1

Бойындағы күш-қуатының сарқыла бастағанын Иван Петрович бұрын да сезіп жүретін, бірақ ешқашан да тап бүгінгідей діңкелеп, жер шетіне жеттім ғой деп ойламаған. Ол машинасын қаңтарып гаражға қойды да, құлазыған өтпелі күрке арқылы көшеге шықты, саламат сау кезінде өзіңнің дем-тынысыңды қалай байқамайтын болсаң, жиырма шақты жыл бойы тап солай байқамай келген жол, гараждан үйіне дейінгі екі аттам жер, оған тұңғыш рет таусылмайтындай ұзақ көрінді, оның әрбір аршыны адымдап жүргенді, ал әрбір адымы әл-қуат жұмсауды қажет етеді. Ілгері басқан аяғы кейін кетіп, жүрісі өнбей келеді, тіпті өз үйі — өлең төсегі де жеткізбей қойды.

Енді, міне, алдағы апта, ен ақырғы жұмыс аптасы, оған шетсіз-шексіз күллі ғұмырынан да ұзақ бірдеңе болып көрінеді. Қайран дүние-ай, соны, сол аптаны қалай, қайткен күнде жанай өтуге болар еді, кісі ақылы жете ме оған, ал сосын, одан кейін барып басталатын харекет-тірлік жайы тіпті беймәлім, оны көзімен көріп, көңілімен түйсініп те біле алар емес. О жақта мүлде тыйым салынған, бөтен бірдеңе, еңбек-бейнеті сіңген, қажетсіз бірдеңе бар тәрізді, осынау қапалы қам көңіл сәтінде со қажетсіз нәрсе бұған ажалдың тап өзінің о жақ бұ жағындағы бұлдыр бір сағым секілденіп кетеді.

Және соншама қатты шаршағаны қалай? Бүгін зорланып жұмыс істеген де жоқ, тіпті жүйке жұқаратын сілкілесу де, әкіреңдесу де болмады. Тек алдынан жер шеті көрінді, оның ар жағында — барар жер, басар тауы жоқ. Күні кеше ғана мұның алда бітірер бір ісі бар сияқты еді, бүгін бәрі бітіпті. Ертең орнынан қалай тұрады, машинасына тағы от алдырып, қалай жұмысқа шығары — белгісіз. Бірақ сол ертеңгі күннің өзіне сенер- сенбесі неғайбыл және соған сенбейтініне бір түрлі айызы қанатын да секілді. Жұрттың кейбіреуі алаңсыз тынығып, екінші біреулері есін жинап алуы үшін, тағы біреулері мастығынан айығуы үшін — өлшем-мөлшері жоқ, ұзақ-сонар түн келіп басса ғой... Сосын жаңа, жарық таң атып, ел сергіп, сауығып шыға келер еді. Жақсылық деген сол-дағы.

Бұл бір жылы-жұмсақ кеш-тұғын... Күндіз жылыған ауа шымыр тартып, суытатын сыңай танытпайды. Дымқыл қар қатқыл жол үстінің өзінде кісі аяғымен езіліп, іздер де тайға таңба басқандай ап-анық түсіп қалып жатыр, еріген қар суы тарам-тарам болып, еңіске қарай сылдырай ағады. Қара барқынданып үйіріле түскен ымырт әлетінде, осынау көктем суы көлкілдеп жатқан кезде, айналаның бәрі телегей-тасқынға қарық болып, бей-берекет жүзіп жүрген тәрізденеді, тек қалың кары әлі де болса аппақ, тап-таза күйінде тұтасып жатқан Ангара ғана алыстан қараған кісіге құрғақ жағалауға ұқсап көрінеді.

Иван Петрович ақырында үйіне де жетті, жолай келе жатқанда аялдап, әлде біреулермен сөйлесті ме, сөйлеспеді ме — есінде жоқ, әйтеуір жаны күйзеліп қиналатын, әлде үзіліп кетердей болып жанығатын кездері шыға келетін үйреншікті бір дерті ұстамай, үйінің алдындағы сау-тамтығы қалмаған шағын бауды жанай өтіп, ішке кіріп, қақпаны жапты. Аула сыртындағы сиыр қора жақтан, бір айлық бұзауды өбектеп жатқан Аленаның даусы келеді. Иван Петрович сенекке кіргесін лас етігін шешіп, өзін-өзі желкелегендей зорға жуынды да, шыдай алмағасын, кіреберістегі жалпақ орыс пешінің қасына қойылған жылы төсекке құлай кетті. «Ендігі менің орным осы ара»—деп ойлады ол, Алена келе жатыр ма екен деп құлағын тігіп және кешкі асқа тағы да тұрамын-ау деп алдын ала зәрезеп болып.

Алена мұны ауқаттандырмай тыным таппайды. Ал өзіне салса — тұрғысы жоқ. Ештеңеге де зауқы соқпайды. Бейне бір көр ішінде жатқандай.

Алена ішке кіріп, мұның бей-жай жатқанын көріп таң қалды, таң қалды да, осы сырқат болып жүрмесін деп сасып қалды. Жоқ, ауырмапты әйтеуір. Қатты шаршапты. Ол бірдеңені айта жүріп, столға ас-ауқат әкеліп қоя бастады, күйеуі бірақ оны көңіл қойып тыңдамады. Иван Петрович асты сәл кідірте тұруды сұрады. Ол осылай жатып себептен-себепсіз сүлесоқ күйі, бөтен біреудің ойын қайталағандай-ақ, қайдан келіп қосылғаны түсініксіз «март» пен «мерт» деген екі сөзді іштей айта берді Осынау сөздердің өзара үндестігінен өзге, ортақтас тағы бір пәлесі бар секілді. Жоқ, қайтсе де мартқа шыдауы керек, ең ақырғы әл-дәрменін салып, сол бір соңғы аптадан аман өтуі керек.

