1

Алматының Пастер көшесімен жүре қалсам, осынау астынғы қабаты белуардан жерге батқан ағаш үйді, осынау бір жағына қарай қыңырайып, қисая бастаған көне ағаш қақпаны көргенде, менің есіме Гауһар түседі. Сондағы бастан кешкен уақиғалар тізбектеліп көз алдыма келеді. Жүрегімде діріл пайда болады.

Біз Гауһармен дәл мына арада кездесіп, танысқан едік. Ол, әне, апа жерде қақпаға сүйеніп, бізге күлімсірей қарап тұрған. Жұп - жұмыр уыз мойнында күн нұрына шағылып, жалт -жұлт еткен ұсақ шынжыр баулы әсем медальон.

Бәрі: көше де, үй де, түбіне шірімес үшін тас орнатып, бағандарды сол тасқа бұрандалап бекіткен қаракөк ескі қақпа да сол сондағы қалпы. Тек Гауһар жоқ. Бәрі шын болғанда, Гауһар ғана елес...

Мен осы арадан әрлі-берлі өткен сайын Гауһардың қарасы жарқ ете қалатындай - ақ қақпадан ішке елегізіп, қарап. өтем. Жоқ, жарқ ете қалмайды.

О, Гауһар, қайдасың? Барсың ба жер бетінде? Бар болсаң, неге кездеспейсің? Жоқ әлде ұмыттың ба сен мені? Менің атымды жүрегіңмен мәңгілікке сызып тастадың ба? Жо, жоқ! Олай болуы мүмкін емес.

2

Соғыс кезі. 1943 жыл. Іске татыр естияр еркек кіндіктінің бәрі дерлік армияда. Ауылда қатын-қалаш, шал - шабыр, ауру сырқаулар қалған.

Мезгіл жетпей үзілген көк жемістей соғыс бізді, балаларды ерте есейтті. Әкелеріміз бен ағаларымыздың еңбектегі қаңырап, босап қалған орымдарына, шамаларымыз келсін, келмесін жарбиын, біз ие болуымызға тура келді. Қазекем бұндайда «ит жоқта шошқа үреді қораға» дейді.

Сондайлардың біреуі мына менмін. Содан бір ғана жыл бұрын тоғызыншыны атүсті бітіргеніме, педагогиканың иісі мынау тәмпіш мұрныма кіріп те шықпайтынына қарамастан, дырдай мұғалім атанып, өзіміздің ауылда, жеті жылдық мектепте aнa тілінен сабақ берем.

Жаз шықты. Оқу жылы аяқталайын деп қалды. Директорымыз күрк-күрк жөтелген көксау шал адам. Әлгі бір күні:

— Оу, Жәнібек, дайындал. Алматыға бір айлық курсқа оқуға барасың, — деді.

— Қандай оқу?

— Біліміңді көтеріп қайтасың?

— Мен ғана ма баратын?

— Біздің мектептен Жақан екеуің.

Жақан осында, ол да мұғалім. Математикадан сабақ береді. Маған ұқсап ол - дағы арнайы педагогтік оқу орнын бітірмеген. Маған ұқсап соғыстың арқасында мұғалім бола қалған. Екеуміз тәуір жолдаспыз. Ауылдағы осы күні сүйкенерге қара таппай жүрген басы бос қыз - келіншектерге, кейде бірлесіп қырындайтын да кездеріміз болады. Жақан менен екі -үш жас үлкен. Дене бітімі кесек, жалпақ бет, қалың ерін, жүн қабақ, мінез-құлқы денесіне лайық доғалдау жігіт.

Алматыға оқуға барасың деген хабарды естіп мен қуандым. Қуануымның бірінші себебі, екінің бірі барып келіп жатқан Алматыны әлі күнге көрмеген жанмын. Көрсем деп, құштар едім.

Екінші қуанған себебім: осы күні киім - кешек, шүберек жағы ауылда тып – типыл. Оңайлықпен ештеңе табылмайды. Дүкенге азын – аулақ бірдеңелер әкелінсе жең ұшынан жалғасып, қолы жеткендер бөлісіп алады. Ал басқа жұрттың жан сақтап, абиыр жауып отырғаны алыс та болса, Алматының арқасы. Бір шаршы бөзге дейін ел сонау Алматыдан әкеледі.

Қалаға барып келушілердің айтуынша онда «тәлкөшке» дсйтін бар. «Тәлкөшкеде» киім кешек, дүние - мүліктен сатылмайтын зат жоқ. Бәрі сатылады. Тек қалта толы ақшаң болсын.

Ауыл адамдары үшін ақша табудың кәзіргі жолы мынадай: қалаға бір қап ұн апарып сатса, бір қап етіп ақшаны күреп алады.

Шамасы келгендер ет, май, тірі қой апарып сатады. Дүние-мүлік, киім - кешекті тең - тең етіп, тиеп әкеледі.

Өмірімде тұңғыш рет барайын деп отырған қалаға менің де құр қол бара қоймасым белгілі. Сатып, пұл ететін бірдеңелерді, мүмкіндігі болғанша, мен - дағы қамдап ала бармақпын. Сосын соған мынау сұры кетіп, жұтап жүрген үсті-басымды біраз бүтіндеп, түзеп кайтсам деймін.

3

Ол кезде біздің Н. ауданынан Алматыға қазіргідей кісі таситын автобус қатынап жатпайды. Автобус түгіл жүріп жатқан жолшыбай машиналардың өзі аз кез. Міне сондықтан да қалаға бір барып қайту, бері болғанда, бір топ әурешілік те, ары болғанда, естен кетпес азап. Жол жүретіндер чемодан, қоржын - кешегін арқалап, бірнеше күп жол тосып машина іздеп сандалады. Машина оңайлықпен табылмайды. Ал табылса, әдетте кузовы толы әрқилы жүк болады. (Үш жүз шақырым алысқа бос машинаны салдыратып кім қуаласып?)

