АУРУШАҢ БАЛА

Ұлжан шешеміз сегіз жасар баласы Мұратпен екеуі шай ішіп отыр. Аласа дөңгелек стол, тізерлей отырған Мұраттың көкірегінен келеді. Ол шайынан ұрттап жатып, қарсы алдында отырған шешесіне көзінің астымен қарап қояды.

— Іш, іш, — дейді шешесі, — тойып ал, шырағым.

Мұрат екі кесе шай ішті де:

— Тойдым, — деп орнынан тұрды.

Ұлжан шайын ұзақ ішті. Ол кісінің шайды ұзақ ішуі Мұратты жалықтырып жіберді.

Шешесі әрі қарап, әлі шай ішіп отыр. Есік ол кісіге бір қырын болатын. Мұрат жүрген дыбысын білдірмей, ептеп басып, есікке барды. Шешесі оны байқаған жоқ.

Мұраттың есікті білдірмей ашқысы келді. Екі көзі шешесінде болып, иығымен итеріп көріп еді, есік ашыла қоймады. Одан гөрі қаттырақ итеріп қалғанда, есік шыйқ етті де ашылып кетті.

Ұлжан шешеміз жалт қарағанда, зымырап жөнел ен Мұраттың өкшесін ғана көріп қалды. Есік тарс етіп қайта жабылды.

Мұрат жүгірген бойы Садықтың үйіне келді де оны тысқа ертіп шықты.

Олар футбол ойнап жүрген балаларды іздеуге шықса да, Мұрат оларға барғысы келмей, басқа жаққа сүйреледі.

— Солдаттар ойнап жатыр, солардың қасына барып, ойындарын көрейік, — деді ол Садыққа.

— Жүр! — деді Садық та оны қуана қостап.

Ауылдан жоғары, сайдың ішінде шекаралық застава бар болатын. Мұрат пен Садық ат ойнатып жатқан әскерлерді көреміз деп, заставаға келді.

Ол екеуі заставаның қасындағы, алыстан қарағанда төңкерген қазандай көрінетін, төбешіктің үстіне шыққанда, футбол ойнап жүрген балалардың да осылай қарай келе жатқанын көрді. Дабырлап сөйлесіп, олар жүгіре басып келеді.

Шекарашылардың шыбық шапқаны, ат қарғытқаны, шауып бара жатып ат үстінде әр түрлі қыймылдар жасауы балаларға қызық көрінетін. Олар мына төбешіктің үстінде тұрып, будан бұрын да талай рет тамашалап қараған. Сол әдетінше төбешіктің басына бір топ бала жыйналып қалды.

Ақбоз аты ойнақшып, қолындағы жалаң қылышы мен фуражкасының күнқағары жарқылдап, заставаның начальнигі тебініп қап, шаба жөнелгенде:

— Николай Трофимович!

— Начальниктің өзі, — деп, балалар өзара сыбырласты.

Ақбоз атты начальник ағызып бара жатып, оңды-солды қылыш сермегенде, жол шетіндегі шолақ бағандарға қадап қойған көк шыбықтар дір ете де алмай, қыйылған бойында шаншыла түсіп жатыр. Ол бір шыбықты да қалдырмай турап өтті.

— Қандай тамаша! — деді Мұрат. — Солдат болған жақсы ғой.

Қасында тұрған Садық. оған:

— Сені әскерге ала қоймас, — деді

Осыны айтып, ары бұрыла берген Садықты Мұрат иығынан тартып қалып:

— Неге? — деді.

— Өйткені әскерлер дәу-дәу (Садық дәу-дәу деген сөзді айтқанда иығын көтеріп, екі қолын ұшатын құстай қомдап қойды). — Сен кішкентайсың, арықсын... Екі күннің бірінде ауырып қаласын.

Мұрат нәзік бала болатын. Бүкіл денесіндегі сүйкімді жері — қарақаттай мөлдіреген отты көздері ғана. Жіңішке мойны глобусқа ұқсайтын домалақ басын зорға көтеретін сияқты. Шешініп отырғанда қарасақ қабырғалары мен төс шеміршектері терісіне ғана жабысып тыржыйып тұрғанын көресің. Қандай киім алып берсе де иығы салбырап түсіп кетеді, қандай шалбар тігіп берсе де белі кең келеді.

Садықтың сөзіне Мұрат намыстанып, өз денесінің Садықтай толық, кесек болмағанына іштей кейіп қалды

— Сені ала ма әскерге? — деді ол.

— Мені алады. Мен сенен үлкенмін, күштімін.

Мұрат өкшесін көтеріп, мойнын созып:

— Екеуміздің бойымыз бірдей-ақ қой, — деді.

— Күресесің бе ендеше? — деді Садық алақанына түкіріп.

Мұрат өзін ешкімнен кем санамайтын. Жүректі, батыл еді. Тәуекелшілдігі мен намысқойлығы да бар болатын.

— Күрессек үстіміз былғанады. Қол қысысайық, — деді ол.

Екеуі шап ұстаса кетті. Садықтың әлді жұмыр саусақтары Мұраттың шидей саусақтарын сығымдап ауыртып жіберді. Қатты ауырсынған Мұрат, ойбайлап жібермеу үшін бүгіліп, тістеніп алған.

Күнқағары салпаң-салпаң еткен, сары кепка киген, домалақ бет, семіз Достай араға түсті. Ол Садықты көкірегінен ары итеріп жіберді де, Мұратқа бұрылып:

— Садық сенін саусағыңды күйретіп жіберер, — деді.

Тұттығып сөйлейтін Сәлімжан Достайдың қолынан тартты.

— Өз жөніңмен тұр. Сен Садыққа болыспай-ақ қой. Мұрат одан жеңілмейді.