Сол сәтте Иван Петровичтің құлағына:

— Өрт! Қоймалар жанып жатыр!—деген ащы айқай келiп жетті.

Иван Петровичтің жаны күйіп, жабығып жатқаны сондай, осы айқай оның өз көмейінен шығып жатқандай болып елестеді. Бірақ Алена жетіп келіп:

— Есіттің бе, Иван? Есітіп жатсың ба? Ойпырмай, не дейді! Айтпақшы сен нәр татпадың-ау,— деді.

2

Жұмысшыларды жабдықтау бөлімінің қоймалары «Г»—әрпі секілденіп салынған еді, сол әріптің ұзын жағы Ангара бойын қуалай яки кәзіргі тілмен дұрыстап айтсақ, су бойын қуалай созылып кетеді-дағы, оның қысқа тұмсығы оң қанатпен жүріп отырып, төменгі көшеден барып шығатын — егер осынау добалдай әріпке, поселкеге барып, үстіңгі жағынан қараса, ол қаздиып тұрған сияқты емес, жалпиып жатқан сияқты болып көрінер еді. Мұның қалған екі жағы, әрине, тұп-тұтас бітеу дуалмен қоршаулы тұратын. Осы бір товарлар тоғысатын қоймаға көше беттен екі жол тірелетін. Оның кең қақпасы машиналарға арналса, онымен қатар тұрған есік ығайлар мен сығайларға қойылған еді. Қақпаның оң жақ қанатынан, қоймаларға жақынырақ жерден тап-тұйнақтай етіп салынған бір магазин дуалдан жартылай шығып, жасыл бояуымен жайнаң қағып, аялы әйнектерімен көшеге жадырай қарап тұр, оның екі бөлімшесіне — азық-түлік пен өнеркәсіп товарлары бөлімшелеріне ортақ бір басқыш қана бар.

Төменгі көшеге қоймалардың екі жағын ала ығы-жығы етіп үйлер салынған. Жұрт әманда суға жақын қоныстануды жақсы көреді ғой. Ендеше өрт жалаңдап шыға келсе, ол со қос қанаттағы үйлерді күйедей жалап, ойрандап, тіпті сонау жоғарғы жақтағы үйлерді де шарпуы ғажап емес-ау. Үйден атып шыққанда Иван Петрович, неге екенін қайдам, ең әуелі, қоймаларды емес, осы үйлердің жайын ойлады. Осындай кездері кісі ойына алдымен жаман нәрсе сап ете түседі, содан кейін барып ойын ақыл-ойы да, ic-әрекеті де алда болатын нәубет көлемін кеміте бастайды.

Иван Петрович басқышқа шығып, қоймалар жаққа көз тастап еді, отты көре алмады. Бірақ кәзір жан-жақтан естіліп жатқан айқай-шу, дәл со қоймалар жақтан қаттырақ, ащырақ жетіп жатыр. Жолды қысқарту үшін Иван Петрович бақша ішімен төтелей тартты да, бір ашық жерге келгенде ілгері қарап шын өрт екеніне көзі жетті. Бір буалдыр үзік-үзік жалын ирелеңдей жанып жатыр және ол қоймалардан әрірек он жақта жанып жатқан тәрізді; бір сәт Иван Петровичке бау-бақшаның қу шарбақтары мен сырт жақтағы монша жанып жатқан сияқтанып еді, бірақ со мезетте жалын лап етіп, шаншылып аспанға көтерілді де, төңіректегі қойма құрылыстарын самаладай жарқыратып жіберді. Қайтадан у-шу дауыстар, сындырылған ағаштың сатыр-сұтыр дыбысы естілді. Иван Петрович есін жиды, мұнысы несі, құр қол барып не бітірмек. Ол асығыс кейін бұрылды да, әйелінің атын атап шақырып келе жатты, бірақ ол көрінбеді, үйді ашық-шашық тастап, ызым-қайым кетіп қалыпты. Иван Петрович жарылған отын арасынан балтасын тауып алып, енді багорды қайдан табарын білмей, аула ішін шарлады, бірақ кенет үй есігін жабу керек еді — деген бір ойға алаң болып, әлгіні есіне түсіре алмай қойды. Тап сол сәтте үй қабырғасына жалпылдап от сәулесі түсіп, мұны асықтыра бастады. Сол-ақ екен, Иван Петрович есі шығып, әлгі келген жолымен кейін қарай тұра жүгірді.

Жүгіріп келе жатып ол өрт арайының кешеге жақындай түскенін байқап қалды. Шамасы, бұл от ойнауға болмайтын бәле болса керек. Поселке орнағалы бері тап осындай алапат өрт болып көрмеген еді.

Иван Петрович дуалды айналып жүгіріп келді де, тап кәзір шалқайта ашып тасталған қақпадан, іште не болып, не қойып жатқанын көзімен шолып, асықпай баяу басып, аулаға кіре берді.

3

Істің мән-жайына қарағанда, өрт шыққан түс, сірә, азық-түлік қоймалары ұзын жағынан, өнеркәсіп товарларының қоймалары қысқа жағынан келіп түйісетін бұрышта немесе со бұрышқа жақын бір жерде болса керек. Мұның екі жағы да өз алдына бөлекше, бірақ әрқайсысы бір-бірімен өзара тіркесіп сабақтасып жатыр.