— Айналайын, Алматыға барасың ба? Ала кетші? - деп, шофер атаулының соңында бөлек - салағын арқалап, шұбап жүрген халық.

Не жоқ болса, сол зәру. Не тапшы болса, соның құны аспанда. Әлгідей бірлі-жарым табыла қалған машиналардың шоферлары, ой бәлсінгіш - ау! Бір дегеннен дұрыс жауап бермейді. Күні ертең министр болғалы тұрған адамдай сенімен шекесінен қарап сөйлеседі:

— Мақұл. Ала кетейін, — деген жауапты естігенде, дүниеде сенен бақытты жан жоқ.

Сосын белгілі. Нағыз арсыз болмасаң, жол ақысына қанша төлеймін деп, саудаласып жатпайсың. Шофер не айтса, қалтаңнан соны суырып беруге мәжбүрсің.

Біз, Жақан екеуміз, дүниеге, сірә құтты күні келсек керек. Өйткені, Алматыға қарай жүретін машина оп-оңай кезіге кетті. Анау-мынау жай машина емес, азынаған су жана бензовоз еді.

Бұл бензовоз осындағы МТС - ке қаладан жанармай алып келген. Енді ойнақтап бос қайтып барады. Шофері омырауы жүн-жүн, қутыңдаған жас армян жігіт.

— Бізді қалаға ала кетесіз бе?

— Е, сендердей әдемі жігіттерді ала кетпей... Нешеусіңдер? Екеу түгіл, он болсаңдар да алып кетем. Тек ескертерім: кабинадан дәметпейсіңдер. Кабинаны иемденіп қойды. Анау цистернаның бүкіл үсті сендердің еріктеріңде.

— Құлап қалмаймыз ба?

— Құлау, құламау ол сендердің тек өздеріңе қатысты мәселе. Ал менің айтарым: құласаңдар, құлаңдар. Бірақ мерт бола көрмеңдер.

Біз келістік. Цистернаның үстіне пілге мінгендей қодиып: бір қырындап отырып алдық. Зат, нәрселеріміз қасымызда. Өзіміз қуласақ та солар құламасын деп, өзімізден бұрын солардың тілеуін тілеп, қолтығымыздың астына басып алғанбыз.

Ал кеттік! Айдарымыздан жел есіп, астанаға аман-есен келіп жеттік.

Бір айлық білім көтеру курсына осы жолы Жақанның да келуі және ол екеуміз бірге келуіміз мен үшін бақыт еді. Өйткені, жоғарыда айттым, мен бұрын дала көрмеген жанмын. Қала жайып білмеймін. Мұнда танитын ешкімім жоқ.

Ал Жақан бұрын болған қалада. Бір емес, бірнеше рет болған. Қала жайын, маған қарағанда, азды-көпті біледі.

Екінші біз үшін өте бір маңызды жәйт: осында, Алматыда, Жақанның немере жеңгесі тұрады. Үйі қаланың қақ ортасы — Пастер көшесінде. Көк базарға жақын. Қайда барып түсеміз деп қиналмастан Жақан екеуміз міне осы үйге келіп түстік.

Курс басталуына әлі де бір-екі күн бар. Бұл бір-екі күнді біз базардағы өзіміздің сауда-саттық ісімізге арнамақпыз. Мен сатуға деп: бір қап ұн, бір қойдың кепкен етін, төрт-бес кило тоң май алып келгем. Осы шамалы дүние Жақанда да бар.

Үсті-басымыздың шаңын қағып, жайғасып болғаннан кейін Жақан екеуміз жақын маңдағы көк базарға барып, ұнның майдың бағасы қанша екенін біліп, барлау жасап қайттық. Сол арада, базар аланында, қаптап тұрған есек арбалардың біреуін ерте келіп, енді сататын нәрселерімізді базарға алып жүрмекшіміз.

Үй иесі Майpa жеңгейдің ұлты татар. Қазақша, орысша, татаршаны үш тілді араластырып, өзінше «винегрет» тіл жасап сөйлейді. Күйеуі осы кезде армияда. Ауылдан келген біздің қала жағдайына оралымсыз аңқау түрімізге қарап, ол енді ақыл бере бастады:

— Сендер бұ нәрселеріңді спекулянттарша килолап, грамдап сатып тұра алмайсыңдар. Ол үшін бек способный болыш керек. Жуликтер сендердің сельский екендеріңді анадайдан танып біледі. Лучше мындақ етіңдер: алатын адам табылса, нәрселеріңді беш - он сом арзан бағаға қотарып, оптом бірден сатып құтылыңдар. Міне сол тыныш!

Бұл ақыл көкейімізге қона кетті. Өйткені, Жақан да, мен де сауда жасап, дәніккен жандар емеспіз. Нәрселерімізді қалай сатар екенбіз деп, онсыз да жүрексініп, қобалжуда болатынбыз.

Қалаға барып келгендер неше түрлі үрейлі сөздер айтып келеді: базар толы ұры - қары, жегір. Қалтаңдағы ақшаңды көзіңді бақырайтып тұрып, ұрлап әкетеді. Қалай ұрлағанын білмей, сезбей қаласың дейді. Бұл да ойымызда бар болатын.

Сөйтіп, міне енді базардамыз. Сататын нәрселеріміздің атын атап, қотара сатып алатын адам бар ма деп, хабарлап үлгергенімізше, әлекедей жаланған бірнешеу бізді қоршап та алды.

Мен алам!

— Мен алам! — деп, бірін - бірі қаға - соға кимелеп, жалан қаптады.

