(пьеса)

Төрт перделі, сегіз суретті драма

ҚАТЫСУШЫЛАР:

Досан — бұрынғы батырақ, белсенді партия мүшесі, колхоз басқармасының ағасы, 35 жаста.
Пүліш — оның әйелі, өркөкірек, кербез, шайпау әйел, 25 жаста.
Орынбай — батырақ, белсенді, ауылдың ұя хатшысы, 35 жаста.
Алтынай — оның әйелі, ашық, сөзшең, партия мүшесі, 39 жаста.
Ержан — кедей, белсенді партия мүшесі, 45 жаста.
Дәрікүл — оның әйелі, колхоз тілегінде, 40 жаста.
Дауыт — оның баласы, батырақ, ұста, 25 жаста.
Бекболат — бай, атқа мінер, айлакер, 50жаста.
Мамық — оның әйелі, өсекші, ақсақ, 45 жаста.
Жұмағұл — оның баласы, мырза, сал, 25 жаста.
Есен — есер ақын, мырзаның қосшысы, 30 жаста.
Көдебай — байдың құйыршығы, пәлеқор, 45 жаста.
Демесін — бұрынғы саудагер, тілін шайнап сөйлейді, Көдебайдың қолшоқпары, 40 жаста.
Әбді — жасында молда болған, ұшқалақ, қызба, 35 жаста.
Күркебай — орташа, өсекші, жыбыр, 40 жаста.
Әліш — кедей, алаңғасар, 40 жаста.
3әуре — оның әйелі, белсенді, партия мүшесі, 30 жаста.
Құсайын — орташа, колхоз белсендісі, 40 жаста.
Қалампыр — оның әйелі, сөзге азғыш, 40 жаста.
Иван — сол ауылға сіңіскен кедей орыс, ұсталық істейді, 50 жаста.
Агафья — оның әйелі, 40 жаста.
Досмағамбет — оқыған, пысық, партия кандидаты, колхоз басқармасының хатшысы, 35 жаста.
Ырысты — оның әйелі,30 жаста.
Имаш — орташа, пысық, белсенді, колхозшы, 40 жаста.
Жұман — орташа, сөзге ергіш, бұлтақ 40 жаста.
Махмудов — райком хатшысы.
Кісі.
Жігіт.
Қыз.
Келіншек, тағы басқалар.

БІРІНШІ ПЕРДЕ

«Қысқы үй. Бір терезе. Үй іші жұпыны: ескі әбдіре, сандық, кебеже, есік жақта ескі ағаш кереует, үй іші төсексіз — төсеген салам шөп бұрқырап жатады. Саңдық алдында бірер ескі бөстек төсеулі. Босаға жақта шашылып жатқан ыдыс: шелек, самаурын, шара, кесе, аяқ, шылапшын, леген — бәрі аралас.

Бірінші көрініс

Шымылдық алдында, Пүліш кереуеттің үстінде айнаны тізесіне қойып, жаулығын жөндеп отыр...

Пүліш (жаулығын жөндеп отырып). «Кедейдің қатынысың ғой, саған жөнделіп не керегі бар», — дейтінді шығарыпты. Керек емес сөзі! Осы күні жөнделмегенде, қашан жөнделмекшімін? Адырақтың қатыны құсап жұлығымнан шұлғауымды шығарып жүре алмаймын! Қатын керек болса, керек дегенімді тапсын! Тапқызамын! Бұл советтің заманы. Керегімді таппаса, кетемін де қаламын. (Айнаға қарай түсіп, ашуланып.) Әдіре қал, әдіре қал - ау... (Жаулықты алып ұрады. Шашы бұрқырап қалады.) Жөндейін десең, бір жөнге келмейді. Жұрттың жаулығы оп-онды-ақ болып тұрады, солардың несі барын білмейсің. (Жаулығын қайтадан салынып жатады.)

Екінші көрініс

Мамық (есіктен кіре, күлімсірей сөйлеп). Келе жатып ойлаймын: дәуде болса келін жаулығын салынып жатқан шығар деп... Немене обыратып жатқаның? Бері әкелші. (Бара жаулыққа жабысады.) Оңбаған күндер, сендер адам болармын дейсіндер ме. (Жаулықты салындырып жатып.) Қайнағаңа ылғи айтамын: осы Пүліш келін адам болады, — деймін, аруақ сыйлайды, ата жолын қуады, — деймін, жұрттың қатынындай адыраңдап беттен алып тұрмайды, — деймін... үлкен адам ғой, қайнағанды айтам... Соны есіткенде осы бар ғой риза болып, батасын беріп: «Пүліш келіндей болыңдар!» — деп аузынан тастамай отырады... (Жаулықты дұрыстап беріп, бөстекке отырады.) Ойбай-ау, белім-ау, кәріліктің де жеткені.

Пүліш (айнасын жиып, елеуреп). Шешей бар ғой, осы айтқаныңыз ып-ырас. Мен кездескен сайын қайнаға анадай жерден күтіп тұрады. Мен иіліп сәлем қылсам, «кеп жаса, қарағым, өмірлі бол, көрпең ұлғайсын!» — деп батасын беріп жатқаны.

Мамық(басын шұлғып). Сол-сол... Бұрынғының адамы солай болатын, шырағым... Ол қай заман-ай, талай қызықты көріп едік-ау! Сұм заманға кездестіріп, сұмырай ғып қойғаны мынау. Әдеп деген жоқ, иба деген жоқ, үлкенді сыйлау деген жоқ. (Күрсініп, басын шұлғып, даусын соза түсіп.) Қатын билеген соң біз не оңайық!

Пүліш (қабағын тыржитып). Сол салдақы мені де айналдыратын болыпты.

Мамық (білмегенсіп елең етіп). О кім, келін-ау?

Пүліш (тыржиып). Зәурені айтам. Кеше судың басында маған жымыңдай қалыпты.

Мамық (басын изей түсіп). Салдақы десейші. Күйлеген сиыр құсап, қалың еркектің ортасында жүрген соң, құдайын ұмытып жүргенін көрмейсің бе?