Бұл құрылыс әуелде салынғанда зәуімен өрт шыға қалса, біржолата тып-типыл болып жанып кететін жерге салынған екен. Ал осынау қоймалардың өзіне келетін болсақ, о баста бұған от тиюі мүмкін-ау деп ойлаудың орнына, орыс адамының ақылы әрқашанда артынан жүреді және олар әрқашанда мекен-жайын сайлағанда, ең алдымен, қалай аман қалып құтылып шығуға қолайлы болу жайын емес, жүріп-тұруға, пайдалануға ыңғайлы жайын ойлаған ғой. Ал бұл арада поселке асығыс-үсігіс салынар кезде, ешкім де көп ойлап бас қатырмаған: судан қашып жүрген кісі, от жайын ойлай ма? Бірақ өрт шыққан мына бұрышты сөз етсек, онда бір кездегі әлдекім ақылы артынан емес, алдынан келетін сұм болса керек, ал ең дұрысы — бұл қырсық шалса қиын еместің кері.

Өрт ә дегеннен-ақ екі жаққа бірдей тараған. Азық-түлік қоймасы жағына от шатырды қуалай, оған тап бір оқ-дәрі сеуіп қойғандай-ақ, көз жетпейтін жылдамдықпен сатыр-сұтыр жайылған. Бұл жақтың шатырына шифер жауып үлгірмеген, шиферді күзде әкеліп, дуал түбіне қалап қоя салған, олар әлі сол арада жатыр. Ал өнеркәсіп товарлары қоймасының төбесін шиферлегелі екі жыл, банкілер салынған жәшіктер немесе печенье-конфеттер ылғалданып қалса — оқасы жоқ, ал егер осы араға жұрт оны сонау Иркутскіден әдейі іздеп келетін, тіпті ақшадан өзге тағы бір айрықша бағасы бар дейтін, әлгі жапон шүберектері жаңбырдың астында қалса — ол енді мүлде басқа жайт. Бірақ оттың бұ жаққа шатыр арқылы зып беруіне бөгет болған шифер емес, басқа бірдеңе. Мұндағы нағыз от қияметі шеткі қойманың ішінде, ойлана қараған кісіге, бар бәле осы арадан басталған тәрізді.

Мұнда тағы бір қойманың төбесі шифермен жабылған еді, ол азық-түлік қоймалары сапындағы ең шеткі, ішіне үн мен жармалар сақталатын дуал жанындағы қойма болатын.

Иван Петрович қайда барарын білмей, бір түрлі ыңғайсыздана қырындап, өрт жарығына малынған аула ішінде бірде олай, бірде бұлай жанығып жүрген кезде, тек екі жерде ғана кісілер топтанып, біріге бастаған екен: олардың біреуі оң қанаттағы, отқа жақын жерден мотоциклдерді дөңгелетіп шығарып жатыр-дағы, төрт-бес еркектен құралған екінші топ қойманың қарсы жақ шетінде, жоғарыдан қашқан өртті тоқтату үшін, ұзыннан-ұзақ созылған шатырдың дәл ортасын бұзып жатыр екен. Оларды жалаңдап жақын келіп қалған жалын қыздырып, шыдатпай барады, еркектер жан ұшыра айқайлап, уақыт озған сайын ысталып, қарайып кеткен тақтайларды сықырлата сындырып, жанталаса айырып алып, жанығып жерге итеріп түсіреді. Иван Петрович қолында балтасы бар екенін есіне алды, ол балтасымен соларға жәрдем беруге тиіс, бірақ төбеден түсіп жатқан тақтайлардан жалтарамын деп жүріп және жоғарыға қай жақтан, қалай шығарын білмей, шырқ айналып, біраз әуре-сарсаң болды. Сасқалақтап жүргенде есіне ештеңе түсер емес. Ол тек әлдекімнің сол жақ дуал жақтан өрліктің екі жақ еңісін кезек басып, асығыс жүріп кеткенін көргесін барып, сонша милаулығы үшін өзіне-өзі күңкілдеп кейіп жатпай, сөйлеуге мұрша қайда, күйіп- жанып жүрген жұрт тәрізді, аузынан жалын ата, өзін бір сықпыртып алды да, әлгі жаққа қарай тұра ұмтылды. Осы кеше ғана әлекедей жаланған ер қара азамат еді, енді арып-ашып, аруаққа айналған түрі осы.

Ана жақта, жоғарыда, жұртты Афоня Бронников билеп-төстеп жүр екен. Иван Петрович жүгіріп жақындай бергенде оның әлдекімге төмен түсіп сүймен немесе тым болмаса, іске ыңғайлы бір қаусатқыш белтемір тауып кел,— деп жатқан әмірлі даусын есітті. Сол-ақ екен, Иван Петровичтің бойы бір түрлі жеңілдеп сала берді, Афоняның осы жерде жүргені мұндай жақсы болар ма. Бұл арада тағы бір сенімді кісі — тракторшы Семен Кольцов бар екен, рас, ол бөтен жақтан келген, бірақ Иван Петрович онымен қоян-қолтық жұмыс істеген, оның тұрлаулы жігіт екенін жақсы біледі.

Афоня, Иван Петровичтің қолындағы балтасын көріп, кәдімгідей қуанып қалды:

— Мінеки, арамыздан бір ақылды адамның табылғанына да шүкіршілік! Әйтпесе, мына жұрт өртке, жаюлы дастарқанға шақырғандай-ақ, құр қол жетіп келіпті.