Қисық жағалы көк жейде, кепке киген, омырауы аңқиып, ашылып кеткен қолында таяғы бар ақсақ қазақ:

— Доғарыңдар! Тараңдар! Бұл балалар менің жерлестерім. Бәрін мен алам! Өзім алам — деп басқаларды жасқап, қуып жіберді.

Ақсақ, сірә, тегін ақсақ болмауы керек. Басқалар жым боп, жай-жайына кете барды. Бір де біреуі оның бетіне қарсы келмеді. Әкелген нәрселеріміздің бәрін біз соған қотарып беріп тындық.

4

Шаруамызды әуре-сарсаңсыз тез тындырғанға және сәтімен тындырғанға қуанып, Жақан екеуміз танауларымыз желп-желп етіп үйге келдік. Tөc қалталарымыз әйелдердің төсіндей томпайып шығып кеткен. Ол ақша. Бұрын бітіп көрмеген пәленбай мың кеп ақша!

Өзім өз боп мұншама мол ақшаға тұңғыш рет ие болуым.

(Ақшадан кәзір құн кетуі, ол енді жай ғана шытырлақ қағаз болып қалуы бұл басқа мәселе).

— Қалай, менің советім дұрыс болды ма? Оптом бірден сатып құтылдыңдар ма?

— Сөйттік, Майра апай. Алушы кеп екен. Бір ақсақ қазақ бізді танитын жерлес болып шықты. Бәрін сол алды.

— Сұр кепка киген, палка ұстаған қазақ па?

— Иә, сол.

Майра апай күліп жатыр:

— О, земляк болмай құрып қалсын. Ол жұрттың бәріне солай дейді. Бәрімен земляк бола кетеді. Сендердің сельский екендеріңді көріп, танып тұр ғой. Ол осындағы настоящий кәтта спекулянттың бірі.

Ертең атақты «тәлкөшке» аралайтынымызды, бұйыртса біраз бүтін - жаңа киімдер алып киетінімізді ойлап, Жақан екеуміз түнде жөнді ұйықтай да алмай шықтық.

Майра апайдың үйі кең екі бөлме. Қолында бір ғана кішкене қызы бар. Сонда да болса ол бізден жиренді ме, қайдам, төсекті түнде Жақан екеумізге сыртқа, жан-жағы ашық верандаға салып берді. Бір тәуірі веранда көше жақта емес, ауланың ішінде.

— Кәзір түн жылы, тоңбайсыңдар. Ешкім трогать етмейді. Қайта таза ауада крепко -крепко ұйықтайсыңдар,— деген еді. Бірақ олай болмады. «Крепко - крепко» ұйықтаудың дәл бүгін онша реті келмеді.

Адам жаңа орта, жаңа жайда түнегенде, кейде осылай болады. Тәлкөшке бұл арадан ол да қашық емес екен. Кешегі өзіміз болған көк базардың төменгі жағы.

— Ақшаларыңды түгел алмай, жарым - жартысын үйде қалдырып кетіңдер. Бек сақ болыңдар онда. Қаланың жуликтеріне алданып қалып жүрмеңдер. Ұры, қары, жулик онда бек көп — деп, Майра апай бұл жолы да бір топ ақыл айтып жөнелткен.

Иә, тәлкөшке десе, дегендей - ақ екен. Мұншама көп халықтың бір араға жиналып, сеңдей соғылысқанын бұл менің тұңғыш рет көруім. Әрі қызықтап, әрі таңырқай қараймын. Ойпырмай, қолдары бос, еріккен неғылған жұрт мұншама. Бұлардың істейтін қызмет, жұмыстары қайда? Жоқ әлде жұмыссыздар жинала ма?

Ех, шіркін, осылардың бәрін қуып алып барып, балшықтан адам жасап, ала алмай отырған біздің колхоздың жұмысына салар ма еді.

Қолына жарқыратып жап-жаңа былғары етік ұстаған жирен шал кезіге кетті, Менің бір үлкен арманым осы еді —аяғыма бір жөні түзу етік алып қию еді. Базар тәсілін білмейтін қорбала сорлы басым, енді сәл кешіксем әлгіні басқа біреу қақшып әкететіндей ентелеп, төніп түстім: Сатасыз ба? Қанша сұрайсыз?

Шал сәл бөгеліңкіреп қалды: Сізге қай размері керек?

Meн киімді денеме шақтап, мөлшерлеп киіп үйренген жан емеспін. Әйтеуір табылғанын киетінмін. Ойланып тұрдым да, аяғымның, размерін есіме әрең түсірдім.

— Отыз тоғызыншы.

— Табылады. Жүр бері.

Шал бізді ертіп, шетке таман шықты. Әлгі арада теректің көлеңкесінде быршып терлеген жуантық шабдар кемпір отыр екен. Әлгіге бұйырып:

— Әкел отыз тоғызыншыны, — деді.

Көйлегінің етегін кең етіп жайып тастап, кемпірдің жұмыртқа басқан тауықша жарбая отыруы тегін отырыс емес екен. Астына қымтап басып алып отырған қабы бар екен. Қаптың іші толы жаңа тігілген етіктер. Кемпір соларды тез-тез күйбеңдеп ақтарды да, екі етікті алып, шалына ұсынды. Шал әлгілердің табанына қарап көрді де, маған ұсынды:

— Міне, отыз тоғызыншы.

Өзіме шақ етік табылғанына мен одан бетер қуандым. Әлгі араға арықтың жағасына отыра қалып, киіп көріп жатырмын. Аяғымдағы тозығы жеткен жаман бәтеңкелерімнің біреуінің түйін - түйін бауы шиеленісіп қалыпты. Әлгіні шеше алмай, азаптанып жатыр едім. Шал отыра қап, шешісіп жіберді. Оның сырт көзге оралымсыз жуан тұқыл саусақтары өмір бойы тек осыны — түйін шешуді кәсіп етіп жаттыққандай соншалық епті де, бейім еді. Етіктер аяғыма шақ келе кетті. Түр сымбаты да сондай әдемі. Ауылда қолы жеткендер киетін нағыз қисық табан базар етік.