Пүліш. Маған айтады: «Пүліш-ау, сендерді колхозға кіргізбей қоймаймын, сен кірмесең, байыңды кіргіземін», — дейді.

Мамық. Айттым ба, әне... Сонау сайдауыт жігіт бір өзіне аздық қылып жүргендей, сенің аңқау байыңды да азғырып тұзаққа түсірмек қой. (Ойланып жан-жағына қаранып, Пулішке мойнын созып.) Масқарасын есіттің бе, келін?

Пүліш (елең етіп). О не, шешей-ау

Мамық (қолын сілкіп). Сұрама, келін, бойыңнан түңілесің. Құдай басқа бермесін де! Салқоз болатындардың көретіндері сол ғой... (Тыржия түседі.)

Пүліш (ынтығып, Мамықтың жанына жетіп келеді). Айтшы, шешей-еке, о не?

Мамық (төне түсіп). Мынадай масқарасы бар, келін-ау, салқоз болғандарды нөмірлейді дейді, сауырларына таңба басады дейді, нөмірі тура келген еркек пен әйел жүре береді дейді...

Пүліш (бетін шымшып). Бетім-ау!..(Аңырайып көпке қарайды.)

Мамық (тағы төне түсіп). Одан да масқарасы бар: салқоз болғандардың бәрін жинап бір көрпенің астына жатқызады дейді.

Пүліш (аңырайып отырып). Шешей-ау, көрпесі қандай болғаны онда?

Мамық (тыржиып ұнатпай). Кім білген соны. Бұл заманның қай ісін біліп жатырсың. Үлкен болатын шығар... Соңғы кезде тавар азайып кетті ғой, сондай бірдемесіне жаратып жатқан шығар.

Пүліш. Бәтір-ай, онда қалай болғаны, шешей-ау! Калқоз болмағандарды қайтеді екен?

Мамық. Салқоз болмағандарға тимейді десіп жүр. (Пүлішке төне түсіп.) Әзірет айтыпты дейді: «Ақырзаман белгісі осы» депті дейді, «құранның қарасы тиеді» депті, — дейді, «мұсылман жазуы қалып, орыс жазуы шығады» депті, — дейді, «жұрттан неке бұзылады» депті, — дейді, «әйел ортаға түседі депті, — дейді...

Пүліш (ынтыға түсіп). Бәтір-ай!.. Сосын қайтеді екен, шешей?

Мамық. Сосын... (Ойланып.) «Жердің асты үстіне шығады» депті, — дейді, «мұсылмандар жұмаққа барады да, салқоз болғандар (қолымен нұқып) жеті тамұқтың ең түбінде шіриді» депті, — дейді. (Пүліш аузын сылп еткізіп отырады. Мамық төне түсіп.) Әзірет тағы былай депті дейді: «Құдай деген пенделер салқоз болғандармен араласпасын, олармен сөйлеспесін, оларды «қалқоз» емес, «салқоз» деп атасын» депті, — дейді.

Пүліш (таңданып). Бәтір-ай, онысы қызық екен?! Шешей-ау, оларға кездесіп қалсақ қайтеміз: араз адам құсап томсарып тұрамыз ба?

Мамық. Оны азсынсаң, тіпті олардың бетіне қарауға шариғат қоспайды дейді.

Үшінші көрініс

Дәрікүл (қолында ұршығы, кебісін тастап жатып). Қайда көрсем де, осы сенің аузың жабысады да отырады екен... (Мамық сыртын береді. Пүліш төмен қарайды. Дәрікүл төніп барып отыра бергенде Пүліш кереуеттің үстіне шығып, бір қырын отырады.) Сенің ісің жоқ па осы, келін? Неше келсем де ылғи бос отырғаныңды көрем. Жас адамның жұмыссыз отырғаны келіспес болар. (Өзі жүнін иіре береді.) Отыра қалғанда бір жұмысты қолыңа ала отырсайшы. Байыңның шапаны бөктеріліп қалыпты, соны жамай салсаң да жұмыс қой... Мына кемпірге ерме, мұның үйінде келіні бар, қызы бар, еріккен адам, үйінде отырып біреуге сәлем айтса да, жұмысын бітіріп алады... ( Ұршығын тоқтатып, Пүлішке қараса, ол бұртиып отыр; Мамыққа қараса, о да бір қырындап отыр... Екеуіне кезек қарап, аң-таң боп.) Өй, сен қатынға бірдеме көрінді ме? (Мамықты иықтан тартып қалады.) Байың тірі еді той, неге бұртаңдайсың?

Мамық (ызғарланып). Неге тартасың иықтан? Әбден, қашанғыдан бұрын сендерден-ақ өлдік-ау, қит етсе кедеймін деп қоқаңдап.

Дәрікүл. Бетім-ай, мына бетпақ не дейді? Не қылдық біз саған?

Мамық (тыржиып). Қыларын қылып болып момақансуын. Бізді «майкөт» қылатында шаптығып сөйлейтін кім еді?

Дәрікүл. Оның несіне бұрқылдадың? Сөйлесем, мен шынын айтқан шығармын. Баяғыдан бері күл құлданғаныңды айтқан шығармын, ауыл-аймаққа берген жәбіріңді айтқан шығармын, екі күннің бірінде «құл»деп, «күң»деп күн көрсетпегеніңді айтқан шығармын.

Мамық. Тағы айтыңдар. Сендер айтпайды деп отырғанымыз жоқ, тек құдайым жар болсын.

Дәрікүл. Айтса, сенен қорқар деп пе едің?

Мамық. Құдайдан қорықпағанда бізден қорқады деп ойламаймыз.

Дәрікүл (шаптығып). Құдайың өзіңе, білдің бе! Өзің-ақ ал сол құдайыңды! (Аналар күбірлеп, жағаларын ұстайды.) Құдайдың тілеуін тілегенде де көрген жарығым шамалы. Сәбетімнен жарылқасын! Сәбет келген соң шығар, саған қолымыздың жеткені.

Пүліш (бұртиып). Шешей-әй, сөзіңді шығын қып қайтесін осыларға.

