(Романнан үзінді)

Тобыл өзенінің өлкесіндегі жұрт аузына іліккен ауылдың бірі — Жалмамбет қажының ауылы. Бұл ауылдың ауызға ілігуіне бір жағынан Жалмамбет қажының жер жарған даңқы себеп болса, екінші жағынан — бұл ауыл өлке бойындағы елдің қайсысынан болса да сан жағынан көп, қомақты, кішігірім поселкадан кем емес.

Ауыл — Жалмамбет қажының ауылы атанады. Бірақ Жалмамбет қажының өз ұрпағы, я руласы тіпті аз; қалғандары қырық ру: керейің де бар, найманың да бар, башқұртың да бар, татарың да бар, қарақалпақ, түрікпен елінің адамынан да cay емес. Мұның бәрінің басының қосылуы, әрине, Жалмамбет қажының кеңпейілдігінен, кем-кетікке мейірімділігінен емес, әрқайсының өзінше тарихы бар; бірсыпырасы Жалмамбет тұқымының талай батырақтарынан өрбігендер, кейбіреулері — Жалмамбет қажының шешесінің шаңырағына мініп келген «құлдан» өрбігендер; біреулері — Жалмамбет қажының көлеңкесінде болуды арман қылып келіп отырғандар. Осының бәрін қосып санағанда — сонау өлке бойында қыбырлап жатқан ауылдың басы құралады.

Ауыл болған соң, әрине, әрқайсының әртүрлі кәсібі болады: біреулері күн-түні қажының отымен кіріп суымен шығады; біреулері қажының атарман-шабарманы болып ел аралайды, қажының аласысын жияды, аласыға жалғанған өсімді жияды; майын берген, сүтін берген малдарының дұрыс өсіп-өрбуін бақылайды; жазатайым боп бірер мал өле қалса, оны сол кедейдің мойнына мінгізеді; көнбеген кедей болса, әрине, ақсақал билігі тағы дайын: Ыдырыс, Ысқақ деген билер, қарындары жер тіреп шермиіп, әлгідей шатақ туып қалған елге қарап аттанады. Осының бәрін үлгіртуші — белгілі пысық, қажының қарғылы тазысы есебінде болып жүрген Берғали дейтін кісі. Тәңірберген, Жүсіп дейтіндер бар, олар — жалдаптықпен даңқы шыққан адамдар. Өлке бойындағы ел бұларға «қажының саудагерлері» деп ат таққан. Осы атақтың өзі бұларға жетеді: басқа саудагерлердің мыңдаған сомамен жүріп істей алмаған саудасын бұлар бірер жүз соммен-ақ бітіріп үлгіртіп кетеді; өйткені өлке бойындағы үш-төрт ауылнай ел бұларды алдына салмай ала арқанын сатып көрген емес. Сатса, шатақ шығады: бірер пәлені жауып жіберіп, ақсақалдың билігіне тартады. Елдің бұйымы, мал дегендерің арзанға алынып, қымбатқа сатылады; өнген пайданың тең жарымы қажының сыбағасы болады. Әрине, Жалмамбет қажы деген «шын әулие» кісі біреуден олжа дәме ету дегенді біле ме, мына қулар қажыға «сездірмей», Бәйкен бәйбішеге «жасырып» қана береді ғой.

Бұл ауылға қарағанның бірсыпырасының кәсібін айттым ғой. Ендігі қалғандарынан: Абдырахман хәлфені, Дүйсекей карташыны, Жұман бақсыны шығарып тастасақ, қалғандары біркелкі болып сараланып-ақ қалады, бұлар — бірден онға шейін қарасы барлар; қоңыр төбел, қырық шоқпыт жұлым үйлері барлар; екеу-үшеуі қосылып, бірігіп егін салып, шөп шауып, өздерінен артылса, кісіге жалданып еңбекпен тамақ асырап отырғандар.

Олардың өзі де түр-түрге бөлінеді. Бұлардың ішінде де пысықсымақтар, бірді-бірге ұрыстырып олжа түсірем дегіштер, көргеніне еліктегіштер бар.

Жоламан (шын аты — Абдырақым) деген кісінің аты қандай шатақ болса, түрі одан да шатақ: мұрны қолағаштай, иегі — кемиек, қасының арасы қосылып, түксиіп, көз жанарын басып кеткен; бет-аузы ұйысқан сақал. Сөзді дәбдірлеп сөйлейді, бірақ аз сөйлейді. Басқа жұрттай әңгімеге де араласпайды, я ғибадат істеп, діншілдікпен де атағын шығармайды. Ауыл-аймақ бұдан көптен түңіліп, «екі аяқты хайуан» деген қорытындыны әлдеқашан-ақ шығарып қойған болатын.

Бұл кісінің арғы түбі — түрікпен екен деседі. Жаңылмасам осы кісінің өз әкесі ме — әйтеуір біреуі Жалмамбет тұқымының ұзатылып келген бір келіншегінің шаңырақ түйесіне мініп келіпті ғой. Қазақша айтсақ, бұл — «құл» болады. Бірақ Жалмамбет қажының тұқымы «мейірімшілік» істеп, Жоламанның әкесіне бір жалшының қызын әперіп, сол «мейірімділіктің» арқасында Жоламанның дүниеге келуіне себеп болып еді деседі.

Бұл туралы шалдар айтқанда — аузының суын құртады, осындайдан қажы тұқымының кем-кетікке «мейірімдігі» көрініп-ақ қалады.

Бір жылы үлкен талас болып, Жалмамбеттің қолынан болыстық лауазым шығып кетеді. Сол себеп бола ма, әлде құдай жолына шын түскісі келе ме — Жалмамбет сол жылы қажыға бармақшы болады. Жүрерінде төрт ауылнай елді жиып құдайы беріп, осы Жоламанды құлдықтан азат қылған екен деседі жұрт.