— Шап-шақ. Қатып кеттің! — деп, шал менің ойымды қостап қояды.

— Алам. Айтыңыз, бағасы қанша?

Шал бағасын енді айтты.

«Тәлкөшкедегі» сәудегер заттың дәл сатар бағасын еш уақытта айтпайды. Бір есе, екі есе өсіріп айтады» деген сөзді ауылда қалаға барып келгендердің аузынан талай естігем. Соны жобаға алып мен өз бағамды айттым.

Шал саудаласу орнына бірден өңін суытып,

— Шеш!

— Неге?

— Шеш! Бол! Саған етік керек емес. Сенің ақшаң жоқ! Өй, не дейді мына сайтан! Сенің ақшаң жоқ?

— Неге жоқ? Ақша деген мінекей!

Сөйтсем, кейін білдім, шал әлгі сөзді мені қайрап, әдейі айтады екен ғой.

Екеуміз қайтадан саудаласа бастадық. Жақан тықыршып:

— Өй, жүрші. Етік сататындар тағы кездеседі. Асықпа, асықпай ал, — дейді.

Дәл кәзір оның сөзін тыңдайын деп жатқан мен жоқпын.

— Сен бұндай етікті бұл базардан таппайсың. Мынаның хромына қарашы, қандай! Нағыз хром емес пе? — деп, шал мен бірдеңе білетіндей - ақ етіктің қонышын уқалап, мыжып көрсетеді.

Ақыры тіл табыстық. Етікті мен сатып алдым.

— Игілігіңе ки!—деп, шал қолымды құшырлана қысып жатыр.

5

Базар базарлап болдық. Тағы да қуаныштан танауымыз желп-желп етіп, үйге қайтып келе жатырмыз. Сатып алған киімдерімізді түгелдей киіп, көшеге шығуға асықпыз. «Паркке барамыз. Мен саған қаланың мынау деген әдемі, сұлу қыздарын көрсетем» дейді Жақан.

Жалпы қыз атаулыдан, оның ішінде сұлу қыздардан да дәмесіз болмасақ керек.

— Қала қыздары ауыл қыздары тәрізді ұялшақ емес, — дейді Жақан.— Кіммен де болса, ашық сөйлеседі. Ал ұнатса, құшақтасып кете барады. Әлі бір-бірден әдемі қыз тауып алып, қашан кеткенше гөләйттаймыз.

Жоғарыда аталған былғары етіктен бөлек мен: бір күрең түсті шалбар, әскердің тік жаға сырт жейдесін, қоқиған сарғыш кепка сатып алғам.

Енді әбден үстіме киіп алған соң байқадым: жейденің екі омырауында, дәл екі емшектің тұсында тіке тартылған екі тігіс бар. Әлгі тігіс бар жер және томпайып шығып тұрады. Денеме дене боп жатпайды. Бұ несі! Мен көріп жүрген әскери жейделерде бұндай болмаушы еді ғой.

Майра жеңгей күлкіге қарық:

— Сен вит әйел жейдесін алғансың. Мынау міне әйелдің емшегі тұратын жер...

Meн таңмын. Әскери жейденің әйелге арналғаны бола ма екен?

— Е, болмай. Осы күні әскерде әйел аз ба? Хамма медик - седиктердің көбі әйел.

Қап деп, санымды, бір-ақ соқтым, Менің түсінігімде әскери жейдесі тек еркектер үшін тігіледі.

6

Кеш. Күндізгі ыстық қайтқан. Жақан екеуміз бүгінгі сатып алған киімдерімізді киіп, өзімізше қатып кеттік деп ойлап, міне енді қалалық паркке қыз аулауға келіп отырмыз. Халық мұнда бірі ауым. Бәрі дерлік көңіл көтеруге, сейілдеп бой жазуға шыққан жандар. Екіден, үштен топ болып, аяқтарын сәндене басқан, Жақан айтқан сұлу қыздар да аз емес. Тағы да сол Жақан айтқан: ауыл қыздарына ұқсамайтын, кіммен де болса ашық сөйлесетін қала қыздары.

Мен бұл мәселеде өзімнен гөрі Жақанды тәжірибелі санап:

— Ал баста, — деймін бүйірден түртіп.

Нені бастаймын?

— Тиіс мына қыздарға.

Жөппелдемеге келгенде Жақан енді тайқи бастағандай: — Сен тиіс. Менен гөрі ептірексің ғой, — деп, ыржиып бетіме қарайды.

— Оу, сен қалай тиісуді білесің ғой. Қалаға бірінші келуің емес.

— Асықпа. Кішкене кеш түсіңкіресін.

Жақан екеуміз осылай паркті бірқауым араладық. Бірімізді біріміз түртпектеп, айдап саламыз. Әншейінде күмпілдеп, мен өйттім, мен бүйттім дейтін Жақанда нағыз іске келгенде менен асып кеткендей пәлендей өнер байқалмайды. Қайта, оған қарағанда сөзге өзім ептірекпін бе деп қалам.

— Қарындас, кімді іздеп жүрсіз? Мүмкін, бізді іздеп жүрген боларсыз?

Жақан менен қалмауға тырысады.

— Адасып жүрген жоқсыздар ма? Адасып жүрсеңіздер, жөнге салып жіберуге болады.

Тиіскен түріміз осы. Қыздар бізге аң көргендей ежірейе қарайды да, өтіп кете барады.