Дәрікүл (жалып қарап таңданып). Бетім-ай, мына көргенсіз не дейді? Сенің қимаң неден қышыды? Саған неғып дос боп қалды бұл қара қатын. Байыңды өткен өмірге құлданған қара қатын осы емес пе еді?

Мамық (кекірейіп). Сенің бөліп бергеніңді де көргеміз.

Дәрікүл. Бар болып бермесем, кінә менде. Ол кезде өзім де кісі есігінде жүретінмін. Сенің жуындыңды зорға сұрап ішетінмін. Сөйтіп жүріп те қарасатынмын.

Мамық (кекеп). Қойдық, қойдық... Сенікінің бәрі рас. (Күрсініп.) Сенің сөзіңді өтірік дейтін дәурен қайда?

Дәрікүл. Қоймасаң сөйлей бер, қайбір сөйлемей жүрген адамсың. Жаңа ғана бас қосып, адам боламыз ба деп едік, енді бірімізді-бірімізге шоқпар қылғалы жүрсің ғой.

Мамық (оқты көзімен қарап). Өлгендеріңді де бізден көріңдер!

Дәрікүл. Көретінін көрерміз. Саған күлтектейтін заман бұл емес, күліңді аспанға ұшырармыз! (Пүлішке.) Келін, байың келсін, сосын сөйлесермін.... (Тұрып кетуге ыңғайланады.)

Пүліш (бұрқылдап). Жұрттың сандалған сөзінің керегі жоқ... Байға айтып сабататын заман бұл емес, тиіп қарасын!

Дәрікүл (есікте тұрып). Келін! «Қайтып кірер есікті қатты серіппе» деген, осы есінде болсын!.. Қара қатынмен өмірлік дос болсаң көрермін!.. (Шығып кетеді.)

Төртінші көрініс

Мамық (күрсініп). Есіттің бе, келін, сөзін! Құдайдан безген адам солай сөйлер болар. Бет ажарын байқадың ба, нұры кеткен ғой. Иманның қашқаны деп соны айтады. Сақалын желбіретіп шалымен екеуі мойындарына кірес тағып отырғанын көрерсің әлі...

Пүліш. Бетім-ай, айта көрмеші, шешей,тұла бойым түршігіп кетті ғой.

Мамық (тұрып жатып). Алда белім-ай! Кәріліктің кіргені ғой бұл. Шалым ұрсып жатқан шығар. (Есікте тұрып.) Қайнаған айтады: «Келін уытты ғой, баланы уысынан шығармайтын шығар», — дейді. Мен айтам: «Айтқанын істете алмаса, мен Пүлішті келін демей-ақ қояйын», — деймін.

Пүліш (жайраңдап). Сол шірікке сөз салады деп тұрғаның ба, шешей? Ақырып қойсам, жерге кіре жаздайды. Бұл сәбеттің заманы, айтқанымды істетем!

Мамық,(күлімсіреп, басын изей түсіп). Ие, ие, өзім де білемін ғой, қарағым. Қайнағаң ылғи айтады: «Осы ауылдағы бозөкпе жігіттерден келіндерім асыл, келіндерім қымбат», — дейді. Әлгі Әлібек үйіндегі келін де тізгіндесіп, байын «салкозға»кіргізбей жүр. Қалдыбек, Қанабек үйіндегі келіндер де тізгіндесіп жүр, байғұстар. «Еркек — бас, әйел — мойын» деген рас қой. Ойбай-ау, мен кетейін...

Шығып кетеді.

Бесінші көрініс

Пүліш (ойланып). Жақсы кемпір өзі. Туған енемдей көрем. Жаз болса қымызын, қыс болса етін: «Келін, мынаны іше ғой», «Келін, мынаны жей ғой», — деп беріп отырғаны. Әлгі адамдар осылармен байланысып, осылардың бақытын күндейді, осылардай болмаған соң іші күйеді. (Ойланып.) Қайнаға да жақсы кісі, «Келін шырағым» деп тұрғаны. Әсіресе сал жігіт! Қызық жігіт-ау езі. Жүрген жері ойын, той, базар. Біраздан бері осы үйге келгіштеп жүр, не ойы барын айтпайды, әзіргісі құр әзіл... (Күрсініп.) Кім білсін, кедейдің қатыны деп тақымы толмай жүрмесе... (Орнынан тұрып терезеге барғанда, терезе алдындағы кітапты көріп.) Оңбаған шірік, сайтан сабағын оқып не болмақшы екен? Жалғыз кемі осы ма екен?,. (Құшырланып кітапты жыртып, лақтырып жібереді.

Терезеге сүйеніп, далаға қараған күйі ән салады.)

«Мінгені қалқатайдың құла жорға,
Белінде асыл белбеу, қамшы қолда.
Қайрылып ақ тамақтан бір сүйіп ед,
Мейірім қанғандай боп қалды сонда...
(Терезеден қарай түсіп ойланып.)
Бұл елден сен болмасаң, кетер едім,
Қыдырып жер түбіне жетер едім.
Қасқиып қарсы алдыңнан шыға келсем,
Қалқатай, онда маған нетер едің?..»

Алтыншы көрініс

Жұмағұл кіреді.

Жұмағұл (өлеңнің соңғы ауызы бітпей кіріп келіп). Онда, саған ба?

Пүліш (назданып). Қойшы,тыңдап тұрып... (Кереуетке отырады.)

Жұмағұл (кереуетке қатарласа отырып). Онда мен нетер едім, білесің бе?

Пүліш (қылымсып). Ал, нетер едің?

Жұмагүл. Онда ма?.. Құлағыңды әкел, сыбырлап айтайын. (Пүліш құлағын таяй бергенде Жұмагүл бетінен сүйіп алады.)

Пүліш (ыршып кеткен болып). Қойшы, тентек жігіт, мінезің - ай сенің...

Жұмагүл (күліп). «Нететінімді»айтқаным ғой.

Пүліш. Олай айтпа.

Жұмағұл. Енді қалай?

Пүліш (күліп, көзін төңкере қарап). Қалай дейсің бе?