— Садықтың жасы үлкен, — деді даңғырлап қатты сөйлейтін, қысық көз сары Махмут.

— Кім айтты оны саған? — деді Садық іле сөйлеп.— Мұрат екеуміз түйдей жастымыз.

Одан да күресіндер, — деді Достай.

— Сол дұрыс.

Қане, күресіндер! — деп балалар шулап кетті.

Садық, күрессек күресейік дегендей, ыңғайлана берді. Ал Мұраттың күрескісі келмей, жансызданып қалған саусақтарын ашып-жұмып тұрған. Бірақ, балалар болмады. Ойлануға мұршасын келтірмей, екі бала екі қолынан ұстап, енді біреулері артынан итеріп, Садықпен екеуін еріктеріне қоймай, құшақтастыра салды.

Садық пен Мұрат ұстаса түскен соң өзге балалар ортаны ашып, кейін серпілді. Сөйткенше болған жоқ тырмысқанына қоймай Мұратты үйіріп әкеліп, Садық жерге топ еткізді.

* * * *

Балалар заставаның қасындағы төбешіктің үстінде отырып, солдаттардың ойынын тамашалап қараумен болды. Аспанды бұлт торлап, түнере бастағанын олар ақтарған жоқ. Ызғырық желге арқаларын төсеп отыра берді.

Жер мен көктің арасын тұтастырған қою қара бұлт тынысы тарылып, төніп келеді. Түнек шымылдығын жалт ете түскен найзағай ғана тіліп түсіп, қайта жоқ болады. Бұлт зілді, екпінді.

Талтүс ымыртқа айналып барады.

Күн жауып келеді, — деді Мұрат.

Сол кезде күн күркіреді.

Шулап тұрған балалар зуыл жаққа қарай тұра жүгірісті

Үйде отырған Ұлжан күннің күркірегенін есітіп, тысқа шықты Көрші кемпір тезегінің үстіне киіз жауып жатыр екен. Жауын нөсерлеп құйып кетті.

— Жеңеше-ай, қайтемін?— деді • Ұлжан. — Мұратым ертеден бері жоқ. Көйлек-дамбалшаң еді, суық тиеді-ау!

Ұлжан үйдің үстіне шықты. Айнала көз салып еді, көшедегі адамдар үйлеріне жүгіріп кіріп жатыр екен. Біреулер жаюлы тұрған кірлерін асығыс жыйнап жатыр. Бірнеше бала үйдің артынан жүгіріп өтіп барады.

— Әй, балалар, Мұратты көрдіңдер ме? — деп дауыстады Ұлжан. Аналар естіді ме, жоқ па — жауап қатпады.

Жаңбыр лезде күшейіп, қатты нөсерге айналды. Шелектеп құйып тұр! Мезгілдің қай кез екенін айырып болар емес. Үй төбесінен сарқырап аққан су жерді тесіп барады.

Бұл көріністі тамашалаған `балалар терезелерден қарап тұр.

Арықтарға қызыл күрең лай су толып, аға бастады. Ойпаңдау жерлермен де сарқырап су акты. Осынын бәрі бес-алты минуттің ішінде ғана болды.

Нөсер саябырлады. Күңгірттеніп кеткен төңірек жадырап ашыла бастады. Қарсыдағы үйдің керегесіне ала-шұбар бұлттың жыртығынан сығалаған күннің сәулесі түсті. Нөсер басылды. Жердің беті жадырап, жаңа иістеніп қалды. Су әлі ағып жатыр. Тобын жазбаған қара бұлт шығысқа қарай жөңкіп көшіп барады. Бірақ көкті қанша торлағанмен; арты ыдырап, тарамдала бастағандығы байқалады.

Мұрат жалғыз жүгіріп келе жатыр. Өзге балалар озып кеткен. Мойнынан су сорғалап, қалтырап келеді. Бетінің түгі үрпиіп, қарынының да әбден ашқандығын жаңа сезіп, тамсанып қояды.

Қара жолдың үсті сабынша езіліп, батпаққа айналған. Бір рет тайғанап кетіп, Мұрат жамбастап жығылып түсті. Бір жақ саны батпақ болып, былғанып қалды. Ол енді жолдың шетімен жүрді.

Әбден тынышы кеткен Ұлжан, тағы да тысқа шығайын деп табалдырықтан аттай бергенде, Мұрат оған қарсы жолықты.

— Ойбай, шырағым-ай! — деп ол судан шыққан тышқандай үрпиіп, қалшылдап тұрған баласын көтеріп алды.

* * *

Мұрат үш күннен бері ауру. Еті күйіп-жанып, екі беті қып-қызыл болып балбырап, төсек тартып жатып қалды. Бұрын да тамаққа нашар еді, енді мүлде ішуді қойды.

Ұлжан сусынын аузына тосып, күндіз-түні оның жанынан шықпайды.

Жолаушы кеткен Батырбай қария (колхоздың белгілі бақшашысы) бүгін келді. Есіктен кірген бойда төсек те жатқан баласын, қасында отырған өңі сынық Ұлжанды көріп шошып кетті.

— Мұрат жайша жатыр ма?

Кеудесің кере бір күрсініп алып:

Қайдан жайша болсын! — деп бастады да Ұлжан, Мұраттың ауруға шалдығу себебін баяндап берді.

Батырбай қария алақанын баласының маңдайына басып, біраз отырды да, басын шайқады:

— Дәрігерге көрсетпесе болмас.

Мұрат—Батырбай қария мен Ұлжанның сүт кенжесі. Кәрі әке-шешеге ол өте аяулы. Көздерінен таса еткілері келмейді.