Ақыры бір-бір сұлу қыз тауып алмақ болған әрекетімізден түк шықпауға айналды. Әрі жүре-жүре шаршадық. Құр сөзден ештеңе өнбеген соң бірер қыздың жанынан тақалып өте беpiп, байқамаған боп, қағып, соғып кетуді шығарған едік. Бұның арты енді тіпті жақсылыққа апармайтындай көрінді. Бірер қыздан дөрекі сөздер естіп қалдық

Бір қыз тіпті шаңқылдап, милиция шақырмақ боп, есімізді шығарды.

Сосын бүгінгі қыз аулауды осымен доғаруды, бас аман, мал аманда үйге қайтып, жатып демалуды мақұл көрдік.

7

Пастер көшесінің бойындағы тротуармен келе жатырмыз. Көшенің әр жерінде бағана бастарына орнатылған электр шамдары. Жүріп жатқан адам аз. Пәтерімізге, шамасы бір кварталдай қалған еді. Кенет алдымыздағы қақпадан көшеге қарай сумаң етіп, бір қара мысық жүгіріп өте шықты. Біз бұған пәлендей мән бере қоймас едік. Бірақ сол кезде қақпаның түбінен:

— Жігіттер, енді сендердің жолдарың болмайды, — деген сыңғыраған, нәп-нәзік қыз даусы естілді.

Ала көлеңке жарықтан біз әуелде оны байқамаған едік. Енді тұра қап мойын бұрып қарасақ: қақпаға сүйеніп, бізге күле қарап тұрған әдемі аққұба қыз. Мойнында шам сәулесімен жалт-жұлт еткен ұп - ұсақ шынжыр баулы, оймақтай медальон. Бүкіл кеш бойы ешкімге жолай алмағанның есесіне мен:

— Сіз не айттыңыз? — деп, түр-түсі сүйкімді көрінген әзілқой қызға үңіліп, жақындай түстім.

— Жолдарыңызды мысық кесіп кетті ғой?

— Е, онда не болушы еді?

— Жұрт бұны жаман ырымға жорымай ма?

— Біз ырымшыл жандар емес едік. Сіз қорқытып қойдыңыз ғой. Олай болса біз енді ілгері қарай бармаймыз. Қаламыз осы арада. Не көрсек те сізбен бірге көреміз.

— Сондай-ақ қорқақсыздар ма?

— Жоқ, қорқақ емеспіз. Бірақ біз өзіміз ауылдан келген жандар едік. Көрмеген жердің ой-шұқыры көп деп, бекер айтпаған ғой. Мынау бейтаныс қалаңызда неге душар боларымызды кім біліпті?

Е, бәсе, менің осындайым болушы еді. Болмашыны сылтау қып, қыз-келіншекке шоңайнаша жабыса кететінім болушы еді. Сонымды қайта тапқан тәріздімін. Әзілқой қызға тақалып тұрып алып, буынсыз қызыл тілге ерікті бере бастадым.

Қыз да әзілге кет әрі емес тәрізді. Біздің әр сөзімізге жауапты іркіліссіз тез қайырады.

Қол берісіп, ат - жөн айтып танысу ауыл дағдысында жоқ. Біздің танысуымыз міне осы — сөзден сөзді қоздатып, әңгімелесу. Қыздан: не істейсіз? Қайда оқисыз? Осы мына үйде тұрасыз ба? Үйіңізде және кімдеріңіз бар деп, қазбалап сұрап қоямыз.

Сондағы білгеніміз: әсем қыз осы қалада медучилищеде оқиды екен. Келер жылы бітіреді. Әкесі соғыста, Кәзір үйде анасы екеуі ғана.

— Анаңыз не істейді?

Қыз күліп:

— Осындағы бір кеңседе төменнен санағанда ең бірінші бастық, — дейді.

Бұнысы үй сыпырушы дегені екен.

Әлгінде аяқтарымыз талып, шаршай бастағанымыз естен шықты. Әңгімелесіп ұзақ тұрдық. Қыз кет демей, кететін түріміз жоқ. Сірә, уақыт бірғауым болып қалса керек. Бір кезде, кенет, қақпанын, батыс жақ түбіндегі белуардан жерге батқан особняк үйдің ашық тұрған терезесінен:

— Гауһар!—деп, соза дауыстаған әйел дауысы естілді.

Қыз үріккен торғай құсап селт ете қалды:

Мама, мен мұндамын!

Әлгі дауыс және қайталады:

Қызым, ұйықтайтын кезің болды, Кәзір барам.

Қыз осыны айтты да, бізге бұрылып:

— Ал, хош болыңыздар. Мені шақырып жатыр. Мүмкін, тағы кездесерміз, — деп, көйлегінің етегі желпең етіп, жүгіре жөнелді...

Біз бір ауыз жауап қатып үлгере де алмай қалдық.

Қыздың аты Гауһар екенін де осы тап кәзір, шешесінің дауыстап шақыруынан білдік.

Былай шыға беріп Жақанға:

— Әлгі қыз әдемі қыз екен, — дедім,

— Несі әдемі?

— Немене, жаман ба?

— Әдемі түгіл, дәнеңесі де жоқ. Кәдімгі қарапайым қыздың біреуі.

— Аты, аты қандай — Гауһар!

— Жаман иттің атын бөрібасар қояды деген, — деп, Жақан күліп, әзілдеген болды. Бірақ оның бұл әзілі дәл кәзір орынды емес еді.

Дегенмен мен түсінемін. Әлгінде Гауһармен көбірек қалжыңдасқан да, Гауһардың көбірек бейімделіп, сөйлескені де мен болып едім. Жақан менің көлеңкемде қалыңқырап қойған. Иә, оны томсырайтып келе жатқан сол екен ғой.

Майра жеңгей жатып қалған тәрізді. Ашық террасаға, кешегі үйреншікті орнымызға, төсек салып қойыпты. Ол кісіні мазаламауға тырысып, үп - түнсіз шешіндік те, жатып қалдық.