Жұмағұл (ыржаңдап, жақындай түсіп). Ие, ие...

Пүліш. Менен үйренгенің ұят емес пе?

Жұмағұл. Онда менің дегенімше болсын!

Пүліш (қылымсып күліп). Болмасын деген адам бар-ау, сірә? (Жұмағұл қисақтап сүйем дегенде.) Қойшы, тентек жігіт, біреу келіп қалар. Жібер... (Бұлқынып, босанып, дұрысталып.) Тентек жігіт, сенің мінезің-ай. Жеңгелеріңнің бәрінеде осыны істейсің бе, әлде маған ғана ма?

Жұмағұл (тесіле қарап). Саған ғана! Жүрек сенде!

Пүліш (күліп, қолын көлеңкелеп). Қарамашы!.. Ұялам...

Жетінші көрініс

Есен кіреді.

Есен (қатар отырған бұларды көріп, шалқып).

Бәсе, бәсе...
Міне, келіскен жұбай!
Өмірлі қыл құдай!

Жұмағұл (масайрап). Ақыным, әндетіп жіберші!

Есен (сандыққа отырып, домбыраны ала салып).

Кім сүйед Пүлішжанды? Жұман сүйед.
Кім күйед Пүліш үшін? Жұман күйед.
Жұмандай жұрт жігітін аймаламай,
Досанға осы Пүліш неге тиед?..
Дауысын көтеріп, айқайлап, желдірте түсіп.
Пүлішжан шын жігітін жана тапты,
Жастықта ойнап-күлген балдан тәтті.
Жалғанды жалпағынан басып өткен.
Жырласақ біз жырлайық махаббатты.
Пүлішжан, көзің күлім, жүзің аппақ,
Ажарың пішінше келген шап-шақ.
Нақ осы минуттегі қылығыңды.
Мен, сірә, тауыса алман сөзбен мақтап...

Жұмағұл (көтеріп).Уа... һой!..

Есен (Пүлішке күлімсіреп). Осыным дұрыс па?

Пүліш. Қайдам, өсек болып жүрмесе...

Есен. Жоқ, шыным, ақын өтірік айтпас болар.

Жұмағұл (күрсініп). Ақын сөзі шын. Ақын өтірік айтпайды. Ақынның әрбір сөзі жүректі тырнап, тіліп жібергендей болады... Әсіресе Есеннің әні естілгенде өткен күн, балалық шақ, бақытты дәурен — бәрі көз алдыма елестеп келіп тұрған сияқты болады... Ойқай дәурен, өтті!.. Бітті!.. (Мұңайып, төмен қарайды.)

Пүліш (мүсіркеп). Қойшы, тентек жігіт, мұңайып не? Басын жас, әлі бәрі де болар, бәрі де дұрысталар...

Жұмағұл (басын шайқап). Болмас, болмас!.. Бітті... Бітті!.. (Есенге.) Есен! Айтшы, елестете, сарната, зарлата айтшы!

Есен. Айтайын, Жұман, сенің тілегіңді орындайтын мен ғой... (Күрсініп, домбыраны шертіп, желдірмеге салады.)

Жұмағұл (басын шұлғып). Дұп-дұрыс, тап осың дұрыс. Біз мүгедек. Біз сүтке тиген күшік.

Пүліш (жабырқап). Қойшы, сәулем, адамды жабырқатпай.

Есен (домбырасын тастап). Бәсе, сүйтші, өзі түскен иығымызды одан жаман салбыратпай...

Жұмaғұл (басын көтеріп). Қойдым, қойдым... Оның да дұрыс. Бәсе, біз неге мұқаямыз?.. Әншейін, кейде нетіп кететінім бар. (Жайраңдай түсіп, Пүлішке.) Құлағыңды әкелші, сыбыр айтайын. (Құлағына сыбырлайды.)

Пүліш (қылымсып). Қойшы?..

Жұмағұл. Шын... Мақұл ғой, ә?

Пүліш(басын шұлғып). Болсын!

Жұмағұл (тұрып). Есен, кеттік, аттанайық, бидің ауылына барайық, сауық-сайранды салайық. Иығы түскен елдің еңсесін бір көтеріп тастайық...

Есен(тұрып, тақпақтата).

Ескі күйді бастайық.
Жаудан қорқып саспайық.
(Пүлішке қарап.)
Өй, қалқам,
Біз қалайша таспайық,
Сен тұрсаң күліп қасқайып.
(Есікке бара беріп, Есен Жұмағұлға сыбырлап.)

Есен. Қармаққа қапты ғой, ә?

Жұмағұл. Қармаққа қапты. Енді құтылмайды!

Екеуі шығады.

Сегізінші көрініс

Пүліш (күрсініп). Міне, думан! Міне, базар! Ойдай заман, осыларға тіл тигізетіндері бар, «байдың баласы» дейтіндері бар. Болса қайтеді? «Құл-құтаннан» жаман болып па? Басқан ізінен садақа кеткірлер!

Тоғызыншы көрініс

Көдебай кіреді, Пүліш иіліп сәлем қылады.

Көдебай. Көп жаса, келін шырағым! (Отырып.) Досан бір жаққа кеткен бе?

Пүліш (сызылып). Осы ауылда әзәзіл бар емес пе, күніне соған бір бармаса, тұра ала ма...

Көдебай. Ойбай-ау, ол мұңдардың қара істеп жүргенін! Өзіне ұрысу керек екен ғой. Оңашада ұрысайыншы бір

Пүліш. Жұмысыңыз болса шақырып келейін. Көдебай.Ә, бәрекелде, шақыра қойыңыз. (Пүліш шығады.)

Оныншы көрініс

Көдебай (мүйіз шақшаны тықылдатып, насыбайын атып алып). Өсер елдің жігіті бір-біріне дос келер, өшер елдің жігіті бір-біріне өш келер» деп... Боса да ыңғайыңа жүрмейтін болған соң, мұны қырық пышақ қылып қырылыстырайын деп отырмын. «Көдебай жүрген жер бүлік» деп өздері де айтыпты ғой, бүліктің әкесін енді керер... Иә колхозына кіріп, тізгінді қолыма ұстармын, иә тоз-тоз қылып аяғынан тоздырармын. (Ойланып.) Ым-м-, м... Осы екінің бірі...