Мектепке түскенге шейін Мұрат семья өмірінен ұзақ шыға алмай келді. Қарт ата-ана үйде ойна деп. оны как пайлай беретін. Есік алдына шықса болды, бірі қуа кегі. көтеріп, үйге алып кіріп кететін. Суық тиеді. сыз өтеді, шаншу қадалады деген сияқты толып жатқан қауіптерді төндіріп, қатты сақтанушы еді

Алдыңғы жылы күзде әке-шешесі Мұратты оқуға берді.

Мұрат жақсы үлгіріп оқып кетті. Қазір ол II класта оқып жүр. Сабақтан қалмауға тырысады. іске мойын ұсынып, алан, болған адамдай-ақ, мектепке барарында ерте оянып, тез киініп қамданады.

Батырбай қария мен Ұлжан кейбір қатты жауында. немесе карлы боранды күндері Мұраттың сабаққа баруына да тежеу салып: «Бүгін бармай-ақ қой», — деп оны мұндай күндері қыя бастырғылары келмейді.

Қыс бойы Мұрат өзге балалардай сырғанақты да еркін тебе алған жоқ. Әсіресе, жаз шыққалы ойнап жүрген балаларды көріп, жаңа иістеніп, құлпырып келе жатқан табиғатқа еліктеп үй төнірегінде жүруден мезі болады.

Батырбай қария жолаушы кеткен күні Мұраттың көшеге қарай қашуы да, еркін ойнап қайтатын балаларының шулағанын аса сағынғандықтан еді.

Дәрігер Мұратты қарап көріп, былай деді:

— Балаларыңыздың аурушаң, арық болып өскеніне өздеріңіз айыптысыздар. Баланы жас күнінен шынықтырып, ыстықтан да, суықтан да қорықпайтын, төзімді ету керек. Таза ауада ойнауына бөгет жасамаңыздар. Күнге күйіп, суға шомылып, жалаңаяқ жүрсін. Одан қорқуға болмайды.

Бұрын да қыңқыл-сыңқылы көн болатын Мұраттың науқасы бұл жолы ұзаққа созылып, тым азып кетті. Ол бүкіл төртінші тоқсан бойына сабаққа бара алмағандықтан, келесі жылы екінші класта қайта оқыды.

`ТҮСІНБЕЙМІН`

Уақыт ете берді. Мұрат өсе берді. Ол бастауыш мектепті бітірді.

Быйылғы жазғы демалыстың қалай өткенін Мұрат сезбей қалған сыяқты. Бірсыпыра жолдастарымен бірге пионер лагеріне жіберілген еді. Мүмкін, лагерь өмірінің аса қызықтығынан да болар, әйтеуір оқу жылынын. басталуын поезды тосқан жолаушыдай сарғая күткен жоқ.

Батырбай қария мен Ұлжан Мұратты пионер лагеріне жібергілері келмеп еді. «Жайлаудың өзі жатқан бір курорт, рақат емес пе? Демалысыңды ауылда өткіз»,-- деген олардың сөзіне Мұрат көнбеді.

Ақыры, қыйналғандай болып тұрып, баласынын лагерьге баруына келісімін зорға берген Батырбай карт: «Жақсы жүр, сәулем, ешкіммен төбелеспе, жаман сөздер айтпа; жалаңаяқ жүрме, жылан шағып алуы мүмкін. Өзеннің терең жеріне шомылма», — деген сыяқты көп ақылын жайлап айтты да, Мұратты бетінен бірнеше рет сүйіп, қала берді.

Лагерьде Мұрат бір ай болып, әр жағынан жетіліп, іштей де, сырттай да жаңғырып қайтты. Ойы сергіп бойы өскендей болды. Көрікті табиғаттың құшағында еркін сауық-сайран құрып, жаңа күш, тын жігерге молыққандай еді.

Мұрат лагерьден қайтып келген күннің ертесіне, терезенің тұсында бірдеме тасырлаған соң Ұлжан сыртқа қараса, баласы жүгіріп бара жатқан адамға ұқсап, бір орында безек қағып тұр екен.

— Әкем-ау, бұнысы несі? — деп таңданды Ұлжан.

Бір кезде Мұрат жүгіргенін қойды да, қолын жоғары созып, онан соң қайта темен түсіріп, осылайша бірнеше рет қайталады. Бұнымен де тынған жоқ. Бір кезде екі бүйірін таянып, біресе отырып, біресе тұрды.

Баласының бұл қылықтары шешесін әрі таңдандырды, әрі қызықтырды.

Босағада жатқан калошын аяғына киіп, тысқа шықты да:

— Мұратжан-ау, бұның не, лагерьден осыны үйреніп кайттың ба?—деді Ұлжан шешей.

— Зарядка жасап жатырмын.

— Ол не дегенің ?

— Лагерьде бізге күнде ертемен зарядка жасататын.

Үйде де жасап тұрындар деген. Aпa, бұның пайдасы зор Атам екеуіңнің жасауларына да болады.

— Қой, құрып қалсын! Енді қартайғанда аяқ-қолымды ербеңдетсем...

— Шын айтам, апа. Үнемі зарядка жасап, физкультурамен айналысқан адамның денсаулығы күшті болады. Ауруға да бой бермейді.

Ұлжан дөңгелек столға шай жасап жатқанда, Мұрат орамал, сабын, тіс порошогін алып тысқа шығып кетті.

Үйдің артында арық бар еді. Арықта таудың мөлдір, суық суы ағып жататын. Ертемен бақшаны аралап көріп, енді кайтып келе жатқан Батырбай карт, бүкіл кеудесін сумен жуып жатқан, трусишаң баласын көрді.

— Мұратжан-ау, мынауың не?

— Шынығып жатырмын.