Афоня Иван Петровичті шатырдың аула жақ шетіне жұмсады, ал ол бір сәт іс жүйесін көзімен шамалап алды да, жымдасқан тақтайларды сөге бастады. Итарқаның екінші шетінен, шөркеге шығып алып, өрліктен төмен қарай төбе тақтайын астыңғы жағынан ұрған сайын сол шөркеден секіріп түсіп, қолтоқпағын зіл балғадай құлаштай сермеп, Афоняның өзі шатырды қақырата бұзып жатыр, ал шатырдың орта тұсындағы, қолында балтасы бар Семен Кольцовтың қимылы да ересен. Ол осы араның да, төбенің Ангараға қараған жағының да ісін тындырып тастағандай, әдетте, жұмған аузын ашпайтын,ұстамды, тұйық кісi бүйірі қызып алғасын, оң жақ, сол жақтағы тақтайларды құшырлана талқандап, қирата жүріп, жағы тыным таппай қиқулайды. Иван Петрович жұмысқа байланып, айналасына мойнын бұрып, бір қарауға зар болып жатса да, ішіндегі ыза-құсасын кісі — кісі оқтай атылып, шабуылға шығарда, әлдекімге ажал болып төнерде немесе тап қазіргі өздері секілді бірдеңені бүлдіріп, қиратуға лаждың жоғынан кіріскен сәтте ғана, айқай салып сыртқа шығаратын болар, әйтпесе мәселенки, егін егіп, тұқым сепкенде не азды-көпті малына шөп шапқан кездері түз тағысы сияқты ақырып-бақыру адамның тіпті өңі түгіл, түсіне де кіріп-шықпайды ғой,— деп ойлады. Ал біз болсақ, алғашқы қауымнан бері қанша заман өтті деп уақыт есебін жүргіземіз: ғасырлар зулап, өтуін өтіп жатыр-ау, бірақ кісінің жан жүрегіне сол қадым заманын, қарға адым жақын-ау, сірә.

Иван Петрович төменнен шыға келгенде, шатыр төбесінің төрт метрдей жері ашылған екен. Бұл келгесін жұмыс жылдамдай түсті, әйтеуір үлгірді-ау: ыстығы бет қаратпай, шатырдың ішкі қабатымен лапылдап жетіп келген от, үңірейген бос қуысқа жеткенде, мына беттегі кісілерді жалынымен шарпып бір жасқап, оларды жүрелеп отыра кетуге мәжбүр етті де, өзі шалқып жоғары көтерілді. Бірақ опырайып кетіліп қалған жерден секіріп өте алмай, жалт етіп кейін бұрылды да, арт жағында алас-қапаста арса-арса болып, шала жанған қу күйікті жалмау үшін жылмаң-жылмаң етіп, сумаңдап бара жатты. Шатырдың қаңқа ағаштары бықсығанмен жанбады, ал оның кейбір жылт етіп, тұтана бастаған жерлерін Афоня ұмтылып барып, кеудешесімен ұрып, сөндіріп тастады.

Афоняның жүрек жұтқан сабаз екеніне, өз аулының, су астына кеткен ескі қыстақтың жігіті, енді қазір қайдағы жігіт, салиқалы ер-азамат екеніне тағы бір рет анық кезі жетті.

Арт жағына жиі-жиі жалтақтай қауіптене қарап, олар қайтадан жұмысқа кірісіп кетті. Сүймен әкелуге жіберілген жігіт қайтып келді, ол сүйменнің орнына жаңа хабар әкелді: Аулаға от шарпыған «Оралды» шығарыпты. Қосарлы «Орал» мотоцикліне орман өнеркәсіп шаруашылығындағы кісілер «Жигулиден» бетер құмар келеді. Бұл жігіт мұндағыларға шала таныс, қазір бұл араға шартараптан бас қосып, көптен бері тұрып жатса да, со баяғы қалпынша етене таныс болып кетпегендер толып жатыр. Ол ашуға булығып айқайлап тұр:

— «Оралды» жоқ деп еді, бар екен, бар! Сонда оның кімге бар болғаны?! Оны кімге сақтап қойған?! Мен жуырда ғана Качаевтан әдейі барып сұрағанмын. «Жоқ!»—деген. Ал мотоцикл іште сақтаулы тұрған!

Афоня оның сөзін бөліп жіберді:

— Сен не, сүйменді іздедің бе, әлде басқа нәрсені ме?

— Сүймен жоқ. Ештеңе де жоқ,— деді жігіт бажылдап.— Әне, қараңдаршы: әйелдер шелектерін алып, зырлап барады, ал су тасығыш машинаны таба алмай сандалып жүр. Ангарадан суды иінағашпен тасып жатыр. Осындай тозаққа иінағашпен су тасыды деген не сұмдық! Бұл әлгі қалың жұрттың қатар тұрып алып, отты түшкіріп сөндіреміз дегенімен бірдей нәрсе ғой. Сонда да өрт қынбайды.

Сосын жігіт осы араға бірінші болып келген жұрт ішінен өрт-сөндіргішті пайдаланбақ болғанын сөз ете бастады шаңқылдап:

— Мен оны, тиісінше төңкеріп жіберіп, жерге қойып қалсам, «пыш» еткен дыбысы ғана шығады. Анаусы да — пыш, мынаусы да — пыш. Көбігі де көпіршігі де жоқ. Қақсып кеуіп қалған ба, әлде желі шығып кеткен бе,— білмеймін.

Ол бұлардың ту сыртынан айқайлап түр: Афоня оған бағанағы кеудешесімен серіктерін оттан көлегейле деп әмір еткен. Осынау бел жазып, тыныс алмай қарбалас жүріп жатқан қаурыт жұмыс арасынан оның үздік-создық шыққан жарықшақ даусы кісі үрейін ұшыратындай. Иван Петровичке сол дауыс қасындағы бет шарпыған ыстық пен түтінге қақалып-шашалып тұрған кісіден емес, қойма қабырғасынан шығып жатқандай болып естіледі. Осыдан кейін бірте-бірте қараңғы түнге айналған, ұзақ та ыстық кеш бойына, бірдеңені айқайлап айтып, хабарлап жатқан, қылқылдап талап етіп жатқан дауысты естісе болғаны, Иван Петровичке, со сөздерді жұртқа түсінікті болу үшін, мына қабырғалар, жер мен аспан, өзен жағалауы адамша сөйлеп, айтып тұрғандай болып елестеп кетеді.