Он бірінші көрініс

Демесін ақсақ, Әбді кіреді.

Демесін. Уай, ассалаумаликум!.. Көде бай. Жоғары шық, бері.

Демесін (отырып, күлімдеп). Жалғыз отырғаныңыз қалай? Келініңіз әлде асқа айналып жүр ме?

Әбді (білегін қайта-қайта сыбанып, бөркін қозғап қойып). Демекең екеуміз олай қарадық, былай қарадық. Көкала түтіннің кәріне қоймағаны...

Көдебай. Бұл шіркіннің үйінде не бар дейсің?

Демесін. Қалған-құтқанын Мамық-ақ қаққан шығар.

Көдебай. Ет табылар, жұмысқа келейікші. (Демесінге.) Жолықтың ба?

Демесін (жымыңдап). Тегін ұрып, үйірілтіп-ақ тастадым білем, ә, Әбді? (Әбдіге қарайды.)

Әбді (қозғала түсіп). Рас, рас...

Демесін (шалқып). «Сен, Ережеп, үйтіп шатаспа, — дедім. — Көдекенді аяқ асты қыла алмайсың, — дедім. — Бәріміз Әлімқұл тұқымынан өршігеміз», — дедім.«Қарына тартпағанның қары сынсын» деп... Тумаласын тастап кім безіп жатыр? Ертеңгі күні басыңа бір жамандық туса саған қол ұшын беретін кім? «Жаны ашымастың жанында басын ауырмасын» дегенді білесін бе? — дедім.

Әбді (жүгініп алып, жымың етіп). «Көнбесең, төпеп аламын», — дегеніңді де айтсайшы.

Демесін (жымыңдап). Күшті де айтып жібердім. Ережеп иттің өзі, қаражүрек-ау деймін. Ойын ашып айтпай тымырайып отырып алды. (Күліп.) Сосын Ұлжанды алмағаймын ба қолға: «мына байың Әлімқұл тұқымынан беземін дейді, қырық ұруға қосыламын дейді, боса да бөлектенетін болсаңдар, қараларыңды батырыңдар», — деп.

Әбді (күліп). Ережепті бүріп еді келіп...

Көдебай. Сосын?

Демесін. Уәдесін берді. «Көдекеңнің калқозға кіруіне менің қарсы болған жерім жоқ, жұрттың өсегі шығар», — деп ақырында басын алып қашты.

Көдебай (күлімдеп). Ұлжанды қолға ұстағаның — тапқан ақыл. Отбасының ымырасын бұзбай, қыңырларды қолға ұстай алмаймыз. (Ойланып.) Осы үйдегі Досанмен сөйлесіп көрдіңдер ме?

Әбді (қозғала түсіп). Міне... Осыған келейік.

Демесін (күрсініп, басын шайқап). Мұныңнан түңілейін дедім. Сөз қонатын адам емес пе деймін.

Әбді. Оның... Оның бар ғой, молдасы күшті болып жүр. Ана Орынбайды көрдің бе? Ой, сол бір ит!..

Көдебай. Партиясына әзір кірген жоқ қой, ә?

Демесін. Кірмеген болса керек.

Көдебай. Үлгіреміз, қармақты салып қойдым. (Күлімдеп). Келіннің бетін бұра бер деп Мамыққа тапсырғам. Әлгі Жұмағұл шіркін не ғып жүр екен, оған да айтылып еді.

Демесін (күліп). Солай ма еді? Ендеше мырза үйірілді, бүгін осы үйден шығып бара жатқанын көрдім ғой.

Әбді (қақа-қалап, мәз болып). Әй, Көдеке-ай! Әй, Көдеке- ай! Жанды жеріне жабысасыз-ау... (Көдебай мырс-мырс күледі.)

Көдебай (күлкісін басып). Ал өздеріңнің арыздарың не болды?

Демесін (көтеріліп). Тегін ұрып... арызды жазғызып апардым да Орынбайдың үстеліне алып ұрдым: «Аласың калқозыңа! Кедейің — мына біз боламыз», — дедім.

Әбді (көпке қарап). Әй, антұрғанның өтірікшісің-ай... Арызын бергенде жалынып, өлердегі сөзін айтып еді...

Көдебай. Сен қызулаусың, Демесін,оныңды таста. Ішіне кіріп, әкей-үкей болып кет. «Жасасын» деп қолыңды ұра берсеңші.

Әбді(жайраңдап). Әй,осынын тапқан ақыл-ау. (Қа-қа-қалап.) Мен бар ғой — өздеріне сөйлетуді қойдым: біреуі сөйлей бастасам, «Жасасын», — деп алақанымды ұрамын келіп...

Демесін(жымыңдап). Онда біз кімі боламыз?.. «Белсендісі» боламыз ба?

Көдебай. Taп өзі. Онысы болмасаң не істей аласың? Орынбайдың аузына қарап отырып біз не бітірмекпіз? Қалқозына кір, жұмысына аралас, тізгінді ұста, көпті артыңа ерт, ыңғайыңа көнбегенді тізеңмен қағып жіберетін бол, — міне, біздің тілек осы! - Калқозыңа да осының үшін кіреміз деп отырмыз...

Он екінші көрініс

Күркебай кіріп, есікте тұрып, жымың-жымың етеді.

Демесін. Әй, антұрған Күркебай, ет андып келдің-ау, ә?

Күркебай (жымыңдап, отырып жатып). Өзің ше?.. Көдекеңнің сарқытын біз жемегенде, кім жейді. (Жағалай қарап, Демесінге.) Ал, не әңгіме бар, айтсайшы.

Әбді (білекті сыбанып қойып). Күркебай, осы сен әңгімені қайтесін?

Күркебай. Е... Естігіміз келеді. Атқа мініп жүрген сендерден есітпегенде...