Жақаным бір дегеннен маған арқасын беріп, ары қарап, дөңкиіп жатыр. Үстіміздегі жамылғының өзіне молырағын тартып алған. Жер төсектің тура орта тұсына жайғасқан. Енді менің халім кірменің халіндей нe төсенішке, нe жамылғыға жарымай, жер төсектің шетіне әрең ілініп жатырмын.

Бірақ, жатысым жайсыз болса да, көңілім күйлі. Ойымда да, көз алдымда да әлгіндегі Гауһар. Оның әр сөзі, әр қимыл күлкісі көңілімде аса жылылықпен жатталып қалған.

Гауһар жөнелерде «мүмкін, тағы кездесерміз» демеді ме? Ол сол сөзді, құдай біледі, қалай болса, солай айта салған жоқ. Маған бағыштап, астар беріп айтты. Яғни, менімен, бізбен емес, мына менімен тағы да кездескісі келіп айтты.

Мен таңның тезірек атуын аңсай бастадым.

Байқаймын, Жақан да ұйықтай қойған жоқ. Анда-санда мұрнын шуылдата пыш-пыш тартып, көңілінде маған деген салқындық бар екенін арқасының қозғалысымен-ақ сездіріп қояды.

Жақан екеуміздің арамызға тон бітуі ол әуелі мына мен үшін тиімсіз. Мен мұнда Жақанға ілесіп, тәуелді болып келіп отырған жанмын. Жақансыз Майра жеңгей жолата ма мені? Оқу мерзімі бір ай. Әлі бір ай Жақанмен бірге жүріп, тұруым қажет. Сондықтан Жақанның маған теріс көзбен емес, оң көзбен қарап жүруі мен үшін керек-ақ.

Азды-көпті Жақанға жағымпазданбай күн көру қиын маған. Осыны ойлап, ымырашыл жұмсақ үнмен:

— Жақан, — дедім.

— Мм...

— Неге ұйықтамай жатырсың?

Жақан үнсіз.

— Жақан, бері қарашы. Саған дөңкиіп, не болған бүгін? Әлгі... жаңағы қыздың... Гауһардың, сөз жоқ, жолдас қыздары бар. Солардың сұлу біреуімен сені таныстыр дейміз. Сосын, төртеу боп, тамашалап уақыт өткіземіз.

Жақан тағы да үнсіз. Сосын ымыраға келе бастағандай шалқасынан аунап түсіп, ары қарай аздап сырғи жатты.

— Қала қыздары ауыл қыздарындай емес. Олар киноға, театрға апарғанды жақсы көреді, — деді Жақан.

— Несі бар, апарамыз,

— Ал сен театрдың билеті қанша сом болатынын білемісің?

— Қанша?

— О, театрдың билеті деген сұмдық қымбат болады. Және отыратын орнына қарай. Алдыңғы жағы қырық, елу сомнан кем емес.

Жақанның тиын санағыш, сараңдау мінезі бар. Мен оны бұрыннан білем.

— Онда киноға барып жүреміз.

— Жарайды. Оның бәрін ертең таң атқан соң көрерміз. Ұйықтайық.

Жақанның жұмсарып, беті бері қарағанына мен одан бетер қуанышты едім.

8

Облыстық оқу бөлімнің жанынан ашылып отырған бір айлық білім көтеру курсына біздің ауданнан басқа да келген мұғалімдер бар. Көбі әйелдер, қыздар. Бізге ұқсап олар да тамыр-таныс қуалап, әркім-әркімнің үйлеріне жайғасқан.

Алғашқы күнгі оқу оқу секілді болған жоқ. Нағыз оқу ертсең осындағы мектептердің бірінде басталмақ. Қалай, қандай тәртіппен оқитынымызды айтты да, бүгін қала аралаңдар. Тамашалаңдар деп, таратып жіберді.

Ал, Жақан, қайда барамыз?

Тәлкөшке мына араға жақын. Жүр, тәлкөшкені бір аралап шығайық.

— Қыздарға қашан барамыз?

— Қай қыздарға?

— Түндегі өзіміз танысқан...

— Әй, сен сол Қызға ғашық болып қалғаннан саумысың? Түнімен соны ойлап шықтың ғой деймін? Барсаң бар өзің. Мен несіне барам.

Қыздардан гөрі Жақанды тәлкөшке көбірек қызықтыратын секілді. Пәлендей алатын түгіміз болмаса да, тағы.да тәлкөшкеге келдік. Күн көтеріле түскен сайын ысып, шекемізді тесіп өткендей болып барады. Аяқ астындағы асфальт киіз төселгендей былқ-былқ етеді.

Тәлкөшке кеше қалай болса, бүгін де солай — құмырсқаның илеуіндей құжынаған халық.

«Кәне, болыңдар! Барыңдар тәлкөшкеге! Басы артық киім - кешектерің болса, алып барып, сатыңдар!» — деп, әлде кім осы жүрген жұртты мынадай ыстық күнде осында зорлықпен қуып әкелген секілді.

Әйтпесе, мынадай ыстықта үйлерінде демалып, жатпай ма?

Әлгідей қарбаласта кім қолына не түссе, көзіне не іліксе, соны алып жүре берген: біреу көйлек, біреу дамбал, біреу. тақия ұстап тұр. Мына бір әйел ауыл келіншектері ұялып кимейтін, кисе де ешкімге, әсіресе еркек атаулыға көрсетпеуге тырысатын, ал қыздар болса, атын атағанның өзіне беттерін басып, ұялатын киімдерінің бірі емес бір тобын ешқандай қысылыссыз жарқыратып ұстап тұр.

Мен кешегідей — тәлкөшкені тұңғыш көргендей емеспін. Бастығып жөн біліп қалғам. Сатылатын заттардың кейбіріне бөгеліп, орысшалап:

— Сколько стоит? — деймін.