Жалмамбет қажы тым әрідегі кісі ғой, біздің білетініміз ол кісінің балалары. Балалары туралы тағы бірде әңгіме құрармыз, алдымен мына Жоламанды түптеп алайықшы.

Жоламан1 — сол азаттан әлі азат.

Жоламанды үйінен шығарда қажы оған жауыр кершолақты, Ырысбек деген кедейден өлген тайдың төлеуіне алынатын сынық мүйіз қоңыр сиырды берген екен, оның үстіне —Жоламанның Гүлбарша деген әйелі, он ағаштың басын буып қалқитқан қара қосы бар екен.

Одан бері көп замандар өткен, бірақ Жоламан сол күйінен әлі өзгерген жоқ: аштан да өлген жоқ, көштен де қалған жоқ, көптің бірі боп жанын асырап келе жатыр. Зердесіне біткен өнер ме, әлде кедейшілік итерді ме — бірсыпыра жылдардан бері Жоламан ағаш шеберлігін кәсіп қыла бастады: жазғытұры ағаш соқа істейді; ел жайлауға көшерде жұрттың сынық арбасын бүтіндеп береді; кереге көктейді, уықтың жазылған қарын тезге иіп береді. Шаршау дегенің жоқ, қандай тамыз ыстықтарда жарғақ белдемшемен бөксесін қаптап алып, күнге күйген қара қайыс маңдайы жалтырап ағашпен алысады да жатады. Шөп шабу, егін салуға келгенде жұрттан озбаса, кейін қалған емес. Талай үмелерде сыналып та жүрді: қайратты деген жігіттермен орақты қатар салысқанда, Жоламан аттай желіп озып жүре береді.

Осы сияқты қайраты бар, осы сияқты өнері бар адамды азат қылып отырған, шыны «қажының мейірімділігі ғой» деп шалдар аңыз қылуын бір қойған емес.

Жоламанның заты түрікпен болғанға, келбеті адам көргісіз өрескел болғанға, күніне он ауыз сөзді зорға айтатын долаң болғанға — сіздер де оны малға теңеп жүрмеңіздер. Ол — адам. Адам болғанда — қажының тап өзіне салыстырсам, тым асыра сілтедің дерсің бірақ шын адам екеніне шек келтіруге болмайды: жұрттай тұлғасы бар, сөйлесе тілі де бар; жұрттан ойы да, ақылы да кем емес; қуаныш-реніш дегеніңді бұ да біледі; сүю-күю дегеніңнен де құр емес. Қысқасы — нағыз адам.

Жалмамбеттің бұл Жоламан қойын бағып жүрген кезде, Досан деген бір сиыршы бар еді. Сол кісі күзгі қара суық кезінде кенет бір ауруға ұшырап марқұм болды да, оның әйелі Гүлбарша жесір қала берді. Ыдырыс пен Ысқақ ақсақалдар бұ сықылды жесір әйелді бұлдап әдет алған болса да, нақ Гүлбаршаға дегенде ылаждары құрыды: бәйбіше қолынан шығарғысы келмеді. Сүйтіп жүргенде, «Гүлбарша жүкті екен» деген хабар бәйбішенің құлағына шалынып, «аруақты үйдің асын арамдағаны» үшін Гүлбарша бірсыпыра таяқ жеп алып, бірсыпыра шашы да жұлынып, ақырында, бәйбішенің тапсыруымен болса керек, баяғы Берғали пысық Абдрахман халфені алып отырып Гүлбаршаның некесін осы Жоламанға қиған болатын. Жоламан мен Гүлбарша содан былай ерлі-байлы болып қосылды да кетті. Басқа жұрттай қатындарымен күніне қырық ұрысып-татуласуынды бұлар білген емес, біріне-бірі қатты сөз де айтып көрген емес. Жаз болса, байдың қараша үйінің босағасында, қыс болса, төл қамайтын үйдің пешінің жанында, бірер құрым киізге оранып жатып түнді өткізеді. Сүйтіп жүргенде, Жоламанмен қосылғанына алты ай толғанда, Гүлбарша бір ұл тапты. «Бұны кімнен таптың?» деп Жоламан тексеруінді білген жоқ, қайта бәлкім, өмірінде бірінші рет болар, езу тартып күлді.

— Әй, жігіт, балаңның атын кім қоямыз? — деді Гүлбарша күлімсіреп.

— Мұның аты Жақсылық болсын, — деді Жоламан.

Сосын, басқа баладай «шілдехана» да болған жоқ.

Абдрахман халфе келіп азан да шақырған жоқ, әлгі бала өзінен-өзі «Жақсылық» аталып жүре берді.

Жоламан соңғы әзірде кәдімгідей қартая бастады. Қартая бастағандығы ғой, жұмысқа бұрынғыдан шабыты кеміді, істеген ісі өнбейтінге айналды. Жазғытұрым кездегі бұрын ағаш соқа істегенде күніне бір соқадан шығаратын болса, соңғы кезде екі күнде бір соқаны зорға шығаратынға айналды. Гүлбарша да бұрынғыдай «әй, жігіт» деуді тастап, «ой, шалым-ау» дейтін болды.

Бірақ, Жоламан әлсірегенмен қолғанаты жетіп қалып еді, Жақсылық бала жиырмаңа аяқ басып еді: шойын денелі, екі беті торсықтай, жүріс-тұрысы пысық, алпамсадай қара жігіт болып еді. Жоламан қуаныш көріп, кейде Гүлбаршаға:

— Сен жаманға тартпаған, балам өзіме тартып туған, — деп жымыңдайды.

— Мейлі, мен таласпай-ақ қояйын, тек тірі болсын,— дейді Гүлбарша ішінен елжіреп.