— Бүйтіп шыныққаның түссін! Ойбай-ау, шаншу тиеді ғой! Әй, балалығың! Мұздай сумен де кісі жуына ма екен. Қи киіміңді!..

— Оқу жылы басталды.

Екі өзеннің сағасында жапырақтары сарғая бастаған қайың мен теректерді бүркеніп колхозды ауыл тұр. Біріне-бірі ұқсас аппақ үйлер ұзыннан шұбап созылып кетіп жатыр. Ауылдың күнбатыс жақ шетінде қыр үстінде шатырын көк қаңылтырмен қаптаған ұзын үй алыстан көз тартады. Үлкен терезелерінің әйнектері күнмен шағылысып, жалт-жұлт етеді.

Бұл колхоздағы бастауыш мектеп, быйыл жеті жылдық мектепке айналдырылған, мына үй соған арнап алынды. Мектептің айналасына әзірше ағаш егілген жоқ.. Мектептің оңтүстік терезе жағынан төрт гектар жер тақтаймен қоршаулы. Бұл жер мектептің паркі болмақ Болашақ бұл парктің бір бұрышында физкультура алаңына арналған учаске бар. Қазылған бірнеше шұңқырлар мен айқыш-ұйқыш ақ жолақ сызықтар, үйілген бөренелер — бұл жердің казіргі сырт көрінісі, міне, осындай.

Осы жерде қызу жұмыс жүріп жатыр. Оқушы балалар мен қыздар бірнеше топ болып сергек, батыл қыймылдап жүр. Біреулері жер қазып жатыр, екіншілері қазылған шұңқырларға бағаналар орнатып, ол бағаналардың басына баскетболдың торын бекітіп жатыр, үшінші бір топ жүгіретін жолды аршып, тегістеп еңбектеніп жүр Игілік іске құлшына жұмылған балалардың ішінде батыл, өнімді қыймылы, ірі тұлғасымен көзге ерекше түсіп, Николай Трофимович жүр. Осы жұмыстың бәрі соңын басшылығымен істеліп жатыр.

Николай Трофимович иықты келген, орта бойлы, жуан мойын адам. Ашық жүзінде қаны ойнап, қашан көрсеңіз де моншадан шыққандай боп, құлақ шекесіне дейін қызарып тұрады. Ол Ленинградтағы физкультура институтын бітіргеннен кейін армияға алынып, бірнеше жыл осы шекарада болды. Армия қызметінен босағаннан кейін быйылғы жылы дене шынықтыру пәнінен мұғалім болып, осында қалды. Майда сары шашы үлбіреп тұратын, талдырмаш денелі, әрқашан жүріс-тұрысының тездігімен көзге түсетін Анна Григорьевна дейтін дәрігер қыз бар еді. Николай Трофимович соған үйленді.

Быйыл Николай Трофимовичтің келуімен байланысты мектеп өмірінде көптеген жаңалықтар туып жатыр.

Оқушылар ғана емес, колхозшылар арасында да физкультура мен спорт ісін көркейтуді ол міндетіне алып, осы жолда табандылықпен іс жүргізуге ұйғарды. Ақылына салып, көп ойлап қараса, бірсыпыра іс қолынан да келетіндей, сол істі жүргізуге мүмкіндік те бар сыяқты.

Ол ен әуелі өзі бірнеше жыл кызмет атқарған шекаралық заставамен байланысуды мақұл көрді. Заставадан көп көмек күтуге болатын еді. Әуелі заставаға жаңа келген бастықпен ұзақ сөйлесіп, өз мақсатын, ойын баяндады.

— Бұл ауданда тұратындар,—деді ол, — қазақтар. Қаладан да алыс. Қазақ халқының өткендегісі сіз бен бізге мәлім. Физкультура мен спорттың негізгі түрлерінен бұлардың хабары әлі де аз. Бірақ қабілетті, таланты жастар мол.

Николай Трофимовичті заставаның бастығы қызу қуаттап, мүмкін болғанша көмектесіп тұруға сөз берді.

Николай Трофимович мектепте физкультура коллективін құрды. Мына жұмыс істеп жүргендердің көбі сол коллективтің мүшелері. Әзірше жеңіл атлетика, гимнастка және спорт ойындарының секциялары іске кіріссін деп қаулы алынған.

Әр секция жетісіне екі рет жұмыс істейтін болды.

Осылайша ұйымдасқан бұл коллектив алғашқы адымын мектептің физкультура алаңын жасаудан бастаған еді.

Физкультура алаңы бір жетіде-ақ көз тарта бастады. Бір шетінде гимнастика алаңы бар. Онда түрлі снарядтар көрінеді. Бірсыпыра снарядтар Алматыдан әкелінген жаңа, күнмен шағылысып жалтырап тұр. Ал кейбір снарядтарды, Николай Трофимович уақытша пайдаланып тұру үшін шекаралық заставадан сұрап алған.

Өз кабинетінің терезесінен физкультура алаңы жаққа бағанадан бері тесіле қарап тұрған, жасы қырықтар шамасындағы, тапал бойлы Тоқмолда кілт бұрылды да, тысқа шықты. Төңірегіне жалтақтап қарағанда, оның көзіне мектептің күзетшісі Сәйбек қарт түсті.

— Сәке,—деді Тоқмолда, — анау жүрген Николай Трофимович дейтін мұғалімді шақырып жіберіңізші. Тез келсін.

Тоқмолда кабинетіне қайта кіріп кетті.

Николай Трофимович келгенде ол шала тартылған папиросын столдың бір шетіне мыжып өшіріп, есік жақтағы босағаға лақтырып жіберді де, орнынан тұрды.