Кейбіреуімен алатын адамша кәдімгідей саудаласа бастаймыи.

Тәлкөшке аралап болып, үйге кайтып келеміз. Мынау міне Пастер көшесі. Гауһар үйі алдымызда. Менің бойым бір ысып, бір суи бастады. Тағы да қақпаның түбінде Гауһар кездесіп қалса игі еді.

Қақпаның сыртында да, ішінде де ешкім байқалмайды. Тым-тырыс. Мен қақпадан ішке емексіп, үңіле қараймын. Гауһарды іздеймін.

Түнде Гауһарды ұйықтауға шақырған әйел дауысы мынау екі терезенің бірінен естілген. Терезелер әлі ашық тұр. Бірақ іш жақта не бары байқалмайды. Екі терезенің екеуіне де шілтер ұсталған.

Гауһар үйінің тұсынан әбден өтіңкіреген кезде Жақан артында қалыңқырап келе жатқан маған:

— Қызың әне, ана үйде тұрады. Бармайсың ба? — дейді.

Мені тәлкек етіп айтқаны тәрізді. Жайшылықта болса, жауапты келістіріп қайтарар едім. Ал қазір қыжылым ұстай тұра тілімді тістеп, үндемедім.

9

Түскі тамақтан кейін Жақан жейдесі мен бәтеңкесін шешті де, сап-сары ала болған носкиін террасадағы кір жаю үшін тартылған жіпке жайып, шаршадым, демаламын деп, жатып қалды.

Күн әлі қапырық. Менің де жатқым келіп - ақ отыр. Бірақ жүрегімде маза жоқ. Түндегі Гауһарды енді қазір күндіз анықтап бір көруге құштармын.

— Мен біраз қала аралап, жүріп кайтайын, — деген сылтаумен көшеге шықтым. Тағы да Пастор көшесімен Гауһар үйіне қарай келе жатырмын. ЬІстық жерден де, көктен де жалын боп желпіп тұр. Бұл маңдағы үйлердің бәрі тым-тырыс. Жұрт ыстықтан бұғып, үйлеріне тығылып алған.

Ауладан үңіліп қарап едім. Құшағында мысығы бар, көздері бақырайыңқыраған бір кішкентай қара бала көрінді.

— Әй, балақай, бері келші.

Бала жетіп келді:

— О не?

— Сен мынау үйде тұратын Гауһар дейтін қызды білесін бе?

— Ал білем, неғылады?

— Білсең, сен сол қызды шақырып жіберші?

Бала тілалғыш бала екен, жүгіре жөнелді. Мен сол кезде қақпа алдынан тайқып, көшеге шығыңқырап тұрдым. Гауһардың өзім әлі көрмеген анасынан қаймығам. Қандай жам екенін кім біліпті.

Бала тез қайта жүгіріп келді:

— Есіктерінде құлып тұр.

Жалғыз өзім көшеде басым ауған жаққа лағып келе жатырмын. Гауһарды бір көрмей, онымен кездеспей, жаным жай табатын емес. Міне осындаймын, бірдеңені шындап ниет етсем, қашан соны бір жайлы етіп тындырмай, еш тыншымаймын.

Есіктерінде құлып тұрса, мүмкін, бір жаққа бір шаруамен шығып кеткен шығар. Біраздан соң келер.

Адам көбірек жүретін орталық көшеде тротуардың шетінде арықтың жағасындағы жуан нән теректің саясында стол үстіне үлкен қызыл ала афишаны жайып тастап, ұзын мойын бір әйел билет сатып отыр. Афишадағы жазуды оқып көрсем, «Чио Чио-Сан» . Бұрын естімеген нәрсем.

— Бұл не? Кино ма?

— Жоқ, опера, — деді әйел.

Опера деген сөзді, әйтеуір, естісем керек. Бірақ не екенін біле қоймаймын.

- Қалай, қызық па? Қызық ойын ба?

О, бұл деген классикалық дүние емес пе? Бұны білмеу сіз секілді жас интеллигент жігіт үшін күнә. Зор күнә. Кәне, қанша билет берейін? Ен жақсы орындарды тауып берем.

Әйелдің сөзі намысымды қарып, жаныма батыңқырап кетті де, сәл ойланып:

— Үш билет, — дедім.

Әйел билет жыртып ұсынды да, төлейтін ақшамның сомасын айтты. Қымбат! Қымбат болғанда удай! Жақанның айтқан сөзі сап етіп есіме келді. Театрдың билеті сұмдық қымбат деген еді ғой. Бірақ, енді бас тарту ыңғайсыз. Сыр бермеуге тырысып, қалтамнан жүз сомдықтарды жалтырата суырып, төлеп жатырмын.

— Бұл ойын қайда болатын ойын?

— Опера театрында. Жаңа театрда.

Жаңа театр дегенге, елең ете қалдым. Алматыда ғажап әдемі жаңа театр салынғаны жайлы соғыстың алдында газеттер даурыға көп мақтап жазған. Онда болған, көрген жұрттың аузынан да жер-көкке сыйғызбай дәріптеген талай лепірме сөздер естігем. Міне енді мен де көретін болдым.

...Гауһар үйін торуылдап және келіп тұрмын. Тротуармен ары өтем. Бері өтем. Ары өтем. Бері өтем. Ешкімнің қарасы байқалмайды. Көлеңке басы ұзарып, кеш жақындай бастады. Театрға Гауһарға деп алған билет босқа өлмесе неғылсын.

Маған қарсы аяғын тыпың-тыпың басқан, денесі талдырмаш бір ер бала келе жатыр. Жоқ, ер бала емес, қыз бала. Тек ер балаша шалбар киген. Сөйтсем, Гауһар!

— Гауһар!

Гауһар қалт тоқтап, ол да мені бірден таныды:

— Жәнібек!