Соңғы тақтайды сөгіп, төменге итеріп түсіргеннен кейін, Иван Петрович бойын жазып, алды-артына, айналасына көз тастады. Алаулаған жалын аула ішіне ысты жарығын төгіп, әуелеп аспанға көтерілді де, жалпылдатып жарығын шашып, тұрғын үйлердің төбесін қуалап, әрі қарай жайылып кетті. Аула ішінде есі шыққан балалар үн-түнсіз жөңкіліп жүр, өнеркәсіп товарлары сақталатын қоймалар маңында әлдекімдердің кісі танымастай болып, жарыққа малынған тұлғалары ызышуыт-қымғуыт сапырылысып жатыр, олар от қасында ырғақты бір биді билеп жатқандай. Ол жақтағы өрттің қорқынышты екені сондай, шатыр астынан оқтын-оқтын гүр етіп қып-қызыл ұзын тілін жалаң еткізіп шығарып, тартып ала қояды, тап сол кезде әлгі кісілер билеп жүргендей-ақ дүркіреп кейін шегінеді де, жамырап ілгері ұмтылады. «Біз тарыны сепкенбіз, сепкенбіз... Ал біз оны таптаймыз, таптаймыз...»

Айналасына алақтай қарап, басшылар да келіп жетті. Аула ортасында участок бастығының қасында, орман өнеркәсібі шаруашылығының бас инженері Козельцов қолын сермеп, саусағымен поселке жақты меңзеп, сөйлеп тұр. Борис Тимофеевич оны шала-пұла тыңдап, әлдекімдерге ымдап белгі береді, оның бұл белгісі тек бір ғана нәрсені: тағы да, тағы да... дегенді білдіретін тәрізді. Кенет ол жұртты бұзып-жарып, аулаға ентелей еніп келе жатқан тракторды көріп, соған қарай тұра жүгірді.

Халық сеңдей соғылысады, осы араға бүкіл поселке адамдары жиналған секілді, бірақ әлі де болса осынау қалың нөпірді өртті сөндіре алатын қажырлы да ақылды бір күш-қайратқа айналдырып, ұйымдастыра алатын тұрлаулы кісі табылмаған тәрізді.

Поселкенің өрт шұғыласына малынған үйлері мен тамдары, осынау оттың қадалған зәрлі көзқарасынан үркіп, жерге кіріп кетердей болып, бұғып қалған. Иван Петрович, онша алыс болмағасын, көңілімен шамалап, үйінің шатырын көзімен іздеп тапты да, осындағы өрт қажетіне жарайтын багорының сенекте жатқанын, оны өзі екі күн бұрын, қар еріп біткеннен кейін, соған тастай салғанын есіне түсірді.

4

Бұл поселке, бір жерден екінші жерге көшемін деп жүріп, жауын басылғанша біраз дамылдап, аялдамақ болған, со бетімен осы арада тұрақтап қалған, тұрпаты қалаға да, далаға да келмейтін, әскерлердің йен түзде тыныстаған кездегі қосы тәрізді бір мекен-жай болатын. Бірақ тұрақтап қалғанда да — ілгері жүруге бұйрық қашан болады деп, соны елеңдей күтіп — сол себепті де тамырын терең жібермей, тек әйтеуір ілдебайлап жаз жайлап, сосын қыс қыстап шықсақ болғаны деп, кейінгі балалар мен немерелер қамын ойлап, онша көп жасау-жабдық сайлап, көріктенбей де, көркеймей де тұрып қала берген. Қош, сонымен, бала-шағалар да шүпірлеп өніп-өсіп жатады, уақыты жеткесін олар да үбірлі-шүбірлі болады, бұрынғы мекен-жайының қасынан енді жаңа қоныс-өріс қанат жаяды, олар бұған да келіп, біржолата мәңгі мекен табады, ал, бірақ осының бәрі ертең не бүрсігүні көшіп кететін қысқа аялдама не уақытша тұрақ сияқты болып көрінеді. Әр түн сайын электр станциясының гүрілдеп жұмыс істеп жатқанын, тәулік бойы бір тынбай тарылдап тұратын машина дыбысын есітіп, Иван Петрович, осы поселке моторын сөндірмей, ә дегенде тұра жөнелуге әзір тұрады деп ойлайтын.

Поссоветте поселкенің схема-суреті ілулі тұратын: мұнда түп-түзу көшелер, балалар бақшасы, почта, орман өнеркәсібі шаруашылығы мен орман-тоғай мекемесінің кеңселері, клуб, магазиндер, гараж, сутартқыш, наубай — қойшы әйтеуір, басқа ел-жұрттағы сияқты, қалыпты тұрмысқа керекті дүниенің бәрі де бар еді. Көшелер шынында да кең әрі түп-түзу болатын; бір кезде үйлер бой түзейтін меже сызық қатты сақталатын. Бірақ бар тәртіп осымен бітеді: деревняға мүлде сай келмейтін осы бір кең-кең көшелер ауыр техника әлегінен әлем-тапырық болып бүлініп, бұзылып жатады, жаздыгүні ағаш таситын машиналар мен тракторлар жауын-шашын кезінде бұлардың қара батпағын сылпылдата қамырдай илейді, ал со кілкілдеген батпақ толқынданып, жолдың екі жағына лықсып, аунап түсіп жатады, кейін ол жал-жал күйінде қатып қалады да, тас қыратқа айналады, шалдарға бұл асу бермес асқар болып шыға келеді. Поселкелік совет жыл сайын әрбір үйден тротуарға деп бір сомнан салық жинайды, жыл сайын оған ағаш төсейді, бірақ жадырап көктем келеді, енді отын тасып алу керек, сосын үстімен әрнені сүйреткен, зілман дөңбектерді домалатқан тақта тротуарлардың тек жаңқасы ғана қалады. Жаз мезгілінде оны жаңартуға елдің мұршасы бола бермейді, «тротуар» бригадасы қысқа салым ғана іске кіріседі, төсеніш тақтайлар кісі табаны тимей, сол соны күйінде аппақ болып қар астында февраль, мартқа дейін жатады — сосын қайтадан тракторлардың шынжыр табаны мен бөлінбеген үюлі бөренелер салмағынан мән-мағынасыз құрып кетеді. Ал жұрт болса, осынау қабаттап төселген тротуарлардан қалған жұрнақ үстінде әлгі бөренелерді бұтарлап боршалайды — аралап, кесіп, жарып жатады. Бұған бір бұйрық-жарлық, әмір-пәрмен деген жүрмейді.

