген желекті найзасы; найзаның ұшында плащының жеңіндегідей крест таңбалы шағын жалау желбірейді. Тағы сол атқосшы серінің бүкіл кеудесін жапқандай, үсті жалпақ, асты үшкір, үш бұрышты қалқаның ұстап келеді. Қалқанның сыртында қызыл шұға қабы бар екен, сондықтан ондағы таңбаны көріп болмайды.

Бұл екі атқосшының соңында тағы екі қызметкер келеді; түсінің қара торылығына, ақ сәлдесіне, бөлекше киім үлгісіне қарағанда, бұлар Күншығыс адамдары. Қысқасы, бұл жауынгердің өзінің де және нөкерлерінің де сырт пішінінде әлдеқандай бір ерсілік, бөтендік бар еді. Атқосшылардың киімі аса сәнді, ал күншығыстық малайларының мойнында күміс алқа, жалаңаш қол-аяқтарына күміс білезік салған. Нөкерлерінің жібектен кестелен тіккен киімдері мырзаларының байлығын, тектілігін бір көрсетсе, екінші жағынан серінің өз басының жауынгерлік киім-кешегінің қарапайымдығына өте кереғар еді. Оның күншығыстық малайларының таққан қаруы — ұстайтын саптары мен сыртындағы қынаптарына алтын жалатқан қисық қылыш, бұдан да гөрі әсемірек соғылған түрік қанжары болатын. Бұлардың әр қайсысының қанжығасына байланған, өткір болатпен ұшталған ұзындығы құлаш төс жарадай келте найзалары бар. Бір кезде арап-түрік халықтары осындай қаруды мықтап қолданып, соғыс жағдайында әлі де іске асырып келеді, күншығыс халықтары бұл қаруға «әл-жарид» деп ат қойып, найзаны ату өнеріне әбден машықтанып кеткен. Малайлардың астындағы аттары арап жылқысының тұқымы, қазанат келген қағылез, көсем жүретін аяншыл, құлан жал, серке сап арап жылқысы Нормандия мен Фландрияда әскердің қару-жарағымен.қоса сайлап есіретін қара етті, обадай айғырларға бір де ұқсамайтын. Алпамсадай бұл хайуандарға қарағанда, араби аттар қолдан құйған мүсіндей, ұшып тұрған бір жануарлар деуге болады.

Топ жолаушының елден ерек сән-салтанаты Вамба түгіл, одан әлдеқайда салмақтырақ серігінің де көңілін бөлді, Бұл келе жатқан монахтың осы өңірге белгілі Жорво аббаттығының хазіреті екенін ол ешкім айтпай-ақ таныды; бүкіл аймаққа даңқы шыққан саятшы, сауықшыл-сайраншы және тағы елдің айтуына қарағанда, монах жолына жатпайтын басқа да дүнияуй пендешіліктің ешбірінен қашпайтын кісі болатын бұл имам.

Бірақ ол кезде дін иелері мен монахтардың мінез-құлқына, жүріс-тұрысына онша мін тағыла қоймайтын, сондықтан Эймер хазірет те өзінің діни қауымының ортасында жақсы кісі болып есептелуші еді. Имамның еркін, көңілді мінезі, ұсақ-түйек күнаны кешіре беретін дарқандығы өз айналасындағы ұлылы-кішілі ақсүйектер арасында оның абыройын арттырып, сүйікті адам етіп жіберген; оның үстіне Эймер нормандардың текті тұқымынан шыққандықтан ақсүйектердің көпшілігімен ағайындас туыс болатын. Әсіресе ақсүйектердің әйелдері apулар қауымына әрқашан бейім тұратын, ол түгіл тіпті алпауыт ордаларының ескі дәстүрлі ақ отауларында жата-жата еріккен сұлулардың мауқын баса білетін имамның олай-бұлай жүріс-тұрысын айыпқа бұйырмайтын. Мұның үстіне хазірет асқан аңқұмар саятшы еді, бұл өңірдегі ең қыран сұңқарлар мен жүйрік тазылар соның қолында болатын; осындай саятшы, құсбегімен ол ақсүйектердің жастар жағын аузына каратым алған; ал жасы келген үлкен адамдармен ол басқаша сөйлесетін; бұларға келгенде имам мінезінен тіпті мүлтік таптырмайтын. Айналасындағы қараңғы, надан жандарға ғұлама ғалым болып көріну үшін оның одан-бұдан қамтыған үстірт білімпаздығы жетіп артылатын да сыртқы сырбаздық айбары мен шеркеудің, діннің қасиеті жайындағы кептірме уағызы оның әулиелігі жөнінде ешбір күмән қалдырмайтын. Тіпті жоғарғы қауымның мінез-құлқына мін таққыш келетін қарапайым халықтың өзі де Эймер хазіреттің жеңілтек жүріс-тұрысына онша қатал қарамаушы еді. Өйткені Эймер өте жомарт болатын, ал қайырымдылық үшін көп күнәның кешіріліп кететіні басынан мәлім. Монастырь табысының басым жағы имамның билігінде болатын. Сондықтан оны өз қажетіне еркінше жұмсаудың үстіне, көршілес шаруаларға да көп көмек көрсетіп тұратын. Егер Эймер хазірет аңның қызығына түсін кетіп, ұзақ уақыт шапқылаумен жүріп қалса, әйтпесе бір жерде той тойлап. көп уақыт отырып қалса, ол болмаса, тіпті хазіреттің түні бойы бір әйелмен сұхбаттас болып, таң сәріде шеркеудің бөгде есігімен үйіне қайтып бара жатқанын әлдекім көріп қалса, ондайлар нығын қиқаң еткізіп, мейлің білсін дегендей, жымып жүре беретін, өйткені мұнан басқа да талай тақсырлардың ешбір күнадан қорықпастан, осылай зына қылып жүргеніне бойлары үйренген ғой. Қысқасы, бұл Эймер имам біздің сакстарға да әбден мәлім болатын. Олар да бұған самарқау иілетін де: «Benedicitе, mes filz»2 деген батасын алып жүре беретін.