Жақсылық жасынан әкесін жағалады: ағашты бірге шабысты, соқаны бірге істесті. Әкесіне қолғабыс тигізем деп жүріп оның азғана өнерін бұлжытпай үйреніп алды. Жақсылықтың қолы ағашқа қаттырақ бататын болды. Жақсылықтың шапқан ағашы, Жоламандікіндей қиқа-жиқа болмай, мүсіндей болып шығатынға айналды. Жоламан мұны өзі сезіп, «олай істе, былай істе» деп жай ақыл айтып отыруға ғана тақалды.

Сөйтіп жүргенде 16-жыл келіп қалыпты ғой. Көппен бірге құрық Жақсылыққа да салынды. Жоламан өмірінде бірінші peт жаны күйзеліп ренжіп, жүз елу шақырым жердегі дуанға баласын жаяу шығарып салды. Баласынан айырылып қайтқан сапарында, қарға адым жер жүруге мұң болып, айлап жүріп ауылына зорға жетті.

Жоламан сияқтылардың көз жасы ұрды ма, әлде асып-тасқанның төгілетін кезі келді ме — әйтеуір ел ішін ұлы хабар шулатты:

«Патша тағынан түсіпті, балалар қайтатын болыпты!» деген хабарды естігенде, Жоламан өмірінде бірінші рет:

— Ә, тегіңді пәлен етейін, өзіңе де сол керек еді! — деп патшаңды боқтап жіберген болатын.

Содан былай солдаттық дегенде Жоламанның жүрегі зыр ете қалатын болды. 18-жылы алаш полкіне жігіт жинайтын болғанда, Берғали пысық Жоламанды қажының үйіне шақырып алып, қымызға тойғызып отырып айналдырған ғой:

— «Осылай да осылай...» Ақ түйенің қарны жарылды, алаштың ордасы құрылатын болды. Алаш азаматы тегісінен аттанатын болды... Бірсыпыра елдер ортасынан мал жиып беріп, тәуір деген балаларын шығаратын болыпты. Біз де жұртшылық қылатын болдық: ортамыздан сізге он тайынша жиып беріп, балаңызды аттандырмақшымыз...» — дегенде, Жоламан қанын ішіне тартып, кемиек иегі кемсеңдеп:

— Алашыңның да керегі жоқ, ордаңның да керегі жоқ: ата-бабам ордаға кіріп те көрген жоқ; бала — өзімдікі, менің баламда ешқайсыңның жұмысың болмасын! — деп келтесінен қайырған.

Қымыз сапырып отырған бәйбіше:

— Сорлы құл, шаңыраққа қара! — деп шаптыққан.

— Жаусыма, Жолеке, қолға тұратын қылармыз! — деп Берғали бел күшін соққан.

Уездік қаладан шыққан өкіл, тыртық бет қара жігіт, қажының төрінің алдында, әміркен етікті көсіліп жіберіп, шылымын бұрқырата түсіп:

— Мына кісі алашқа қарсылық қылып отыр, жұмысқа кедергі туғызып отыр; сондықтан бұл кісіге акты істеп, болысқа айдап жіберіңдер! — деп бұйрықты қысқа берген болатын.

Тастамбек ауылнай шолақ қол песіріне істің мәнісін түсіндіріп жіберіп, протоколды бұрқылдатып жатыр. Протоколдың аяғына алдымен өкіл қол қойды, оған жалғастыра Берғали қолын қойды, ақырында Тастамбек ирек таңбасын салып, ескі ауылнайдың жалпақ мөрін бір жалап алып, қағаздың құйрық жағына баттастыра басқан болатын.

Басқаларша жорысақ, бұл бір кісінің басын шірітуге жарайтын әурешілік. Мына жалпақ мөрдің басылғанын көргенде, бірсыпыра жұрт өзінің маңдайына басылғаннан жаман ышқынатын. Өйткені — бұл мөрмен шырмалғанның талайы ізсіз де кетіп барады. Оның үстіне, бұл мөр Тастамбектің қолымен басылған соң, не үміт, не қайыр...

— Байғұс-ау, қарысуды қайтесің? Сен ерегісіп кімнен бәйге алмақсың? Жасың алпысқа жақындағанда түрменің есігінде жан тапсыруың жақсы ма?.. Балаңның ешнәрсесі кетпес, тілін ал, жібер балаңды! — деп аяушылық қылған дос-жар ептеп ақылын айтқан болатын.

Бірақ Жоламанды көндіру деген қиын ғой, әсіресе Жақсылықты солдатқа жіберу дегенге ол өлмей көнер ме? Алашыңның не керегі бар, ордаңның не керегі бар, оған керегі —жалғыз баласы ғана!

Жоламаннан гөрі — Берғали, Тастамбектердің күші басымырақ келіп, қылмысты Жоламан болыстық управаға айдалатын болды.

Ауылнайдың жекіруімен Торсан дейтін бір кедей Жоламанды айдап бару үшін жалғыз атына желқом ерді жарбитып салып жатыр.

— Шалым-ау, бұл қалай болды? — деп Гүлбарша бебеу қағып жүр.

— Қой, апа сабыр қыл: біздің әкей ешқайда да бармайды! — деді Жақсылық салмақпен.

Гүлбарша жаутаңдап Жақсылыққа қарай береді.

Ауыл жанында алқа-қотан отырған: өкіл бар, ауылнайы бар, Берғали бар, тағы бірсыпыра ақсақалдар, пысықтары бар — бәрі ажырая қарасады.

— Апырым-ау, мына шіркіндер! — дейді біреулері кіжініп.

— Сор түртіп тұр ғой, — деп біреулері жымыңдасады.

— Көре қалдық күшін!.. — деп біреулердің зығыры қайнайды.