Сонымен үстінде лыпасы жоқ поселке, жап-жалаңаш болып соқыр кісідей меңірейіп тұр: тек аннан-саннан қылтиған қайың мен шетен ағаш көзге жылы ұшырап, кісі жанын жылытады. Өздерінің бұрынғы деревняларында үй сыртында жасыл ағаш жамырап тұрмаса көңілі көншімейтін кісілер, енді мұнда келгесін мөлдек бау жасауды да ұмытқан. Сол себепті де көше біткен ешбір бөгетсіз, аюдай ақырып, әйнек-әйнектен ішке қарайды да тұрады. Және поселкені көгалдандыру жөніндегі қаулы-қарарлардан да мәнпағат шығып жарытпады. Әлде, осының өзі де жөн шығар, жылма-жыл жүздеген гектар тайганың ағашын отап, оң демей — сол демей, кең байтақ жерлерді жыртып жатқан жұрт, жалаңаш жалтаңнан, жалаңдаған желден мойылдың бұтасына ықтағаннан не пайда табады?! Барға тәуба...

Орман өнеркәсіп шаруашылығы — ағашты өнеркәсіп жолымен дайындау деген сөз ғой. Жұрттың мекен-жай мәселесіндегі көп-көп келеңсіздігі мен кем-кетіктерінің дәлел-дәйегі осында жатқан. Орманды отау — астық себу емес, осы бір жұмысын мен қам-харекетін жылдан жылға, маусымнан маусымға қайталай беретін болса, онда бұл дүниеде қанша ғұмыр кешсең де, егін егіп, астық жинауға уақытың жетпейді. Ал орман-тоғайды бір отап тастасаң — жаңа орманның есіп жетілуіне ондаған жылдар керек. Қазіргі техникамен оны бірнеше жылда жоқ қыласың. Сосын не істейсің? Содан кейін буынып-түйінесің де көшесің, үй-жайыңды, қора-қопсың мен моншаңды тастап, ата-аналарын жатқан зиратты, басыннан өткерген өмір-тірлігіңді тастап, ағаш таситын машиналар мен тракторларға отырып, орман-тоғайы бар жерге жөнеп кетесің. Ал ол жақта бәрін де қайта бастайсың. Березовканы жанай, жазда сумен жүзіп, қыста мұзбен сырғытып бара жатып, Иван Петрович еркінен тыс, не істерін білмей абдырап, сағыныштан іші-бауыры елжіреп, есік-терезесін шегелеп тастап кеткен үйлерге жаутаңдай қарайды: тап осы секілді орман өнеркәсіп шаруашылығы бар еді, жұмысын бітіргесін жайбарақат жүре берді — көшкен елдің жұртында поселкеде тірі жан қалмады, тек шайтан түрткен туристер ғана есіктерінен түтінін будақтатып, үй іштеріне от жағып жатады.

Ерте ме, кеш пе, бұларды да тап сондай тағдыр тосып тұр. Қолдан келгенінше сол уақытты сағыздай созып-ақ келеді, бірақ әр нәрсенің шет-шегі бар ғой... Бұлар тиісті ағашты өз танаптарынан бұдан жеті жыл бұрын қырқып алған. Ангараның арғы бетінен жаңа участок берген. Енді бес жыл өткен шамада, ол араның да кәдеге жарайтын ағашын отап бітірген. Осыдан кейін: енді поселке бола ма, әлде болмай ма?— деген сауал қабырғасынан қойылған еді. Мәселені ауданда, облыста, басқармада қарап, поселке орнында қалады — деп шешті. Жұрт қайтадан бұрынғы ескі танаптарына, ағашы оталған жерлерге барып, іске кірісті, егер бұрын тек іске жарайтын ағашты, тек қарағайлар мен самырсындарды ғана кессе (бір кездері орманды арамдамасын деп қайың мен шағанды улы химикаттармен жойып жататын), енді бәрін де жыландай жалайтын болды. Ал жаңа келген техника да жүріп өткен жерін, жас шыбыққа дейін ештеңесін де қалдырмай, тазалап кетеді. Әлгі құлатқыш машина мандымды ағаштарға жетем дегенше-ақ айналасындағының бәрін басып-жаншып, таптап, қопарып тастайды.

Және осындай жаппай «отау» жұмысы шамамен үш, төрт жылға ғана жетеді. Ал одан кейін ше? Одан кейін, бұрынғылар айтқандайын, жұрт кезбе кәсіппен шұғылданады, бригадалар ондаған километр жерге ұзақ сменаларды атқарып біраз істі тындырғасын, үйді-үйлеріне тынығуға қайтады. Кісінің өндірістегі, үй ішіндегі өмір-тірлігі вахтаға бөлінеді: сен бір апта орман өнеркәсіп шаруашылығының қарауында болсаң, бір апта үй-ішінің еркінде боласың. График қатаң — бұлжымайды. Қазіргі сияқты, бір тірлігін екінші тірлігіңмен аралас- құралас қойындасып жатпайды.