Демесін (күліп, Күркебайды тізеге қатып). Есітсең мынау: Орынбайға барда калқозына жазыл, мойныңа тағатын бір кірес береді, сауырыңды күйдіріп тұрып таңбалайды. (Көдебай кеңкілдеп күледі.)

Күркебай. Әй, ит. Калқозың құрысын, дұрыс әңгімеңді айтсайшы.

Әбді (мәз болып). Әй, сен, сүйт. Қызылжардағы Әндірей тамырыңды білесің ғой, соның кіресі құсатып біреуін сен де тақ...

Көдебай (басын көтеріп). Ay, әлгі Досан итің келмес сірә. Келін тым ұзап кетті-ау.

Әбді. Қап!.. Келгенде ұтылап салып, Пүлішке бүргізу керек еді бір.

Демесін. Бір жағында Орынбай, бір жағында Досан... Тегіңді ұрайын, Зәуре де отырған шығар кенеліп.

Әбді. Ана Әліш адам болса, мұрнымды кесіп берейін.

Көдебай. Сүйекті де сындырып болды-ау сол ит... Күл- құтанды басындырып...

Демесін. Әй, әттеген-ай! Баяғы заманым болса, Әлімқұл тұқымын аяққа басқанды көрсетер ем.

Әбді (көтеріліп). Деке, баяғы Қалиды арбаға таңып сабайтынымыз есінде ме?

Көдебай. Қой, жүріңдер, кетейік. (Тұрады.) Ол ит келмес...

Күркебай (тұрып бара жатқан Демесіннің соңынан қалмай). Әй, айтсайшы, тағы қандай әңгімелер бар?

Көдебай(есікте тұрып, Демесінге иек көтеріп). Айтсайшы. (Көдебай мен Әбді шығады.)

Демесін (есікте тұрып). Қоймадың ғой, айтайын. Атыңа мін де, ауылыңа барып хабар бер. Әлімнің қатыны ауылнай болған құрлы бүлдірді: осы ауылнайдан он бес қызды Қытайға жинап жөнелткелі жатыр.

Күркебай (одырайып). Қой! Өтірік шығар...

Демесін (түсін суытып). Бұйырмасын!Өтірік айтып маған не көрініпті?!. Бірақ менен есіттім деп аузыңнан шығарма!.. (Демесін шыға берем дегенде, Күркебай оны иықтан ұстай алады.)

Күркебай.Әй, әй... Шын айтасың ба?

Демесін. Нанбасаң тұр.

Күркебай.Жоқ, нанам ғой... Сонда қыздардың жазығы не?

Демесін (бұрылып). Биыл Қытаймен соғыс болыпты деп бір айтып ем ғой. Сонда большевиктер жеңіліп қалыпты. Сосын бітім сұраған екен. Қытайлар: «Қыз бермесең, бітпейміз» депті. Қытайдың қыздарының аяғы кішкене келеді дейді ғой... Сосын қандай қыз аласыңдар деп таңдау берген екен. Қытайлар: «Қазақтан басқаның қызын алмаймыз» деген білем. Сен бірақ мен айтты деп жүрме. Бұл өзі жасырын әңгіме. Мен саған ғана айтып тұрмын...

Шығып кетеді.

Күрке бай (одырайып, көпке қарап тұрады). Біраздан бері есіткен әңгіменің, үлкені екен. Мен ауылға жетіп бағайын...

Асығып шығады.

Сахна бірсыпыра бос.

Он үшінші көрініс

Досан (кіріп келіп, аңырып). Е... Біздің қатын кетіпті ғой. Бекболаттың келіндеріне қосылып әңгімені соғып отыр-ау, ә? Әй, оңбағырдың салағы-ай. Күн ұзаққа жаулықпен алыса бергенше, үйдің ішін жинай салса қайтеді екен? (Шашылып жатқан ыдысты жинап жүріп, жыртылған кітапты көріп, алады.) Ay, ау... Мына қатын құтырар! Жаным-ау, мынасы несі? Кітапты жыртқан не сұмдық?.. Қолға түспей жүрген осының ішіндегі сөз емес пе? Айттым той: осы қатын оңса, мұрнымды кесіп берейін! (Кереуетке отырып, үңіліп оқиды.) «Атам, атап, алды!..» (Күлімсіреп.) Бір ай оқығанда кәдімгідей танып қалғанымды қарашы... (Тағы оқиды.) «Асан қалқозға жазылды» (Басын көтеріп.) Мен сияқты біреу-ау, ә? Қатынымен ризаласып жазылды ма екен, әлде мен сияқты жасырынып жүріп жазылды ма екен?.. (Ойланып.) Жасырынды демекші, мен қашанғы жасырынбақшымын осы? Қалқозға кірген соң малды бірлестіру керек. Іспесіктің басына: «Досан Қалабаев, бір ат, бір сиыры бар» деп жаздырып та қойдым. Ерегіске кеткенде, ала атқа билігім келер, қара сиырды қатын бермей жүрсе қайтеді? Жұрттың қатынындай қайбір сөзге көне қоятын адам ол. Мен бірдеме айтсам, арс етіп беттен ала түседі. Оңбағыр, кім көрінгеннің тіліне еріп... Әй, үйі күйгір Мамық-ай, біздің қатынды бүлдіріп жүрген, дәуде болса, сен-ay!.. Кез келсе, «қайным» деп маған да жылмаңдайды. Баяғыда таяқпен ұратыны есінде де жоқ. Сондағы берген азабы ұмытыла қойды дей ме екен?.. (Бөркін алып, қолымен шұқып.) Мына бастағы жүлге — Бекболаттың таяғының жүлгесі болатын. ( Ұстап тұрып.) Өзі әлі жүлгеленіп тұр екен-ау... Бұл сорлы бас не көрмеді, көзімді ашсам енді ашып отырмын ғой... Осыны қатынға ылғи айтамын, түсіндірейін-ақ деймін, әлі бір түсінбей-ақ барады... Бұл антұрған қалқозға кіргенмен, не оңдырар дейсің: мінезі шайпы, сөзі адуын, көрінгенмен байланысады да жатады ғой... (Ойланып.) Қой, мен жасық болмайын. Өзімдей Орынбай колхозды басқарып, партияны басқарып, жұртқа үлгі болып жүргені анау. Мен сонда қатыннан қаймығып отырмақпын ба? Еремін десе, ерсін, ермеймін десе, өзің білесің, қатын, — дейін. Енді келсе, өзіне батыра-батыра айтайыншы: «Жолдас қатын! Мен — Досан Қалабаевпын. Мен кешегі Бекболаттың қойшысымын. Мен өзімнің табыма қосылам, партияма қосылам!» — дейін... (Ойланып.) Айтты-айтпады, енді несін жасырам? Партияға арызды беріп отырмын. Ту... өзімдікі ынжықтық екен ғой. Тоқта, бәлем, келсін...