— Қойсайшы, бала, байланысып қайтесің, — деп біреулер күрсініп, сүйей салдылау қылып ақылын айтқан болады.

Ауылнай ақырған сайын Торсанның есі шығып дүрсілдеп тебіне түсіп, қоқаңдап Жоламан шалдың жанына келді.

— Кәне, қарт, болыңыз, қозғалайық...

Айтуын айтса да, жүзі шыдамай, өзі бір қырын қарайды.

Торсанның жыпылықтаған көз жанарын ашып қараса, кім болса да, тап сол минутта мөлдіреген жасты көрер еді-ау!..

— Олар боғын жеп отыр, мен ешқайда да бармаймын! — дейді Жоламан.

— Өй, сен өзің ит екенсің ғой, айда деген соң неге айдамайсың?.. Қалжақтайтын болса, қамшымен салып-салып жібер! — деп Тастамбек ауылнай барылдап, орнынан қозғалып қойды.

Торсан қысыла түсті. Көк атты тепкілеп Жоламанға қарап омыраулата түсіп еді, Жақсылық оның шаужайынан ұстады да, кейін қарай жетектеді.

— Өй, жібер деймін... Ұстама деймін шаужайдан!.. —деп Торсан құрғақ тызалаққа салды.

— Ұмтылыңдар, жігіттер, сыбап бір жіберіңдер, кейінгіге үлгі болсын! — деп Берғали мен Тастамбек күңк етіп еді, төрт-бес жігіт аңдай жүгіріп, Жақсылықты ортаға алып-ақ қалды.

— Ойбай, өлтірді, өлтірді!.. — деп Гүлбаршаның жан даусы шықты.

Жақсылық оңайлықпен төрт-бес жігітіңнен таяқ жейтін көрінбеді. Оның үстіне, «кәріліктің алды, жігіттіктің соңы» деп Жолекең айқасып, жылтыр шеке біреуін сіңір жұдырықпен сілтеп өткенде, әлгі шіркіннің шекесінің осалдығы ма, әлде, жұдырықтың шойындай болғаны ма — қызыл қаның көпірін атып бетін жуып кете бергені...

— Ойбай, мына алжыған күшік құн беруге айналды! —деп Тастамбек, Берғали, тағы басқалары ұмтылды.

Сүйектеген сары таяқ, темірлеген қара таяқ, тағы-тағы басқа таяқтар Жақсылық пен Жолекеңнің басын осты-кетті, осты... кетті. Зыңқ-зыңқ тиген дауысы бір ауылдан өтіп, екінші ауылға естілді.

— Ойбай, өлді, өлтірдіңдер, — деді Гүлбарша.

Тап сол кезде Жолекең құлады, оған жалғаса — Жақсылық құлады. Самайдан аққан қан топыраққа із салды. Естен айырылып, көзі қарауытып, тілі байланып, мелшиіп Гүлбарша отырып қалды...

— Жігіттер-ай, тым обал қылдыңдар-ау!.. — деп Жүбосын дейтін шал, кәрі кездің жанарына жасты мөлтілдетіп, қисық қайың таяғымен жерді шұқылай түсіп, олай бір, бұлай бір жүре берді.

Көпшілік, замандастық, мұңдастық деген осы!

Айтбай дейтін жас бала жігіт, жыртық етігімен жердің шаңын бұрқылдатып, жылдамдай басып құдықтан су әкеле жатыр. Бұл Жақсылықтың жандай досы, құрдасы ғой. Дос-жардың қолынан келетіні осы ғана. Әкелді де, суық суды құйып жіберді. Жақсылық түршігіп, ептеп көзін ашқандай болды.

Шаң-шұңға жиналған жұрттың бірсыпырасы төмен қарап тұнжырауды ғана біліп тұр, я дұрыс — я бұрыс деп тіс жарып сөз айтқан адам болсайшы!..

Күн көлбеп ұясына барды. Сонау белестің астынан жарқырап ай көтеріліп келе жатыр. Ай астында андағап быжырқай қараға көз тұнады: осы ауылдың, мына діндей-діндей ақ үйлердің өрістен келе жатқан малы ол.

Жылқышы қара байталға өңгеріп бір қызыл тоқтыны салақтатып әкелді де:

— Мұхамеджан, ал мына тоқтыны! — деп байталдан салбырата түсірді.

Байтал қымсынып, үріккен тәрізденіп, аяғы шалыстанып басты. Мұхамеджан, мойнақты қара пышақты қонышына тыға салып, тоқтыны қонақтардың алдына кесе көлденең тартты да: «иілә әмин» — деді.

Қонақ үшін Абдрахман халфе жұмулы көзін бір ашып, таспиқ ұстаған қолымен бетін сипады.

Айбарша ақ жапаны жер ошаққа алаулай жағып, үлкен қара қазанды әкеп жер ошақтың орта бетіне діңк еткізді.

— Құдай атсын, Айбарша, отты сөндірдің, — деп бас үйітіп отырған жігіт оған бұрқылдап, ұрысқан болады.

Ортадағы ақ үйдің оң жақ босағасына арқасын сүйей отырған жұрт, оның ішінде: өкіл, ауылнай, Берғали, Абдрахман халфе, тағы басқалары бар:

— Айт, шырағым, айт, мына шеттен келген қонақтың көңілін көтеріп жібер, — деп мойнына көк жібек орамал байлаған бір жігітті алқымдап, қысумен отыр.

Әлгі жігіт домбыраны еріне шертіп, бірер рет түкіріп алды да, баяулатып ән салған болды.

— Уаһой дегенің!.. — деп Берғалидың оны қостаған дауысы әннен гөрі ашығырақ шықты.

Ауыл өмірі осы. Ешнәрсені сезбеген, ешнәрсемен жұмыстары жоқ сияқтанып, малын иіріп, сиырын сауып, қазанын шақырлатып қырып, жер ошақ біткеннен көк түтінді көлбете ұшырып, сол өмірімен алданып отырған сияқты.