Осылай болсын-ақ.

Бұл арада басқа шаруа атымен жоқ болса, осылай болмағанда қайтеді. Бір кезде қарапайым халықтың қам-қарекетінің өзегі болған — егіндіктер мен шабындықтар, су-электр станциясы салынғаннан кейін су астына жіберілді — сыңсыған орман-тоғайлар ғана қалды.

Әнеки, поселкелік советтің нобай-суретінде клуб көрсетілген, ал осынау клуб жиырма жылдан бері ескі поселкелердің бірінен алып келіп қондырылған қоғамдық монша үйіне орналасқан күйінде, баяғыда-ақ жаңасын салу керек еді, бірақ соңғы кезге дейін алдыңда не болып, не қоятынын білмесең, оны қалай саласың. Суретте балалар бақшасы да бар, бірақ ол жұмыс істемейді; өйткені соның өзі өңдеп-жөндеуге тати ма, татымай ма — бұл да беймәлім еді. Артынан бұған да асықпауға болатыны анықталды. Мұның жоспарының жай-күйін ешкім, ешбір пендеден сұрамайтын көрінеді.

Осыдан кейін поселке қайдан көркейсін, қайдан көрікті болсын және мұның үстіне өрт алып жатқанда?!

5

Иван Петрович төменге қарғып түсіп, өзі әлгіде ғана участок бастығын көрген жерге қарай тұра жүгірді. Осыдан бес күн бұрын, участок бастығы мұның жұмыстан босату жөніндегі арызына қол қоюдан бас тартқан кезде, Борис Николаевич екеуі шат-шәлекей ұрсысып қалған, бірақ Иван Петрович, енді егер осы арада біреу бір істі жасай алатын болса, сол кісі осы участок бастығы екеніне көзі кәміл жететін. Осыдан алты ай бұрын ғана, көрші орман өнеркәсіп шаруашылығында қауіпсіздік техникасы жөніндегі инженер болып істеп жүрген жерінен мұнда келген бас инженер де, егер өзі осында бола қалса, орман өнеркәсіп шаруашылығы директорының өзі де (бірақ ол жоқ еді, бір мәжіліске жүріп кеткен), оның орынбасарлары да — осы бір жұмыстың бүге-шігесіне дейін білетін жырынды, пенсияға дейін қалған күндерін саусағымен санап жүрген, әлі де күш-қуаты қайтпаған егде кісі Борис Тимофеевичтен басқа ешбір жан бұл істі тындыра алмас еді. Ілуде біреу болмаса, ол тірі жанмен тіл тауып, жарасып көрген емес, ал мұның өзімен түсінісіп, жарасып кеткен кісілер де аз болатын. Ол ұдайы ызаланып жанығып жүреді де, ештеңенің байыбына бармай, кез келген кісіге айқайлап, жекіріп тастайтын, ештеңенің анық-танығын білмей, кез келген кісіні мақтап- марапаттай жөнелетін, бірақ мұның бәрі Борис Тимофеевичті біле бермейтін, жаңадан келген кісілерді ғана айран-асыр қалдыратын бір тұз сағымы тәрізді нәрсе еді. Ал оның сырына қанық кісілер Борис Тимофеевичтің әділетсіз ақырып қалғанына, айқай салғанына қыңбай жүре беретін, өйткені оның кімнің кім екенін, ненің не екенін іштей кәміл айыра білетінін, сол себепті де мүмкін болғанынша, өз ісін ойдағыдай басқаратынын әсте естен шығармайтын. Поселке салынып біткеннен кейін, алғашқы күннен бастап, қызмет дәрежесін өсіріп те, өшіріп те жатпай, әділін айтсақ, Водников участок бастығы болған, міне, осының өзі-ақ, жоғары білімнен мақұрым қалған кісі жөнінен, жұрттың оны ескермей тұра алмағаны жөнінен біраз хабар беретін сияқты. Ал орман өнеркәсіп шаруашылығының, ештеңеден айылын жимай, көрінген іске көлденеңнен келіп киіп кететін басшыларының көз алдындағы орталық участокті басқару, ойбой, қайдан оңай болсын!..

Иван Петрович, масаң тракторшы отырған тракторды кері қайтарғаннан кейін, Борис Тимофеевичтің жұрт қойма-қоймалардың өрттен аман алып қалған заттарын аула ортасына әкеліп тастап жатқан жерге қарай беттегенін көрді. Енді бір қараса, ол сол арада жоқ болып шықты. Иван Петрович аңқиып, енді мына үйіндіден көз алмайды. Өртке жүгірісіп келген кісілер аяқкиімдерін асығыс шешіп тастап кеткендей-ақ, пималар бейберекет шашылып қалыпты, оқушы портфельдері мен тең-тең етіліп байланған мектеп формалары, жүн орамалдар, сырма шалбарлар, бірдеңе салынған қораптар, бұлардан сол әрірек — бірінің үстіне бірі тастай салынған «Ява» және қосары жанып кеткен «Орал» мотоциклдері үйіліп жатыр. Иә, мына «Орал» үшін еркектер жұмысшыларды жабдықтау бөлімінің бастығын алқымынан алады әлі, бір жанжалдың болары хақ. Жалпы, сол жабдықтау бөлімінің бастығына өрттен кейін не нәубет төнер екен? Со мезет өз ойына өзі ешбір шүбә келтірместен, Иван Петрович осы бір аңқаулығына мырс етіп күліп жіберді: су жұқпайды бұларға. Бұ сұмдарға не болушы еді, теңіз суы тілерсегінен деп жүре береді.