Екеуміз мәре-сәре болдық та қалдық. Дәл бір ескі таныс, ескі достар тәріздіміз.

— Сен мұнда неғып жүрсің? — дейді Гауһар.

— Саған келгем. Бағана келгем. Театрға билет сатып алдық. Барасың ба?

— Қай театрға?

— Әлгі жаңа театрға.

— Операға ма?

— Иә.

— Онда бүгін қандай спектакль екен?

— Аты қиын. Ши - ши ма, бірдеңе. Билет сатқан әйел қызық ойын деп, мақтап берді.

— Ши - ши... Чио – Чио - Сан шығар?

— Иә, дәл өзі.

Гауһар қуанып кетті:

— Ой, Жәнібек, ты просто молодец! Мен ол операны сондай сүйем. Әлгі жолдасың қайда? Ол да бара ма?

— Барады.

— Онда сендер сағат жетіге таман келіңдер. Кәзір қанша, ерте шығар. Мен дайын болып тұрам.

— Мақұл. Тек кешікпей шық. Біз осы арада тосып тұрамыз.

— Кешікпеймін.

10

Кәзіргі Панфилов көшесі ол келде Краспоармейск деп аталады. Соның бойымен тік өрлеп, Гауһар, мен, Жақан үшеуміз театрға келе жатырмыз. Гауһар ортамызда.

Театрдың сәулетті биік үйі асқақтап анадайдан көрінді. Көшенің дәл орта деңгейіне салыныпты. Осыдан тік жоғары зымыраған машиналар егер ешқайда бұрылмаса, тұпадан -тура барып, әсем үйдің маңдай есігіне бір-ақ соғылғандай.

Театр үйінің үшкіл төбесі көк аспан айнасында көшенің екі жақ қапталына қолдың саласындай болып, тізіліп өскен заңғар бәйтеректер үшінің дәлме-дәл қақ ортасынан келіп, өзінше ол да жарасып тұр.

Мақтаулы театрдың қасына кеп қалдық. Ауданның жабайы қараша үйлерінен өзге мен бұған дейін бұл тәрізді ештеңе көрген емеспін. Шынында да таңырқап, сүйсіне ғажаптанып қараймын. Қасымдағы өзім иемденіп, қырындап келе жатқан Гауһардан қысылмасам: «Ой, сұмдық - ай, қалай жасаған - ей!» деп, үлкен үйді айнала жүгіріп қараудан да тайынатын түрім жоқ.

Ішке кірдік. Шіркін, не деген сәулет! Енді тіпті қасымыздағы Гауһарды ұмыта бастадық. Таңдай қағып, таңырқап, алақ-жұлақ қараймыз.

Орнымыз партерде, алға таман. Гауһарды ортаға ала келіп отырдық. Бір кезде шам сөніп, спектакль басталды. Шын мәніндегі операның не екенін мен білмеймін. Шымылдық ашылар - ашылмастан музыка ойнай бастады. Ауылға қаладан оқта-текте артистер келіп, пьесалар қоятын. Менің түсінігімде театр атаулының бар ойыны сол тәрізді болмақ.

«Чио – Чио - Сан» операсы Баттерфляйдың ариясымен басталады ғой. Мен бұны алғашында жай өлең айту шығар, бұдан соң өлең тоқтап, ойын кәдімгі өзіме мәлім қарапайым сөз түріне көшетін болар деп ойладым. Сөйтсем жоқ ән тоқтамайды. Артистер не айтса да өлеңдетіп айтады. Музыканы да біраз ойнап барып басылар деп ойлап ем. Ол да басылмайды, қабаттасып шиық - шиық етіп артистердің не айтып жатқанын естіртпейді.

Бұл «қойыртпақ» біраздан соң менің жыныма тие бастады. Шұқырдың ішіндегі оркестрді нұсқап:

— Мыналар неге қоймайды? Түк естіртпейтін болды-ау, — дедім.

Гауһар маған ежірейе қарады.

— Бұл опера емес пе? Музыкасын тыңдау керек қой, — деді ол.

Ши шығарып алғанымды сездім де, жым бола қалдым.

— Не айтып, не қойып жатқанын кісі түсінбейді. Ойын сияғы жоқ бірдеңе ғой. Одан да бағана Шараның ойынына билет алмаған екенбіз, — деп, ана жақтан Жақан күңкілдеп қояды.

Біраздан соң Жақан екеуміз мүлдем зерігіп, операны тыңдауды да, сахнаға қарауды да қойып алдық. Одан гөрі төбедегі әсем люстраға, лампалардың әртүрлі құбылған сәулелеріне, өрнектердегі әдемі ою, өрнектерге қарап, қызықтап, уақытты сонымен өткізе бастадық. Кенет ду етіп қол шапалақталды. Мауыты шамылдықтар үнсіз сырғып жабылып барады. Жарқырап шам жанды. Жұрт орындарынан түрегеп, тарағалы барады. Ойын біткен екен қалай, тез бітті, жақсы болды ғой деп, мәз болып, қуанысып қалып едік.

— Жоқ спектакль біткен жоқ. Тағы екі актісі бар, — деді Гауһар.

— Жұрт тарап барады ғой?

— Антракт.

Бұл біздің естімеген сөзіміз.

— О не?

— Он минуттік үзіліс, — деп түсіндірді Гауһар.

— А солай ма? — деп, қала қызының алдында бір қараңғылығымыздың соңынан бір қараңғылығымыз көріне бергенге ұялыңқырап, Жақан екеуміз сыртқа қарай жөнеле бердік. Бүл мәдениетсіздікті қойсайшы. Гауһарға жүр деп айтуды да ескермедік.

Ол сол отырған күйінде қалды.

Фойены аралап жүрміз. Қасымыздағы қысылып - қымсылатын Гауһардан құтылған соң жадырап еркіндеу