Тап осы кезде ауылдың сыртындағы белесте, жамандатып өлген малдай боп, аталы-балалы екеуі — Жоламан мен Жақсылық жатыр еді; өлімтікті күзеткен қара құс сықылданып екеуінің ортасында жарбиып Гүлбарша отыр еді.

О баста реальный ма, гимназия ма — әйтеуір сондай бір ірі мектепке арнап салынған ұзын, биік қызыл үй, қаланың орта шеніндегі шіркеудің қарсысындағы бір көшені жалпағынан алып жатыр. Сол үйдің алдына қарап тұрсаң, қылқандай қазақтың жас жігітін көресің. Бірақ киімдері өзгеше: біреулерінің үстінде жамаулы ескі шинель көресің, біреулерінің үстінде — қазақ қойының терісінен тіккен шолақ тон; бірен-сараң мылтық асынып, қылышын салақтатып жүргендер де жоқ емес. Топ-топ атты суға апара жатқан, суғарып келе жатқан адамдар қақпадан бірі кіріп, бірі шығып жатыр.

Үлкен үйдің орта шеніндегі баспалдақты есіктен үш-төрт жігіт шыға келді. Мына топқа қарағанда бұлардың киімі де, түрі де өзгеше: қынама шинель, белдерінде наган, былғары қолғап, жылтыр әміркен етік. Өзара орысша сөйлеп бірсыпыра даурықты да, семізше келген, салпы ұрт, түксиген қара жігіт, қырқылдаңқырап сөйлеп:

— Бері келіңдер, жігіттер, күрес бастаймыз, — деді. Қақпаның түбінде ұйлығып тұрған жігіттер аяқтарын еріне басып, бұлардың жанына таман жақындады.

— Әлгі тама жігіт қайда, шықсын ортаға!

Мұрты жаңа тап беріп келе жатқан, дембелше жігіт беліндегі қайыс белбеуін босата түсіп, жігіттерден оңашарақ шығып тұрды.

— Қане, мұнымен күресетін кім бар? Бұрын күреспегендерің күресіңдер, — деп әлгі қырылдақ жігіт бұйрық есебінде сөйледі. Жігіттер біріне-бірі жалтақтады. Бұл тұрған жігіттердің көбі-ақ бұрын күрескен болып шықты.

— Әй, қара жігіт, еңгезердей болып сен неге қашырыс саласың? Күрес мынаумен! — деп әлгі қырылдақ оған түйлікті.

Қара жігітіміз — Жақсылық еді. Мына күреске шығып тұрған Сейіт дейтін жігіт. Екеуі осында келген күннен бастап танысқан. Жататын орындары да бірге. Жүріс-тұрыстары да бірге. Мұңдары да бірге. Кейде екеуі — ертеңгі жұмысты ұмытып, ерте тұратындарын да ұмытып, түн бойы сөйлесумен болатын.

Бастық айтқан соң амал жоқ, екеуі селқостау түрде белдескен болды.

— Иә, Тама атам аруағы! — деді қырылдақ бастық.

— Ананың руы кім екен? — деп бастықтың бірі өжеленіп еді.

— Ол жігіт руын өзі де білмейді, — деп Жақсылықты танитын жігіттің біреуі жауап берді.

— Қаңғырған неме екен ғой, — деп біреуі езу тартты.

— Ал, қане, қозғал, қыздыр! —деп тұс-тұсынан кеу-кеулеушілер көбейді.

— Қайсымыз жығамыз? — деді Сейіт сыбырлап.

— Сен жық, — деді Жақсылық.

Сейіт мұны да жықты.

— Бәсе, Тама атам аруағына жан шақ келмес, — деп әлгі қырылдақ бастық қарқылдап мәз болып қалды.

Мейрамға қарсы түн — жігіттердің дем алатын күнінің бірі: бұл түні жігіттер екеу-үшеуден бас қосып, қаланың басынан кіріп, аяғынан шықты. Бүгін де сол әдеттерін істеп жұрт бет-бетіне ыдырады. Бірен-саран күзетшілерден басқа адам сирек қалды. Жалғыз-ақ Жақсылық пен Сейіт қақпаның түбінен кетпей, өзара күңкілдесумен отыр.

— Енді қайтеміз? — деді Жақсылық сабырсызданып.

— Менің тілімді ал: біз өз еркімізбен келген адам емеспіз, осылардың тепкісінде кім жүрсін, әйдә — қашайық! — деді Сейіт.

— Қашқанда — қайда барамыз? Елге барып сыя алмаймыз ғой.

— Ел деген не? Ел бар ма бізде? Кім паналатса, қай жерден кәсіп табылса, біздің еліміз сол. Ешбір тиянақсыз қаңғырмайық десек, осыдан екі жүз шақырым жерде менің нағашым бар, соған барайық. Өздері ағаш ішінде отырады, бір жерде үш-төрт қана үй, аман-есен барып жете алсақ, ол жерден бізді сайтан да тіміскіп таба алмайды...

Бұл екеуінің көптеп айтысып жүрген кеңесі. Неше рет сөз қылып талқыласа да, Сейіттің ойы осы соңғы айтылғанға келіп тіреле береді. Ойлана келе бұған Жақсылық та қол қойды.

— Қашамыз ба? — деді Сейіт.

— Қашайық!

Көптен айтылып жүрген кеңестің шын түйіні осы болды. Белді байлаулары-ақ мұң екен, екеуі асығыс жүру жабдығына кірісті. Тоңбастай болып киінді. Ептеп аттарын ерттеп мініп, қақпаның аузына келіп еді, күзетші жігіт кес-кестеді:

— Пропуска давай!