Он төртінші көрініс

Пүліш кіреді.

Пүліш (шаптығып). Сенің-ақ қаңғыруың қанбайды-ау. Түс былай кереуеттен! Таққа отырмасаң, бірдемең кете ме?

Досан (төрге отырып жатып). Әй, қатын-ай, бұрқыратасың да жүресің-ау.

Пүліш (кереуетке отырып.) Тәйт әрі, есітпеймін сөзіңді! «Бұрқыратасың»деуін қара! Ой, шіріктің сөзі! «Бұрқыратпайтын» қатын алсаң, мен қой деген шығармын? Бар, ана ауылнай жеңгең сені жарылқаймын деп жатыр дейді, соны ал. Саған керегі сондай қатын ғой: күйлеген сиыр құсап көрінген еркекті соңынан ертіп жүр ғой, сен де соның соңына түс.

Досан (көпке қарап). Міне, біздің қатын! Ал, ер болсаң, сөйлесіп қара осымен!

Пүліш (қырып қарап). Тыңдайсың ба, әй?

Досан (бәсең). Айтып қара.

Пүліш. Ана әзәзіл жеңгең ауылды бүлдіріп жатыр дейді. Соның жүрген жерінен жүрмеймін, естіп отырсың ба? (Досанға алакөзімен қарайды.)

Досан (күмілжіп). Естіп отырмын.

Пүліш (шаптығып). Немене мыңқылдайтының?.. Айтсайшы ашып: «естіп отырмын» де... Жұрттың еркегі құсап сөйлесе қайтеді екен ашып.

Досан. Сөйлетіп отырсың ба? Бірдеме айтайын десем, жер - жебіріме жетіп боласың.

Пүліш. Әне, әне... торсаңдады. Менің сөзімді шам көрсең, ана салдақының соңына ер. Мен сөйлеймін! Айтқанымды істетемін! Бұл сәбеттің заманы, көзіңді ашып қара!

Досан (көпке қарап). Ойпырм-ау, мынау үдетті-ау... (Қозғалады.)

Пүліш. Тыңдап отырсың ба?

Досан. Енді не ғып отыр дейсің?

Пүліш (көпірініп). Ана сүр жылан әзәзіл жұртты бүлдіріп жатыр дейді, салқозға жазыл дейді, әшейкесіне тіркеп, жұрттың мойнына кірес байлап жатыр дейді. Естіп отырсың ба? (Досан бажырайып қарайды. Пүліш көпіріне түсіп.) Біз жазылмаймыз! Салқозына кіріп, мойнымызға кірес таға алмаймыз! Би атам үйі қайда болса, біз сонда боламыз!

Досан. Ay, қатын-ау...

Пүліш (сөзін бөліп, шаптығып). Бүгіннен бастап «салқоз» болғандардың есігін ашушы болмайсың! Олармен сөйлеспейсің! Олардың бетіне қараушы болмайсың!

Досан. Е... үйге келсе ше?

Пүліш (шаптығып). Үйге келсе де сөйлеспейсің, білдің бе! Сөйлеспейсің! Оларға араластың бар ғой, менен жақсылық күтпе: бір күн де тұрмаймын мен саған!

Досан (көпке қарап). Ал, ер болсаң, мынаны сөзге түсіндіріп қара!

Пүліш. Неге үндемейсің? Неге айтпайсың ашып?

Досан. Ay, қатын-ау, тіпті мынауың... Е... үйге келгенде сөйлеспе дегенің... Орынбай сөйлеспегеніме қояр ма?

Пүліш (құшырланып). Сен шірік үйтіп былжырайтын болдың бар ғой, мен үйіңнен шығамын да жүре беремін, білдің бе! Сенің осы құрымыңа қызығып отыр деп пе ен? Дәулетіңе қызығып отыр деп пе ең?.. Құдайдан қорыққан шығармын, аруақты сыйлаған шығармын.

Он бесінші көрініс

Орынбай келеді.

Орынбай (жайраңдап, күле). Құрып қалғыр Пүліш-ай, сорлыны бүресің де жатасың-ақ. Колхоздың жиылысына салып, сен қатынды азырақ үйретіп алмаса болмас.

Пүліш (ашумен булығып). Сорлы таз, маған жөн үйрететін сен емес, өзіңді жөндеп ал!

Орынбай (аңырайып). Еһе!.. Кетіп отыр екенсің кердең. Молдан күшті екен. Мамық бәйбіше келіп кетті деп есіткем.

Пүліш (бұрқырап). Жұрттың шатасқан сөзінің керегі жоқ!

Орынбай. Қате айтасың, керек болар: ақыл айтармыз, жөнге салармыз, көнбесең...

Пүліш (шақырайып). Көнбегенде қайтпекші ең?

Орынбай. Көнбесең бе?.. Көнбесең, жөніңді тап дерміз. Жетегіңе байлап жіберетін Досан тойдан алған мүше емес, ортамызға алып адам қылармыз. (Досан көпке қарап күлімдейді.)

Пүліш. Әкіреңдеме, сорлы таз, аулақ жүр бізден!

Орынбай. Жолдас Пүліш, тілінді тарта сөйле! Менің тазымды сен жазып бермей-ақ қой.

Пүліш. Тіпа... адыра қал! Адам болып сөйлеуін...