Ол кенет:—Иван! Иван!—деген Аленаның дауысын есітті. Әйелі біраз қорапты құшақтап, жүгіріп жетіп келді, аптығып жетті, бірақ қораптарды ен бір таза, құрғақ жерге апарып абайлап қойды.— Иван, бұл дүние не болып барады, ә?— оның қобалжи шыққан дауысы тым көтеріңкі, көңілді естілгендей, көзі шарасынан шығып, бір түрлі есіріктеніп кеткен тәрізді.— Мына түрімен бәрі де күйіп кетеді! Ал онда не жоқтың бәрі бар! Біз неге мұндаймыз, Иван а?!

Сосын, сөзіне жауап күтпестен, оған со жауаптың қажеті де жоқ шығар, кейін бұрылды да, тыпың-тыпың етіп, әр қадам басқан аяғын кейін тартқан денесін ілгері сүйрегендей-ақ, кәрі белі кирелеңдеп, тыпырлай басып, асығып бара жатты. Иван Петрович бір минуттай оның соңынан аңырып қарап тұрды да, басы айналып, ақыл-есінен айрылып қалғаны сондай, бір сәт: «Мына әйел кім? Қайдағы танысым еді?»— деп ойлап қала жаздады да, дереу бойын жинап ала қойды, сосын өзін-өзі зорлап, әрең дегенде Аленасын танып, бұ байғұс енді жау қуғандай жанықпаса да болады ғой — деп ойлады да, со замат оны мүлде ұмытып қалды.

Ол со сәтте Борис Тимофеевичті көрді. Көрмей тұрып, айқайлаған даусын есітті, даусына қарап, оны бұрыштың бер жағындағы бірінші азық-түлік қоймасынын алдында, жарыққа малынған күйі, бір түрлі болып сілейіп тұрып қалған қалың тобыр арасынан тапты. Бастықтың бастырмалата боқтап, бақырып-шақырып жататын даусына жұрттың еті өліп, үйреніп кеткен болатын, бірақ мына айқайы нағыз есуастың айқайы еді, сол себепті де оны ұға қою қиын-тұғын. Анық айтылған, бірақ қызу айтылған жауапқа қарап — бәрінің бүйірін қыздырған өрт қой — Иван Петрович бастықтың алдында қоймашы әйел Валяның тұрғанын біле қойды.

— Ашпаймын! Өртті сөндіре беріңдер! Ал, мен қойманы ашпаймын!— дейді ол шаңқылдап.

— Жанып кетеді, жанып! Ол қоймашыны бір сыбап алды.

— Сөндіріңдер түге. Мен не баламын ба, ана Клавканың қоймасынан заттарды талапайлап жатқанын көрмей тұр дейсіндер ме? Жұрт жаппай талап жатыр. Ал менде жүз мың сомның мүлкі жатыр. Сосын мен оны кейін қайдан табамын?! Қайдан?! Қайдан табамын?!

— Өртеніп кетеді!—деді бастық қырылдап.

— Сөндіріңдер өртті! Жұрттың талапайына салу үшін қойманы ашуға мен міндетті емеспін. Сөндіріңдер!

Ол бақырып, жылап қоя берді.

Иван Петрович бастыққа қарай ұмтыла бергенде, оның өзі бұған қарай бұрылды. Бұған емес, манадан бері Иван Петрович айналсоқтап жүрген, өнеркәсіп товарлары қоймаларының заттары ыбырсып жатқан үйіндіге қарай бұрылды. Әйтеуір бір бұйрықтың болатынын күн ілгері сезіп, бастықтың соңынан қалмай, архаровшылардың — бұзақы сойқандардың бірнеше безілдектері еріп жүр, поселкедегілер арнайы набормен келгендер бригадасын осылай деп атайтын. Шынында да, қобырап жатқан заттарға бес-алты қадам қалғанда, Борис Тимофеевич артына мойнын бұрмастан, айтқанын қағып алып, түсіне қоятынын кәміл білгендіктен де:

— Бұзыңдар!—деп айқай салды.

Сойқандар кейін қарай жүгіре жөнелді: бұндай жұмысты олардың жаны сүйетін.

— Качаев қайда?—деп айқайлап жіберді Водников Иван Петрович тұрған жаққа қарап.— Қай сайтанның соңында жүр кещелер түге! Ол тағы да келістіре бір боқтады.— Мынау соның қоймалары! Қайда жүр деймін!

Качаев — жұмысшыларды жабдықтау бөлімінің бастығы. Борис Тимофеевич, бұдан екі күн бұрын Качаевтың орман өнеркәсіп шаруашылығының директорымен бірге қалаға, кезекті мәжіліске кетіп қалғанын осындағы кез келген кісіден жақсы білетін. Иә, бұл кісі де, Борис Тимофеевичтің өзі де, асып-сасып қалыпты, әйтпесе өңешін жыртып, жұдырығын түйіп, көрінген қараға тұра ұмтылмас еді. Асып-сассаң — тек Качаевты ғана емес, өзіңді де таба алмайсың: иә, бұрын мұндай нәрсе болып көрмеген еді.

Оның мұрны қалақтай жұқарып, ұрты шұқырайып кеткен, отқа күйгендей қап-қара болып, ысқаяқтана түскен бетіне бір қарағаннан-ақ, Иван Петрович, участок бастығының өзіне неге керек болғанын, оны қояр да қоймай неліктен зарыға іздегенін қапелімде есіне түсіре алмай қойды, сол себепті де ол ең әуе