— Өй, сандалмашы, бізді танымайтын ба ең? Асығыс жұмыспен барамыз, — деп екеуі бірдей аттарымен омыраулата қақпадан кідіріссіз өтіп жүре берді.

Декабрь ішінің сұрғылт аязы салған жерден-ақ бетті дыз еткізіп, бір сүйіп өтті. Мұз боп қатқан шымыр жол ат тұяғымен шаңылдады. Аспанда самсаған жұлдыз сәулесі аз да болса жол жүлгесін бұлдыратып көрсеткендей жарық беріп еді.

Сұлыға қатып тұрған аттармен желе-шоқыртып белес басына шыға келгенде, арттарында самсаған электр жарығы көрінді. Жақсылық етек-жеңін жинаңқырап, қалаға қарап бірер күрсініп алды да:

— Шығармастай қылып іліктірген темір тор еді, бір құтылуға бұдан да құтылып шықтым-ау! — деді.

ІІ

Сығырайған пілте шамның түтіндеген жарығына төне түсіп, қоныштық былғарыны тізесіне салып, екі ұзын тарамысты ерсілі-қарсылы тартып, қою сақалды қожыр бет арық қара кісі тігін тігіп отыр. Бұл — Аманға қараған елдегі Жақия дейтін белгілі тігінші еді. Еттен арылған қара қайыс саусақ бізді тезінен шанышқанда адамның көзі ілеспейді. Арбиған дене иіліп, бүгіліп машинеше қозғалады.

Түннің біразы өтті. Дала түтеген боран. Ызылдаған, ысқырған қатты желдің екпіні үй ішіндегі адамды түршіктіріп жібергендей. Қиыршық па, қар ма — терезеге тырс-тырс тиеді. Астаудай қушиған аласа, тар үйдің жалғыз терезесін қар сірестіріп әлдеқашан көміп кеткен.

— Ес тандыратын болды ғой бұл боран, — деп шам жанында тарамыс есіп отырған қара торы әйел терезеге қарады.

Көйлекшең, төменгі жаулығын басына орай салып, бір тізелеп қана отыр. Екі көзі тарамыста. Быртықтау келген қара қошқыл кір саусағы тарамысты талдап жып-жып етеді. Оқта-санда басын көтеріп, аларған көзін Жақияға бір қадайды: бет-аузы қож-қож қорасанның дағы, қоюлана біткен сақал мұрт, шүңірейіп ішке батқан екі көз — осыдан басқа Жақияда түр де жоқ, сын да жоқ.

Бұл әйелдің аты Сақып еді. Жақиямен отасқанына биыл екі жыл шығар. Жақия өткен өмірін тігінмен өткізгенмен де, малдың басын құрай алмай, неше жылғы тапқаны бір қыздың қалыңмалына зорға жетіп, осы Сақыптың өзін жасы 40-қа келгенде зорға алып еді. Сақыпты алған соң, біреудің босағасында жатуды ар көріп, әрі бөтен үйдің әйелімен үйлесуге Сақыптың мінезі шаргез болғандықтан, осы кішкене жер үйдің өзін былтыр үмемен зорға қалқитып алып еді.

— Терезеңді қара, қалпынша көміп кетті, — деді Сақып әлденеге күрсініп.

— Көмсе, көбірек ұйықтауыңа жақсы болар, онсыз да түс болмай тұрмайсың.

— Ерте тұрып менің малым қаралмай жатыр ма, балам жылап жатыр ма? Қай малың қараусыз жатыр еді?

— Жұртпен қатар тұрып пешке от жақсаң да ешнәрсең кетпес еді. Жұрттың үйінен түтін шығып жатқанда, өлік шыққан үй құсап мелшиіп біздің үй тұрады...

— Ал, жарамазанын бастады. Серік болып жанына азырақ отырайын десең, жер-жебіріңе жетіп болады,— деп Сақып ернін бұртиып, есіп отырған тарамысын шашып жіберді.

Жақия тігінін тоқтатып, аларып қарады.

— Неге алартасың көзіңді, мен дегенде сайтаның бар ма?

— Мә, сайтан!.. — деп Жақия жанында жатқан қалыпты Сақыпқа жіберіп қалды.

Ағаш қалып Сақыптың жамбасына тиді. Сақып ыршып түсті. Жақиядан таяқ жемек түгіл, сөзінің өзін тікенектей көретін Сақып қой. Ызаланып, булығып, пеш жанындағы салулы төсегіне барып жатты да, ызалы жаспен жастықты сулауға кірісті.

Жақияның қолы былғарыны жастай ұстап үйренген қол. Көздің, ойдың көмегі көбірек керек болмай төселген қол өздігінен істей береді: біздің шаншылған орнын бірер сипаумен саусақтың өзі-ақ тауып ала береді. Бұл екі қол денеден бөлек біткен болса, тігінді осы қолға артып, Жақия төсекте тыныш жатқан болар еді-ау! Оны істесе, белі мұндай шойырылып ауыртпас еді, тұла бойы сынған сынықтай болып қозғалтпай қалмас еді.

Тігінді салынып тіккеніне жиырма жылдан асты. Содан бері дамыл жоқ: жаз да тігеді, қыс та тігеді, күндіз де, түнде де тігеді. Жұрт қыдырып жүргенде, Жақия арқандаулы аттай тігін соңында маталып отырады да қояды. «Бүйтіп тапқан ақшаң құрысын!» деп кейде өзіне кейитіні де бар. Табатыны да шамалы: бірен-саран шеттен келген тігін болмаса, ауыл-аймақ кесіп ақы бермейді: «Астық берерміз, азық берерміз» дей салады. Бұл маңайдағы байлардың, пысықтардың тігінін тігіп беру Жақияның мойнына жүктелген бір борыш-міндет есебінде. Бар тігіндерін тіккізіп алады да, үйіне әкеліп салатындарының өзі сирек. Тым болмаса, басқалардай «береміз» деген сөзді де көбі қимайды.