— Кел, кел, Николай Трофимович! — деді қолын созып. — Сәләмат боларсыз. Сізді сөйлесейін деп шақыртып едім. Пожалуйста, отырыңыз!

Тоқмолда, сөйлеуіне бөгет болғандай сырт көйлегінің жоғарғы түймесін ағытып, тамағын кеней бір жөтеліп ап, орнына қайта отырды. Ұстарамен шашын тақырлап алдырып тастаған басы терезеден түсіп тұрған күн сәулесімен жалтырай түсті. Көзін әдеттегісінше жыпылықтатып алып, ерні сөйлеуге икемделіп, сәл ашылып, жыбырлай түсіп, Николай Трофимовичтің отыруын тосуда. Николай Трофимович Тоқмолда отырған столдың шетіне таман тұрған орындыққа қырын қарап отыра бергенде, Тоқмолда сампылдап сөйлей жөнелді.

— Николай Трофимович, сіздің не істейін деп жүргеніңізді білуге бола ма? Мынау парктің бір бұрышындағы істеліп жатқан жұмыстарыңыз бітетін жұмыс па, жоқ әлде, оқушыларды әлекке сап қоятын бітпес бірдеңе ме? Бұл неткен әурешілік, алдымен осыны айтыңызшы?

Николай Трофимович мұндай сөз күтпегендей, жүзін оқыс өзгертіп, Тоқмолдаға қарай бұрылып отырды.

— Физкультура аланын жасауға өзіңіз келісім беріп едіңіз ғой.

— Келісім бергенде, мұнша әлекке түсіп, оқушыларды желіктіріп әкететіндігіңді мен қайдан білейін. (Тоқмолда Николай Трофимовичке «сен» деп сөйлеп кетті). Турник орнатып қана қояды екен деп қалдым.

— Жалғыз турниктен физкультура алаңы болмайды. Нағыз физкультура алаңы қандай болатынын енді бір жетіден соң көріңіз.

— Балалар бос уақыттарында кітаптың бетін ашпай, алысып ойнай беретін болды, киімдерінен де тамтық қалмайды, мүмкін, жығылып түсіп, мойындары үзіледі, немесе аяқ-қолдарын сындырып алады. Дене шынықтыру сабағын сол біреулерсіз-ақ жүргізуші еді ғой жұрт. Турник болса жетпей ме?

Сабыр етіңіз. Біріншіден, мен жасатып жатқандардың бәрі де керек. Екіншіден, балалардың сабаққа әзірленуіне ешқандай кеселдік келтірмейтін тәртіп орнатамыз. Балалар өз бетімен қалай болса солай барып, снарядтарға асыла бермейтін болады. Қайта, олардың бос уақыттарын пайдалы өткізіп, сабақты жақсы оқуына жағдай жасаймыз. Жақсы оқу үшін дұрыс демалу керек Физкультура мен спорт - барлық жағынан пайдалы. Ал, жығылып түсіп, мойындары үзіледі, немесе аяқ-қолдарын сындырып алады деп қауыптенбеуіңізге болады.

Николай Трофимович планшеткасын ашып, бірнеше тарақ жазулы қағаз алды да, бір тарағын Тоқмолданың алдына тастады.

Мынау физкультура коллективінің қаулысы, оқып шығыңыз. Ал мынау, секциялардың іс жоспары. Танысып, пікірлеріңізді айтыңыз.

Тоқмолда томсырайған күйде отырып, қаулыны оқып шықты да:

— Сендер тінті оқуды ұмытыпсыңдар ғой, — деді.

— Оқу ұмыт болмайды, — деп Николай Трофимович оның сөзін бөлді, — мына жоспармен танысыңыз. Әр секция расписание бойынша жетісіне екі рет, бір жарым сағаттан ғана жұмыс істейтін болады. Физкультура коллективіне мүше болған оқушыны бір-ақ секцияға қатысатын етеміз.

— Барлығы үш секция ма?

— Я, үш секция.

— Осы жұмыстың бәрін жүргізетін кім?

— Жүргізетін мына мен, — деді Николай Трофимович, Тоқмолданың көзіне тіке қарап.

— Мұның бәрі міндетті сабағыңнан тыс уақытта өткізіледі ғой?

Я, міндетті сабағымнан тыс уақыттарда өткізіледі

Тоқмолда біраз үнсіз отырып қалды да:

— Жарайды, әйтеуір оқушылардың саба оқуына бөгет болмайтын болсын, — деді.

ТҰҢҒЫШ ТАБЫС

Күн батып барады. Сабақ біткен кез. Кластар бос тұр. Мектеп кітапханасында ғана оқушылар отыр. Көзілдірік киген кітапханашы кемпір почтамен әкелінген бума газет-журналдарды столдың үстіне жайып салып жатыр. Оқушылар жабырласып, әрқайсысы өзіне керегін алып оқуға кірісті.

Мектеп маңында да көп жүріс жоқ. Парктерге жаңа отырғызылған шыбықтардың жапырақтары ашық көк түсін жойып, күреңдене бастаған. Түтеленіп тозған, имиіп сола бастаған шөптерден де күз бейнесі байқалады... Арықтардың жағасына тізіле отырғызылған ағаштар жуандап, салаланып, қаулап өсіп, жетіле қоймағандықтан сиреп, талданып көрінеді.

Физкультура алаңында он бес шақты оқушылар жүр. Жеңіл атлетика секциясының кезекті сабағы жүріп жатыр.

Бір топ оқушы ұзындықтан, енді бір тобы биіктіктен секіріп жүр. Бір бала, бір қыз жүгіретін жолда тұр. Олардың қасында Николай Трофимович бар.

— На старт!