Орынбай(аздан кейін). Жүр, Досан, жиылысқа барамыз.

Пүліш (шаптығып). Барып қарасын осыдан!

Орынбай. Не қылмақсың: ұрасың ба, соғасың ба?.. Жүр, Досан.

Пүліш (Досанға). Барып қара осыдан! (Жерді төмпештейді).

Досан (басын көтеріп, Пүлішке шұқшия қарап). Ау, қатын- ау, ашудың да жөні бар ғой осы. Е, тіпті, соншама басынып...

Пүліш. Ой, шіріктің сөзін. (Бұлығып.) Құдай-ау, осы шірікке қор болып отырғаным!

Досан. Е, мен сені байлап отырмын ба? Өзін қалай-қалай сөйлейсің? Е, тіпті, ашудың да жөні бар ғой... (Орнынан тұрып жүруге ыңғайланады.)

Пүліш (шаптығып, жанына жетіп келеді). Осы есіктен шығып көр!

Досан. Е, немене, ұрайын деп пе едің? Ал, ұра ғой! Ұра ғой! (Пүлішке төне түссе, Пүліш кейін шегінеді.) Е, тіпті... сенен-ақ өлдім той осы. Басымның еркін жойып болдың той... Кететін болсаң, кетіп-ақ құрышы, қатынсыздықтан өлсем мен-ақ өлейін. (Пүліш қалшылдап, не қыларын білмей тұрады. Досан Орынбайға бұрылып Жүр, Орынбай, баста: колхозыңа да кіремін! Партияңа да кіремін! Сен де батырақ, мен де батырақ, байға қарсы күресіңе мен әзір, әкелші қолыңды.

Орынбай. Сенен күткенім осы еді. Мә, қолым! (Екеуі қол алысқан күйі шыға бергенде.)

Пүліш (жүгіріп барып, Досанның жағасынан aла түседі). Кетесің ғой?

Досан. Кетем!

Пүліш (қалтырап). Сорлы шірік! Сенсіз бай табам ба, сірә?.. Осы есіктен аттап қара!

Досан.Жарайды, оның да болсын!.. (Екеуі шығады.)

Он алтыншы көрініс

Пүліш (ызаланып, жылап жібер). Шірік. Шірік!.. Әу шірік! Бүйтетініңді білгенде, әлдеқашан жер соқтырмайтын ба едім.... Құдай-ау, шешейге не бетімді айтам?.. Бәрінен бұрын тентек жігіттен ұят болды-ау... Салқозға жібере көрме! — деп ода тапсырып еді.

Он жетінші көрініс

Асығыс Мамық кіреді.

Мамық (Пүлішке тесіле қарап). Көзіме нанайын ба, келін, нанбайын ба? Әлгі шірігіңді Орынбай таз әкетіп бара жатыр ғой...

Пүліш (жыламсырап ). Кетті!

Мамық. Ту... Мұндай да жаман боларсың ба? Алқымынан ала түспессің бе?.. Пышақпен жарып өлтірмессің бе? Байына тілін алдыра алмады деген не сұмдық!. (Аз бөгеліп). Бетім-ай, жұрттан ұят-ау, сені мақтап жұртқа айтпаған сөзім жоқ еді, не бетімді айтам? (Пүлішке бірсыпыра тесіле қарап тұрып.) Болмас, болмас!.. Мен жаңылған екем... (Шыға беріп, көпке қарап.) Қайрап салуыма қайта енді жақсы болған шығар... (Кетеді.)

Он сегізінші көрініс

Пүліш (басын көтеріп, құшырланып). Жоқ, көнбеймін бұл қорлыққа! Көрсетемін ол шірікке! Тілімді алмаса, жарып өлтіремін! Құрымына от саламын! Саламын отты! (Бұрқырап, ашуланып шығады.)

Шымылдық.

ЕКІНШІ ПЕРДЕ

Бір бөлмелі қысқы үй. Жұпыны үй қабырғасында жапсырылған бірен-саран ұрандар, суреттер. Босаға жақта пеш. Пештің жоғарғы жағында төсек орнына төсеулі текемет. Төсектің бас жағында ескі кебеже, оның үстінде бірер көрпе, жастық... Шымылдық ашылғанда Әліш қазақы бесікті тербетіп отырады.

Бірінші көрініс

Әліш (бесікті ашып қайта жабады). Қатының төре болса, көретін күнің осы екен. Ол қыдырып билік құрып жүрсін де, сен бала тербетіп отыр. Қызық-ау өзі!.. Бара-бара басыма жаулық салындырар деймін. (Ойланып.) Жаулық салынбаған нем қалды? Бетіне қарай алмаймын, қатты сөйлей алмаймын. (Тістеніп.) Ай, әттегене-ай! Бұрын сыдырып-сыдырып алатын қатын еді-ау! (Ойланып.) Өзімнен де бар-ау деймін. Осы мен неге ынжықтанам? Несіне қаймығам одан? Малға сатып алған емес пе едім оны? (Бала ыңырсыған соң қатты-қатты тербетеді.) Жағы қарысқыр, ұйықтаса қайтеді. Мені жетісіп отыр дей ме екен? Мен адам болсам, шешенді бесік жанына қойып, жиылыс басында өзім жүрмес пе ем? Отырған түрім мынау омалып.

Екінші көрініс

Мамық кіреді.

Мaмық (отырып). Белім-ay, белімнің жүргізбей жүргенін шойырылып.

Әліш (күлімсіреп, бесіктен кейінірек отырып). Қартайғаным десейші.

Мамық. Қартайдық қой. Мен келіншек болып түскенде, шешейдің емшегін еміп отыратын бала едің, енді балаға әке болдым деп отырғаның.

Әліш. Е, неге, әке бола алмаймын ба?

Мамық. Әдіра қал, сендердің әке болғандарың құрысын! Қатынына ие бола алмай отырған адам әке болып жарытушы ма еді?

Әліш (бәсең тартып). Неге ие болмайық, aшy келсе, сыдыртып аламыз қатынды.

Мамық (күлімсі