Әйткенмен пайдасыз деп тігінді тастағанда не істемекші? Басқа кәсіпке Жақия орашолақ. Малы да, жаны да осы жалғыз тігін. Мұны бір күн тоқтатса, тамақты немен асырамақшы? Ана, тұлданып жатқан Сақыпты немен киіндірмекші? Жұрттың әйеліндей жайға қарайтын, жоқты бардай ғып ұстайтын адам ба? «Тапшытап!» дейді. Айтқанын орындамаса, қабағын бір ашу жоқ, аяқ табағын салдыратып, «қараң қалғыр, жау алғыр!» деп жер жүзінің қарғысын жаудыртып, тұлданып жүргені. Кім екенін, кімнің қатыны екенін ескермейді. Байдың келіндерін көріп, солардың жүріс-тұрысын көріп, солардан қалыспаймын деп әуреленіп жүрген бір бейбақ...

Жақия ауыр күрсінді. Басын көтеріп, ұйып қалған белін жазды. Бүк түсіп, тұлданып жатқан Сақыпқа қарады. Былғарысын жиып жәшігіне салып, төсегіне қарай аяңдады.

— Жатпа төсекке! — деп Сақып шаңқ ете қалды.

Жақия оны елеген жоқ. Бұл сияқты ұрыс екі күннің бірінде болады. Бұл екеуінің ұрысының қайсы екенін, татуласқанының қайсы екенін адам білу қиын.

Шұланның есігі сықырлап ашылып еді, ала төбет арсылдап даланы басына көтерді.

— Бұл кім болды екен? — деп Жақия басын көтерді.

Сүрініп-қабынып, үйдің ішін суыққа толтырып біреулер кіріп жатыр.

— Уа, кімсің?

— Біз ғой.

— Бізің кім?

— Қонақпыз.

— Қонақ түгіл, құдай болсаң да аулақ, төсектен тұрып сендерге шай қойып берер жайым жоқ, — деп тұлданып жатқан Сақып баж ете түсті.

— Сөзді қой, шам жағайық, күн боран, тоңып келген кісілер шығар, — деп Жақия сипаланып жүріп шам жақты. Үсті-бастары қырау, мұз, қалшылдап үсініп тұрған біреулер.

Екі қонақтың алдыңғысы, қоржаңдап шешініп жатыр:

— Нағашы, мені таныдың ба? — деді.

— Ойбай-ау, Сейітпісің?.. Түу... апырым-ау, осы боранда жүргенің? — деп Жақия бара оның киіміне жабысты.

— Қатын-ау, тұрсайшы, жиенің келді ғой, — деп өзі апалақтап жүріп, Сақыптың да мазасын алып болды.

От жағылды. Шай қойылды. Қазанға екі-үш түйір ет салынды. Қонақ салтымен бұл екеуі төрге шалжимай, Сақыппен қатарласа отқа төнді.

— Ал, ел азаматы аман ба? Шыққан шығын жоқ па? Бала-шаға тегіс сау ма? Ауру-сырқау, өлген-жіткен жоқ па? Әбекеңнің үйі, Ерекеңнің үйі, Серекеңнің үйі — бәрі де тегіс аман ба?.. — деп Жақия үсті-үстіне баспалатып жатыр.

Сейіт бірсыпырасына жауап берді де, үлгіре алмайтын болған соң таза қойды. Жас, сүйкімді қонақтарды көрген соң Сақыптың да қабағы ашылып, күндегідей аяқ-табағын салдырлатпай, пысық, жатық, сыпа болып көрінейін дегендей, жұмысты еппен ғана істеп отыр.

— Апай қартайған көрінеді ғой, келіншек алып па едің? — дейді Сақып Сейітті әзілдеп.

Ағаш шүмекті ескі самауырын екі иінінен дем алған кезде, Жақия қалбаңдап, қоңыр саулықтың терісінен істелген жарғақ дастарқанды әкеп төрдің алдына жайды.

— Байғұс-ай, не болды: мен үлгіремін ғой, отырсайшы орныңда! — деп Сақып оған жекіп қойды.

Соғыстан шыққандай, кетік, сынық құрсау кеселер, пұшық құманша, кетік қасық, қара аяқ — дастарқан басынан орын алды. Дүмбілез піскен таба нанды Жақия бауырсақша кәстерлеп турап жатыр...

— Апырым-ай, «алашқа» қосылып едім десейші, «алаш» болып едім десейші деп Жақия сөзді оқта-санда бір қозғап қояды.

— Болдық та, құтылдық та, — дейді Сейіт күлімсіреп.

— Апырым-ау, құтылуға болады екен ғой өзінен? Біздің елден де бір-екі бала кетіп еді... Біреуі оқыған бала ғой, өзі тіленіп кетті; ал, енді бірі — мына көрші ауылымыздағы Тұрсын деген кедей шалдың баласы еді. Мал жиып береміз деп қулардың алдап жіберіп отырғаны... Құдайдың құдіреті, мен тап сол кезде сол ауылда жатыр едім... Малыңды қолыңа алмай балаңды жіберуші болма, — деп Тұрсынға мен талай айттым. Аңқау сорлы ғой, артынан жинап береміз дегенге нанған екен, керек десе бір лақ та алмапты... Құдайберген деген сол ауылда бір жігіт ағасы бар, соның қолына іліккен соң, не оңсын?!

— Аузыңа келгенді сөйлейсің, біреу есітсе ғой... — деп Сақып оған ала көзімен қарады.

— Е, есіте берсін... мен не деппін? — деп Жақия кәдімгідей қысылып қалды.