Аяқтарында тапочка, үстерінде труси мен майкалары ғана бар әлгі екеуі стартқа тұрды. Дөңгелек қара көзі от шашқан, арықтау бала Мұрат еді. Жеңіл атлетикадан болатын аудандық жарысқа бұл мектептен он адам қатыспақшы. Мұрат солардың құрамында. Ол қазір жүз метр жүгіруге жаттығып жүр.

— Внимание!—деді бір кезде Николай Трофимович.

Әлгі екеуі тізесін жерден алып, кеудесін алға жіберіп, аңға шабатын арыстанша сұқтана қалды.

— Марш! — деген Николай Трофимовичтің үні саңқ ете түскенде, олар жүгіре жөнелді.

Мұрат аяқ-қолы безек қағып, құлшынып жүгіріп келеді. Жол ортаға жетті. Сөреге де таянып қалды. Міне, жіпке көкірегі тиді.

Арынын баса алмай, ол ілгері өтіп кетіп қалды.

Бұл кезде оқушылар Николай Трофимовичтің сағатына жабырлап қарауда еді.

— Он... он үш жарым секунд, — деді Николай Трофимович.

— Ура!—деп тұрғандар қолдарын шапалақтап жіберді.

— Он төрт жарым секунд!

— Тамаша жүгіріс!

— Біз озамыз жарыста!—деп шуылдасты балалар.

Садық қана үнсіз. Әлі демігіп тұрған Мұратқа ала кезімен қарап қояды. Ол жаңа ғана 100 метрді 15 секундте жүгіріп келген болатын. Аудандық жарысқа қатысам ба деп дәмелі еді. Енді болмады, Мұрат озып кетті. Николай Трофимовичке келіп, Садық:

— Мен тағы да бір рет жүгіріп көрейінші, — деп өтінді.

Николай Трофимович оған қарсылық білдірген жоқ.

Садық тағы да жүгірді. Жанын салып құлшынып самғағандай болып-ақ еді, бірақ, нәтижесі 15,5 секунд болып шықты. Осыдан соң аудандық жарысқа катысуды ол ойлаған да жоқ. ішінде қызғаныш тұтанғандай боп, топтан шығып кетті.

* * *

Мектеп оқушыларының жеңіл атлетикадан болған аудандық жарысында Николай Трофимович бастап барған «Қызыл шекара» жеті жылдық мектебінің коллективі бірінші орынға ие болды.

Мұраттың да қажырлы түрде жаттығуы жемісін көрсетті, ол жүз метрге жүгіруден аудан бойынша екінші орынға ие болды.

Жарыс соңынан Николай Трофимович мөлдір сулы кең арнаның жағасында отырып, шәкірттерімен сүйсін» әңгімелесіп отырды.

— Адам баласы жеңбейтін қыйындық, алмайтын қамал жоқ, — дейді Николай Трофимович. — Қазақта мынадай бір сөз бар: бір адам сыйырдың жаңа туған бұзауын күніне үш рет көтеріп, жүз метрдей жерге апарып, қайта әкеліп жүреді екен. Күн сайын осылай дағдыланудың нәтижесінде әлгі адам, сол бұзауды құнан өгіз болғанға шейін қыйналмастан еркін көтеріп кете береді дейді - Мен бұған кәміл сенемін. Еңбек жеңбейтін ешнәрсе жоқ. Мен саған, — деді Николай Трофимович Мұратты нұсқап, — мынаны айтайын: орыстың атақты қолбасшысы Суворов жасында сен сыяқты нәзік, аурушаң бала болған. Ол он екі, он үш жастарынан бастап өзін шынықтырумен болды.

— Суворов жасыңда мең сыяқты болған ба? — деп

Әлгі екеуі тізесін жерден алып, кеудесін алға жіберіп, аңға шабатын арыстанша сұқтана қалды.

— Марш! — деген Николай Трофимовичтің үні саңқ ете түскенде, олар жүгіре жөнелді.

Мұрат аяқ-қолы безек қағып, құлшынып жүгіріп келеді. Жол ортаға жетті. Сөреге де таянып қалды. Міне, жіпке көкірегі тиді.

Арынын баса алмай, ол ілгері етіп кетіп қалды.

Бұл кезде оқушылар Николай Трофимовичтің сағатына жабырлап қарауда еді.

— Он... он үш жарым секунд, — деді Николай Трофимович.

— Ура!—деп тұрғандар қолдарын шапалақтап жіберді.

— Он төрт жарым секунд!

— Тамаша жүгіріс!

— Біз озамыз жарыста! — деп шуылдасты балалар.

Садық қана үнсіз. Әлі демігіп тұрған Мұратқа ала кезімен қарап қояды. Ол жаңа ғана 100 метрді 15 секундте жүгіріп келген болатын. Аудандық жарысқа қатысам ба деп дәмелі еді. Енді болмады, Мұрат озып кетті. Николай Трофимовичке келіп, Садық:

— Мен тағы да бір рет жүгіріп көрейінші, — деп өтінді.

Николай Трофимович оған қарсылық білдірген жоқ.

Садық тағы да жүгірді. Жанын салып құлшынып самғағандай болып-ақ еді, бірақ, нәтижесі 15,5 секунд болып шықты. Осыдан соң аудандық жарысқа қатысуды ол ойлаған да жоқ. ішінде қызғаныш тұтанғандай боп, топтан шығып кетті.

* * * *

Мектеп оқушыларының жеңіл атлетикадан болған аудандық жарысында Николай Трофимович бастап барған «Қызыл шекара» жеті жылдық мектебінің коллективі бірінші орынға ие болды.

Мұраттың да қажырлы түрде жаттығуы жемісін көрсетті, ол жүз метрге жүгіруден аудан бойынша екінші орынға ие болды.