Алайда, Эймердің серігі мен оның нөкерінің елден ерекше көрнегі шошқа бақташысы мен Вамбаны өте-мөте қайран қалдырды; соның салдарынан бұлар хазіреттің; қай жерге кімге түнеп шығуға болатынын білмес пе екенсіңдер деген сауалын да естімеді. Малайлардың әсіресе таң қалған нәрсесі: тотыққан шетелдіктің монах киімі мен әскери адамның киімін аралас киінгені, оның үстіне мұның күншығыстық қызметкерлерінің төтенше ат-тоны мен бұрын-соңды көрмеген қару-жарағы еді. Сонымен қатар хазіреттің батасы мен сауалының айтылған тілі де саксон шаруаларының құлағына жат естілуі ықтимал. Бұлар оны түсініп тұрса да, түсінбеген кісі болды.

Хазірет осыдан соң нормандар мен сакстардың түсінісетін тіліне ауысып, дауысын көтеріңкіреп қайта сұрады:

— Менің сіздерден сұрап тұрғаным, балалар, құдай үшін, біздің әулие-анамыз шеркеудің құрметі үшін соңын. ізгі ниетті екі қызметкеріне һәм солардың серіктеріне бүгінгі түнге меймандостық көрсетіп, нәсіп болған ырзығын тататын осы маңда мейірбан адам бар ма деймін?— Бұл сөзді хазірет қанша сыпайылап айттым десе де, ар жағында зіл жатқаны көрініп тұрды.

«Әулие анамыз шеркеудің ізгі ниетті екі қызметкері дейді! Сонда бұлардың қора сыпырушылары мен аспаздары, басқа қарашылары қайда болды екен»,— деп ойлады Вамба өз ішінен, бірақ, қанша ақымақпын десе де, мұны сыртына шығарып айтуға сақтанды.

Хазіреттің өзі ішінен осыны ойлады да, бірақ оған қарап басқаша жауап берді:

— Егер қасиетті тақсырларға жақсы тағам мен жұмсақ төсек керек болса, осыдан бірнеше шақырым жерде Бринксворт шеркеуі бар, сонда барсаңыздар, өздеріңіздің мәртебелеріңізге лайық зор құрмет көресіздер; жоқ, түнді тағат, ғибадатпен өткізбек болсаңыздар, онда сонау орман ішінде жатқан соқпақ сіздерді Копменхерст сайындағы иесіз үйшікке тура алып барады, онда барсаңыздар, сондағы тақуа машайық баспана беріп, түнгі намазды сіздермен бірге оқиды.

Вамбаның айтқан екі ұсынысын да тыңдап алып, хазірет басын шайқады:

— Мейірбан достым, — деді ол, — егер басындағы қоңыраулар миыңды айналдырып тұрмаса, сен Clericus clericum non decimat3 деген сөздің мағынасын білер едің, яғни діни адамдардың бір бірінен меймандостықты сұрап жатуы ләзім емес, Алланың рахманына ие болу үшін жай пенделер дін иелеріне қызмет етіп, олардың фатихасын алып қалуы керек.

— Мен деген бір есек емеспін бе, — деді Вамба, — сіздей тақсырдың қашырының мойнындағыдай қоңырау тағып жүргенім де сондықтан ғой. Бірақ басқа жандардың барлығы сияқты, қасиетті шеркеу-анамыз бен дін иелерінің де рақымы ең алдымен өз жамағатына түсетін шығар деп ойлаушы едім.

— Тарт тіліңді, оңбаған! — деп ақырып жіберді қарулы жауы