Бірсыпыра сөзден кейін Сейіт жай-күйді, нақа туралап айтпаса да, ұшынан-ұшынан сездірді; бұл туралы бұдан былай әңгімені доғару керектігін айтты:

— Басқа әңгімені қойып, бізді орналастырудың қамын ізде, екеумізге де орын тап, — деді.

— Ешкім де айтпайды, ешкім де сөз қылмайды. Екі-үш-ақ үйміз, кім сезер дейсің?..

Сен біреуге айтып қойып жүрме, — деп Жақия Сақыпты сақтандырған сияқты болып еді.

— Неше әңгімеңді айттым сыртқа?.. — деп ол тағы ала көзімен қарап шатынады.

— Орын неге табылмасын, орын әбден табылады: Әбділдаға тапсырсам, онсыз да өзі ауыл қыдырумен жүреді, бір жерге орналастырады да келеді ғой..

— Үйіңе келген кісіні қумақсың ба? Жатсын осында! — деп Сақып бұл қонақтарды үйінен шығарғысы келмейтін адам құсап, тағы бір іліп түсті...

ІІІ

Жақияның қыстауы — қалың шырпының қойнауында. Бір жерде үш қана үй. Үш үй үш жерде ғана шоқиып отыр. Мал жоққа тән. Аз ғана шөптері үйдің, қораның төбесінде жарбиып тұр. Үй төбесіндегі шөпті суырып жеп жүрген бірен-саран ешкілерді көресің; қораның шуағында, жаланда шөп-саламды тіміскіп жүрген бірен-саран сиыр, бұзау-торпақ көресің.

Жылқы малы сирек. Үш үйде үш қана ат болса, үш атты үй иелері мініп ауыл қыдырса, сондай кездерде бұл үш үйде тігерге тұяқ қалмайды. Ондай кездері жиі болады. Қайта, көбіне тігінге айналып Жақия үйінде отырады. Әбділда мен Жүсіп алты ай қыста үйлеріне екі күн дұрыс түнеген емес. Әбділданың аздап ән салып, өлең айтатын өнері бар, ол соны талшық қылып, өлке бойын аралап, қонып-түстенумен күнін өткізеді; Жүсіп те құр-алақан емес: ептеп құмалақ салатыны бар; әйгілі бақсы-балгерлердей кәсіп үшін істемесе де, басы ауырып, балтыры сыздағандардың тамырын ұстап, тоғыз аяқ сумен ұшықтайтын өнері де бар... Бұл өнерді жұмсамасқа екеуінің де амалы жоқ: бірер торпақ, өгізше-қараларын қыс түсісімен сойып алады; оны ет қылып жесе, жаз шыққанша салмалығы қалмайды; сойып ала қойғандай басқа ыңғайлы малдары да болмайды. Оның үстіне, құр үйлерінде отырғанмен тым болмаса Жақия құсап тігін де тікпеген соң мүлде үйлеріне сыймайды... Сосын, ел қыдырып ет жегендерін бір олжа көрсе, аттарын асырап шыққандарын екінші олжа көріп, жүреді де қояды.

Жақсылық пен Сейіт бұл ауылға келгенде, осы айтылған екі кісінің екеуі де үйлерінде жоқ еді.

Ертеңіне екеуі де ауылға келді. Келгенде алқынып, естері шыға келді. Бұлардың алып келген хабары бұл отырған үш үйдің астын үске шығарғандай болды:

— Бұлары жолсыздық! Бұл барып тұрған заңсыздық! — деп Әбділда күпілдеп, шатынап, жарылып кете жаздады.

Әбділда асығыс, ұшқалақтау кісі. Оған қарағанда Жүсіп оны-мұны ақылға салып, өзінше тәсіл ойлап қарайтындай түрі бар.

— Аптықпа, Әбділда, кейігенмен ешнәрсе де өнбейді, одан да бұдан құтылудың шарасын қарастырайық, — дейді Жүсіп.

Бұларды үрейлендіріп жүрген хабар мынау екен: Уездік «Алашорда» съезінде, алаш пайдасы үшін түндік басы 130 сомнан ақша жиналсын, — деп «бір дауыстан» қаулы шығарылады ғой. Әрине, ол жиылыста мына Әбділда мен Жүсіптер, осыған ұсаған адамдар болмайды, сосын баяғыдай кедейге де түндік басы 130 сомнан тең түседі ғой... Сол ақшаны жинауға «Алашорда» отряд шақырыпты. Ол отряд көрші ауылнайға келіп, жұртты иіріп қойып, «24 сағат ішінде жинап беріңдер» деп қысыпты. «Бермегендерің алашқа қарсы болып саналасыңдар, тұтқынға алынасыңдар» — депті... Әлділер, малдылар бере келгенде, тап осы Әбділда мен Жүсіп сияқтанғандардан бірсыдырғы адамдар бере алмай бөлініп қалыпты. Олар бірсыпыра таяқ жеп, суық қораға қамалып, мал есебі шұбыртылып, ақша қарда жаяу сонау болыстық управаға айдалыпты...

— Апырым-ай, енді қайтеміз? Мұны шығарып жүрген кім екен?.. Алаш болмай кеткір!.. «Ордасының» шаңырағы ортасына түскір!.. Неге күйремейді сол шаңырағы?! — деп Әбділда безек қағып орнында отыра алмайды.

— Мұны былай қылу керек: ысқотына2 жабыла бару керек, е, біздің елде бай бар емес пе? Кедей несін береді? Қай кедей ақша ұстап отыр дейсің? Көбі тамағын асырай алмай отыр... Салсын байға! Жалғыз қаралы кедей мен мың қарасы бар бай бірдей төледі деген не сұмдық? — деп Жақия омыраулап күш соғуға айналып еді.

— Сен де қателесесің, — деп Жүсіп оны мойыры