Жарыс соңынан Николай Трофимович мөлдір сулы кең арнаның жағасында отырып, шәкірттерімен сүйсіне әңгімелесіп отырды.

— Адам баласы жеңбейтін қыйындық, алмайтын қамал жоқ, — дейді Николай Трофимович. — Қазақта мынадай бір сөз бар: бір адам сыйырдың жаңа туған бұзауын күніне үш рет көтеріп, жүз метрдей жерге апарып, қайта әкеліп жүреді екен. Күн сайын осылай дағдыланудың нәтижесінде әлгі адам, сол бұзауды құнан өгіз болғанға шейін қыйналмастан еркін көтеріп кете береді дейді. Мен бұған кәміл сенемін. Еңбек жеңбейтін ешнәрсе жоқ. Мен саған, — деді Николай Трофимович Мұратты нұсқап, — мынаны айтайын: орыстың атақты қолбасшысы Суворов жасында сен сыяқты нәзік, аурушаң бала болған. Ол он екі, он үш жастарынан бастап өзін шынықтырумен болды.

— Суворов жасында мен сыяқты болған ба? — деп көзін қысыңқырап, Мұрат Николай Трофимовичке күле қарады.

— Я, солай. Үнемі өзін шынықтырудың нәтижесінде кейіннен денсаулығы күшті, болаттай берік, төзімді болып алды. Солдаттарын да осылай тәрбиелеп, боранды, суық күндердегі жорықтарда бірге жаяу жүріп, кар төсеніп, мұз жастанып жүрді. Сандов дейтін атлет ол да жасында талдырмаш арық бала болған. Кейіннен көп жаттығып, үйреніп жүріп, цирктің атақты арыстанымен күресуші балуан болып шыққан. Салмағы 265 килограмм арыстанды екі қолымен көтеріп алып, басынан асыра лақтыратын. Руссель дейтін адам бойшаң да емес, бойы аласалау, ұмытпасам, 153 сантиметр болған. Ал ол, цирк те бір тонна салмақты көтеріп кететін болған. Осының бәрі еңбектенудің жаттығудың нәтижесі. Сенің де осылардың біріндей болуың мүмкін.

Мұрат аузын ашып, қас қақпай қарап қалыпты. Таңданып, қатты қызығып тындап тұр. «Сенін де осылардың біріндей болуың мүмкін» деген сөзді ойына қатты түйіп қалды. Әлдеқайда алыста бір үміт сағымданып, қызыл түлкідей құйрығын бұлаң еткізгендей болды. Белді бекем буып қуса жететін...

— Адамның төзімділігінде шек жоқ,— дейді Николай Трофимович шабыттана сөйлеп. — Тибурин аралындағы және Мексикадағы индиялықтар, оңтүстік Африкадағы бушмендер елікті, қоянды жаяу қуып ұстайды

— Қайтып жетеді?

— Біріншіден, олар жүйрік халық. Екіншіден, жүгіре жүгіре, жаттығып кеткен. Қоян мен елік болдырып, ақ көбік төрге буланып, құлағы салбырап тұрып қалғанша, немесе жүруге шамасы келмей құлап түскенше қуа береді. Соншама ұзақ жүгіріс олар үшін дағдылы іс. Қарттардан естіген бір қазақ ертегісінде, екі аяғына қазандай тас байлап алып қуғанда киікті қыя бастырмайтын Желаяқ деген жүйрік болыпты-мыс, сондықтан бұл қазақ. халқының да арман еткеи өнері болса керек...

Қатты таңданғандықтан Мұрат басын шайқап, таңдайын бірнеше рет қағып қойды.

— Мексикадағы нндиалықтар 20 километрлік айналма жолда жиі жарыс өткізіп отырады. Кейбір жарысқа қатнасушылар, сол айналманы он екі рет айналып шығады. Сонда он екіні жыйырмамен көбейтсек қырық жыйырма, яғный екі жүз қырық километр жүгіреді деген сөз. Ойлашы, қанша жер! Ешбір ат бұл жүріске төзбеген болар еді... Айтпақшы, қазақтар той-топырда ат шаптырып, бәйгі жасаумен қатар жаяу бәйгі де жасаған ғой.

Сөзінің қорытындысында Николай Трофимович:

— Бұл жарыста жүлде алуымыз — біздің коллективтің тұңғыш табысы,—деді. — Біз большевиктерміз, ендеше алға ұмтылып, жетіле беруіміз керек.

БОКСТЫҢ ҚОЛҒАБЫ ҒОЙ

Мектептің физкультура аланы. Гимнастика секциясының мүшелері жыйналып жатыр. Бір кезде: «Николай Трофимович келе жатыр», — деді біреу.

Балалар снарядтардан тез түсісіп, үсті-бастарын түзеп, жөнделе бастады. Сол кезде:

— Становись! — деп айқай салды кезекші. Кезекшінің қолы созылған бағытқа сап түзеп, балалар тізіле қалды.

— Смирно! Санап шығындар!

Бастарын тез-тез бұрып:

— Бір, екі, үш... — деп қатарда тұрғандар санап ала жөнелді.

Кезекші артына бұрылып, анадай жерге келіп тұрған Николай Трофимовичке қарап, нық адымдап барып, үш метрдей жетпей тоқтады да, қолын шекесіне алды.

— Тренер жолдас! Гимнастика секциясының мүшелері сабаққа әзір. Келмей қалған ешкім жоқ. Бір спортшы жаңадан қосылды. Баяндап тұрған — кезекші Кемелбаев.

Николай Трофимович сапта тұрғандарға жақындап келді де:

— Сәләматсыздар ма, — деді.

— Сәләмат боларсыз, жолдас тренер! — деген үн төрт бунақталып бірауыздан шықты.

— Вольно! Жаңадан келіп қосылған кім?

Мұрат бір адым алға шықты да:

— Мен, жолдас тренер, — деді.

— Батырбаев, сен қайдан жүрсін? Женіл атлетиканы тастайын дедің бе?

— Жолдас тренер, екі секцияға бірдей қатынасқым келеді, — деді Мұрат.

— Жо-жо-жоқ, жолдас Батырбаев. Болмайды. Екі секцияға бірдей қатынасудан пайда аз. Біріншіден, уақытын жетпейді, саб.ақ оқуыңа бөгет болады; екіншіден, қалжырап шаршап, бар күш-қуатыңды спортқа сарп ететін боласын. Бір секцияны таңдағаның мақұл болар.

— Олай болса, Николай Трофимович, бүгіннен бастап осы гимнастика секциясына қатысайын.

Николай Трофимович өзі де бала шағында гимнастиканы, әсіресе, турникке ойнауды сүйетін. Ересектерден көргенін істеймін деп, бірнеше рет аяқ-қолын соғып алып қанатқаны да, жығылып түскені де бар еді.

Ол көп ойланбай-ақ:

— Жарайды, —деді.

Мұрат қуанып кетті.

— Сенің боксер болғың келе ме? — деп сұрады Николай Трофимович кенеттен.

Мұрат үндемей тұрып қалды.

— Жарайды, сен гимнастика емес, бокс секциясына қатынас. Жүре-бара көрерсің,—деді Николай Трофимович.— Жақында мен бокс секциясын ұйымдастырамын. Сенен жақсы боксер шығуы мүмкін.

Бокс секциясы да іске кірісті.

Балаларға алғашқы кезде бокс аса қызық та, сонымен бірге қауыпты да көрінді. Сырт қараған адамға шоқпардың басындай боксер қолғабымен басы-көзге ұрысу сұмдық сыяқты еді.

Мұрат боксқа зор ынтамен қатынасып жүрді. Үйде де ертенді-кеш көлеңкесімен соғысып жатады, жіптен секіреді, ақсаңдайды, әйтеуір неше түрлі жаттығулар жасайды.

Ол қазір күн өткен сайын толығып келеді. Тұлғасы да кесектеліп қалған. Етті-женді, иықты балалардың бірі боп саналатындай жөні бар.

— Становись! — деп айқай салды кезекші. Кезекшінің қолы созылған бағытқа сап түзеп, балалар тізіле қалды.

— Смирно! Санап шығыңдар!

Бастарын тез-тез бұрып:

— Бір, екі, үш... —деп қатарда тұрғандар санап ала жөнелді.

Кезекші артына бұрылып, анадай жерге келіп тұрған Николай Трофимовичке қарап, нық адымдап барып, үш метрдей жетпей тоқтады да, қолын шекесіне алды.

— Тренер жолдас! Гимнастика секциясының мүшелері сабаққа әзір. Келмей қалған ешкім жоқ. Бір спортшы жаңадан қосылды. Баяндап тұрған — кезекші Кемелбаев.

Николай Трофимович сапта тұрғандарға жақындап келді де:

— Сәләматсыздар ма, — деді.

— Сәләмат боларсыз, жолдас тренер!—деген үн төрт бунақталып бірауыздан шықты.

— Вольно! Жаңадан келіп қосылған кім?

Мұрат бір адым алға шықты да:

— Мен, жолдас тренер, — деді.

— Батырбаев, сен қайдан жүрсін? Женіл атлетиканы тастайын дедің бе?

— Жолдас тренер, екі секцияға бірдей қатынасқым келеді, — деді Мұрат.

— Жо-жо-жоқ, жолдас Батырбаев. Болмайды. Екі секцияға бірдей қатынасудан пайда аз. Біріншіден, уақытың жетпейді, сабақ оқуына бөгет болады; екіншіден, қалжырап шаршап, бар күш-қуатыңды спортқа сарп ететін боласын. Бір секцияны таңдағаның мақұл болар.

— Олай болса, Николай Трофимович, бүгіннен бастап осы гимнастика секциясына қатысайын.

Николай Трофимович өзі де бала шағында гимнастиканы, әсіресе, турникке ойнауды сүйетін. Ересектерден көргенін істеймін деп, бірнеше рет аяқ-қолын соғып алып қанатқаны да, жығылып түскені де бар еді.

Ол көп ойланбай-ақ:

— Жарайды, —деді.

Мұрат қуанып кетті.

— Сенің боксер болғың келе ме? — деп сұрады Николай Трофимович кенеттен.

Мұрат үндемей тұрып қалды.

— Жарайды, сен гимнастика емес, бокс секциясына қатынас. Жүре-бара көрерсің — деді Николай Трофимович. — Жақында мен бокс секциясын ұйымдастырамын. Сенен жақсы боксер шығуы мүмкін.

Бокс секциясы да іске кірісті.

Балаларға алғашқы кезде бокс аса қызық та, сонымен бірге қауыпты да көрінді. Сырт қараған адамға шоқпардың басындай боксер қолғабымен басы-көзге ұрысу сұмдық сыяқты еді.

Мұрат боксқа зор ынтамен қатынасып жүрді. Үйде де ертенді-кеш көлеңкесімен соғысып жатады, жіптен секіреді, ақсаңдайды, әйтеуір неше түрлі жаттығулар жасайды.

Ол қазір күн өткен сайын толығып келеді. Тұлғасы да кесектеліп қалған. Етті-женді, иықты балалардың бірі боп саналатындай жөні бар.

Бір күні ол мектептен бокс қолғабын ала келіп Есік алдында самаурын қайнатып жүрген шешесі:

Мұратжа